CC BY
0UDK 94 (575.172) *20*:654.19 OMMAVIY AXBOROT TIZIMIDA TELEVIDENIYENING O'ZIGA XOS _RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI_
A.K.Utepbergenova*
Kalit so^zlar: Ommaviy axborot vositalari, sosz erkinligi, fuqarolik jamiyati, demokratiya, televideniye, radio, telejurnalistika, muharrirlar, redaktsiya, televizor, MTRK O zbekiston.
Hozirgi zamon hayotida yangi axborot tovar-mahsulot hisoblanadi. Shu bois axborot texnologiyalarining keng miqyosda rivojlanishi va telekommunikatsiya infratuzilmasining global rivojlanishi ushbu sohani yangi kompyuter tizimlari bilan ta'minlash zaruratini tug'dirmoqda. XX asr oxirida dunyoning yetakchi davlatlari radioeshittirishning raqamli shakllariga o'ta boshladilar. Ma'lumki, analog signal televizor paydo bo'lganidan beri qo'llaniladi va tasvir hamda tovushni uzatishning uzluksiz usulidan foydalanadi. Bunday holda, analog signal shovqinga duchor bo'ladi, bu ularning sifatining yomonlashishiga olib keladi. Shu bois respublika hukumatining kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi eng muhim qarori raqamlashtirishga o'tish bo'ldi, raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish bo'yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Shuningdek, barcha soha va sohalarga birinchi navbatda, davlat boshqaruvi, ta'lim, sog'liqni saqlash va qishloq xo'jaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish hisoblanadi.
Mamlakatimizda 2020-yilning o'zidayoq "Elektron hukumat" tizimini takomillashtirish, dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari ichki bozorini yanada rivojlantirish, respublikaning barcha hududlarida IT-parklar tashkil etish, ushbu sohani malakali kadrlar bilan ta'minlash bo'yicha 220 dan ortiq ustuvor loyihalar amalga oshirildi.[1]
Kompyuter va axborot texnologiyalaridan keng foydalanish sharoitida teleradioeshittirishning texnik bazasining xususiyatlarini o'rganish katta ahamiyatga ega, chunki ishlab chiqarish jarayonlari ko'p jihatdan nafaqat tele- va radio dasturlarning balki ommaviy ongiga ta'sir darajasining sifatini belgilaydi. Raqamli televizor raqamli kodlash va ma'lumotlarni siqish yordamida uzatuvchidan signallarni televizorga uzatadi. Bu yaxshi tasvir va ovoz sifatiga ega. Bundan tashqari, raqamli televideniye ko'p sonli telekanallarni ko'rish imkonini bersa, bu sizga turli ma'lumotlarni olish imkonini beradi.
Bu esa, o'z navbatida, teleradio auditoriyasiga dunyoda ro'y berayotgan voqea-hodisalar, yangi texnologiyalar, ta'lim tizimidagi yangiliklar, biznes yuritish yoki o'zini-o'zi rivojlantirish haqida ozmi-ko'pmi xolis ma'lumotlarni qo'shish imkonini beradi. 2000-yillarda O'zbekistonda ham raqamli teleeshittirishga o'tish dolzarb bo'lib qoldi. Mamlakatimiz birinchilardan bo'lib raqamli televideniyeni joriy qildi. 2007-yilda Toshkent va Buxoroda yer usti raqamli teleeshittirishlar bo'yicha eksperimental zonalar tashkil etildi, bu esa eshittirishning yangi turiga bosqichma-bosqich o'tishning boshlanishi edi.[2.c.24]
2007-yildan boshlab "O'zbekiston" telekanali ko'rsatuvlari sun'iy yo'ldosh orqali xorijda efirga uzatila boshlandi. Radio va teledasturlarni internet orqali onlayn uzatish yo'lga qo'yildi. 2009-yilda "UZDIGITAL TV" kompaniyasi tashkil etilgan bo'lib, bugungi kunda O'zbekistonda
* Amangul Kengesbaevna Utepbergenova- Nukus shahar,
O'zbekiston Davlat san'at va madaniyat instituti Nukus filiali,
«Ijtimoiy-gumantitar panlar» kafedrasi katta o'qituvchisi.
«Yosh olimlar axborotnomasi» - «Вестник молодых ученых» - «The bulletin of young scientists» 121
raqamli televideniyeni uzatish xizmatlarini ko'rsatuvchi yetakchi operatorlardan biri hisoblanadi. 2011-yilda yuqori aniqlikdagi zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan media-markaz foydalanishga topshirildi va bu barcha zamonaviy sifat standartlariga javob beradigan telemahsulotlar yaratish imkonini berdi. Bu mamlakatimiz teleeshittirish rivojining yangi bosqichining boshlanishi edi. Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, raqamli televideniye va radioeshittirishlar shovqin va yomon ob-havoga nisbatan ancha chidamli bo'lib, doimiy ravishda yaxshi tasvir va ovozni ta'minlaydi. Bundan tashqari, raqamli televideniye qamrovi ancha kengroq ya'ni analog televideniye uch yoki to'rtta kanalni ko'rsatishi mumkin bo'lgan joyda raqamli televideniye ko'proq kanallarni ko'rsatadi.[3]
Shunday qilib, 2012-yil 17-aprelda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasida raqamli teleeshittirishga texnik va texnologik jihatdan o'tish buyicha Davlat dasturi to'g'risida"gi qarori qabul qilindi. Qabul qilingan qarorga muvofiq, raqamli televideniye va radioeshittirishga sifat jihatidan o'tishga zamin yaratdi. Raqamli eshittirishga o'tish ikki bosqichda
- 2012-2015 va 2016-2017-yillarda amalga oshirildi. Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasida o'tish davrida (2017-yil oxirigacha) teleko'rsatuvlar bir vaqtda analog va raqamli formatlardan foydalangan holda amalga oshiriladi. [4.с.21]
Xuddi shu 2012-yilda O'zbekistonda Yevropa DVB-T (Digital Video Broadcasting -Terrestrial) standarti asosidagi 12 kanalli teleko'rsatuvlarga o'tish boshlandi. Raqamli eshittirish dastlab Toshkent shahrini, so'ngra Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm, Andijon, Namangan, Farg'ona, Qashqadaryo viloyatlari hamda Qoraqalpog'iston Respublikasini qamrab oldi. Ushbu o'n ikkita kanal "ijtimoiy paket" deb nomlangan (operatorlar va provayderlar tomonidan iste'molchilarga bepul tarqatiladigan ijtimoiy ahamiyatga ega telekanallarning belgilangan to'plami
- taxminan. U. A.), jumladan, "O'zbekiston", "Yoshlar", "Toshkent", "Sport" davlat kanallari, shuningdek, nodavlat studiyalari ("TV-Markaz", NTT, SofTS va boshqalar shular jumlasidandir. O'sha paytda Qoraqalpog'iston teleradioeshittirishining raqamli teleradioeshittirishga o'tishi ancha orqada qoldi. Sababi modiy-texnik jihatdan Qoraqalpog'iston televideniyesi va radio sohasi zamonaviy asbob-uskunalar bilan to'liq jihozlanmagan, hozirgi kundagi olib kelinayotgan texnik moslamalar va kompyuter texnologiyalarida ishlovchi mutaxassislar kam. Masalan, 2013-2014-yillarda Qoraqalpog'iston Respublikasi teleradiokompaniyasida 204 nafar xodim ishlagan bo'lsa, ulardan 59 nafari radiokanalda ishlagan. Eshittirishning umumiy hajmi kuniga 6 soat 36 daqiqani tashkil etdi, televizion ko'rsatuvlar kuniga 18 soatni tashkil etgan. Logistika nuqtayi nazaridan teleradiokompaniya 40 ta kompyuter (ulardan faqat 13 tasi Internetga ulangan), 18ta matritsali printerlar bilan jihozlangan. Nukus teleradiokompaniyasida 178 nafar xodim ishlagan, ularda atigi 7 ta montaj stoli, 14 ta mashina, 2 ta studiya va 6 ta videokamera mavjud edi. Teleradioeshittirish faoliyatini takomillashtirish uchun faqat 2013-yilda 120 million 548 ming so'mdan ortiq mablag' sarflandi. Biroq, raqamli eshittirishga o'tish uchun respublika tumanlarida uzluksiz efirni ta'minlash, yangi server uskunalarini o'rnatish, Nukus teleradiomarkaziga yangi raqamli uzatgich va radiokanaldan optik tolali oqim o'rnatish, Qoraqalpog'iston radiokanaliga chastota ajratish ("Mash'al" radiostansiyasi chastotasida efirga uzatilgan) zarur edi.[5]
Raqamli teleko'rsatuvnining jadal rivojlanishiga, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-2157 «O'zbekiston Respublikasida yer usti raqamli teleko'rsatuv tarmog'ini rivojlantirish uchun Yaponiya xalqaro hamkorlik banki va Yaponiya tijorat banklarining imtiyozli kreditini jalb qilish chora-tadbirlari to'g'risida»gi qarori turtki bo'ldi. Chora-tadbirlar rejasiga muvofiq, 20132017- yillarda O'zbekiston Respublikasi hududi bo'ylab 2 bosqichda raqamli teleko'rsatuv uzatgichlarini olib kirish va o'rnatish ko'zda tutilgan. Radiochastotalar bo'yicha Respublika kengashi qarori bo'yicha, O'zbekston Respublikasida yer usti raqamli teleeshittirishna joriy etish DVB-T2/MPEG-4 standarti bo'yicha amalga oshirilmoqda.[6]
Masalan, Qoraqalpog'istonda olib borilgan o'lchash natijalari bo'yicha DVB-T2 standartining qator avfzalliklari mavjudligi aniqlangan, ya'ni ko'p miqdordagi tashib
«Yosh olimlar axborotnomasi» - «Вестник молодых ученых» - «The bulletin of young scientists» 122
yuruvchilarning soni, ko'p miqdordagi rejimlardan foydalanish, barqaror signalni ta'minlash, yuqori darajadagi xalaqit va shovqinlar ta'sirida yuqori sifatni ta'minlash, bir televizion paketda standart sifatdagi 15tagacha teleko'rsatuv dasturlarini uzatish imkoniyati, eshittirish qamrovini oshirish va hokazo. [7]
Bugungi kunda O'zbekiston milliy teleradiokompaniyasi zimmasiga yuklatilgan muhim vazifalarni bajarishda mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston televideniyesi va radio sohasi uchun ochilgan keng imkoniyatlar, mamlakat tarafidan yaratib berilayotgan shart-sharoitlar asosiy omil bo'lib xizmat qilmoqda. 2015-yilga kelib O'zbekiston teleradiokompaniya tizimidagi telekanallar 26taga, radiokanallar 16taga yetdi. Markaziy telekanallar - «O'zbekiston», «Yoshlar», «Toshkent», «Sport», «Madaniyat va Ma'rifat», «Dunyo bo'ylab», «Mahalla», «Bolajon», «Kinoteatr», «Navo», «Oilaviy», «Diyor» hamda suniy yuldosh orqali efirga uzatilayotgan «O'zbekiston» telekanali ishlab turibdi, lekin Qoraqalpog'iston Respublikasi va barcha viloyatlar hududiy telekanallarida hozircha bunday imkoniyatlar yo'q.[8]
Keyingi yillarda O'zbekistonda ommaviy axborot vositalarining jamiyat hayotidagi o'rni va tasirini, ular faoliyati samaradorligini yanada oshirish mediatarmoqlarning huquqiy, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va yangilash, texnik va texnologik modernizatsiya qilish, jurnalist kasbining ijtimoiy maqomi va nufuzini ko'tarish, soha xodimlarining mexnatini moddiy va manaviy rag'batlantirish yo'lida katta ishlar amalga oshirildi. 2016-yil 26-fevralda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "2016-2020-yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi to'g'risida"gi qarori qabul qilingan. Buning uchun O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi aholiga xizmat ko'rsatishni rivojlantirish bo'yicha ish rejasini tuzilgan va yaqin kelajakda Qoraqalpog'iston teleradiokompaniya mahsulotlarini xorijda ko'rish imkoniyatini yaratish nazarda tutilgan.
Buning uchun Qoraqalpog'iston teleradio kompaniyasining imkoniyatlari kengaymoqda. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, 2016-yil Qoraqalpog'iston davlat teleradiokompaniyasi ijodiy jamoasi tomonidan, jami 134 soat 14 daqiqalik teleseriallar va hikoyalar qoraqalpoq tiliga dublyaj qilingan. Xususan, Qoraqalpog'iston Davlat teleradiokompaniyasining teleseriallari va teleko'rsatuvidan "Bir dostin bolsin", "Arziwli jollar", "Omir sabaqlari", turkumidagi teleromanlar, "Siyqirli bilyard" badiiy filmi va boshqalar shular jumlasidandir. Xorijiy seriallar, filmlar, ilmiy-ko'ngilochar dasturlar, multfilmlardan iborat telemahsulotlarni dublyaj qilish ishlari amalga oshirildi. 2021-yilda radioeshittirishning eng katta efir vaqti ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi dasturlarga (45,1%), shuningdek, ma'naviy-ma'rifiy dasturlar (24,7%), musiqiy va ko'ngilochar dasturlar (17,1%), axborot dasturlari (13,1%) ajratildi. [9]
Yana bir ahamiyatli masalalarning biri - televideniye va radioeshittirish sohasidagi jurnalist kadrlarni tayyorlash va ularning professional saviyasini ko'tarish bo'lib hisoblanadi. Shuningdek, so'ngi yillari O'zbekiston milliy teleradiokompaniyasi faoliyatini takomillashtirib borishni ko'zda tutuvchi ko'plab meyoriy hujjatlar ishlab chiqilib, ular izchillik bilan amalga oshirilishi bilan birga teleradiodasturlarning g'oyaviy-badiiy va professional saviyasini oshirib borishda zamonaviy texnika va texnologiyalar, dunyo telejurnalistikasining eng ilg'or tajribalarini o'zlashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, O'zbekiston teleradiokompaniya tizimida malakali kadrlarni tayyorlash masalasiga alohida e'tibor berilib, bu borada samarali ishlar yo'lga qo'yilgan. Shu kungacha kompaniyaning bir qancha xodimlari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasida tahsil oldi. O'nlab ijodiy va texnik mutaxassislar har yili Xitoy, Germaniya, Koreya Respublikasi, Malayziya, Rossiya, Hindiston va boshqa mamlakatlar telekompaniyalarida malaka oshirib kelmoqdalar. 2014-yilga kelib Qoraqalpog'iston Respublikasi 204 nafar xodimlarining (shundan 59 xodim "Qoraqalpog'iston" radiokanalida) ko'pchiligi yoshlar bo'lib, bugungi kunda faoliyat yuritib kelmoqda. Lekin 2014-yil Qoraqalpog'iston teleradiokompaniyasidan faqat 15 nafar xodim O'zbekiston milliy teleradiokompaniyasida malakasini oshirish uchun o'quv-seminarlarga qatnashgan. Shu bois Qoraqalpog'iston
teleradiokompaniyasidan ham yetuk, talabchan yoshlarni rivojlangan telekommunikatsion tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlardagi kompaniyalarga ijodiy safarga yuborish lozim.
Qoraqalpog'iston sharoitida oliy malakali teleradio jurnalistlarini, shuningdek maxsus texnik xodimlarni tayyorlash maqsadga muvofiq. Masalan, bugungi kunda Qoraqalpog'istonda O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti Nukus filiali O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2GG8-yil 28-apreldagi PQ-845-sonli qaroriga asosan 2GG8-yilda tashkil etilib, o'z faoliyatini davom etmoqda. Ta'kidlash joizki, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 4-iyundagi 1771-PQ-sonli qaroriga asosan O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti va Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent davlat madaniyat institutlari negizda O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti Nukus filiali sifatida qayta tashkil etildi. Ushbu oliygohda san'at va madaniyat sohasi uchun oliy ma'lumotli mutaxassislar tayyorlanib, jumladan, televideniye va radio yo'nalishi bo'yicha rejissyorlik, texnogen san'ati (ovoz rejissyorligi), madaniyat va san'at muassasalarini tashkil etish va boshqarish, san'atshunoslik (ekran dramaturgiyasi) mutaxassislar ta'lim olmoqda. 2019-2G2G-yil rejissyorlik (televideniye va radio rejissyorligi) yo'nalishi bo'yicha 16 bakalavr, texnogen san'ati yo'nalishi bo'yicha 9 nafar bakalavr bitirib chiqqan. Kelajakda ushbu yo'nalishlar bo'yicha kadrlar tayyorlash miqdorini ko'paytirish lozim. Ta'kidlash joizki, Qoraqalpog'iston teleradiokompaniyasida yangi avlod jurnalistlar hozirda faoliyat olib bormoqda. Jumladan, Azizbek Kenesbaev, Aybek Kenesbaev, Timur Orazov, Aynura Baltabaeva, Durdana Usnatdinova, Qalbike Tolegenova, Sarbinaz Jaksimuratova va boshqalarni aytib o'tish joiz. Shuningdek, televideniye va radio sohasida muhandislik-texnik xodimlar (A.Kurbanbaev, Sh.Sarikulova, K.Uzakov, P.Baltabaev, T.Toreev, Z.Naurizbaeva, A.Jamalov, O.Begimov, B.Daniyarov, J.Baltabaev, D.Berdimuratov va boshqalar), O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti Nukus filiali telejurnalistika va telejurnalistika bo'limi mutaxassislari faoliyat yuritmoqda, shu bilan birga Qoraqalpog'iston davlat universiteti jurnalistika fakulteti bitiruvchilari va yosh kadrlar oqimi davom etmoqda. [1G]
Qoraqalpog'iston televideniyesi va radio sohasini rivojlantirish yo'lidagi uchinchi muhim masala - milliy teleradio auditoriyasini shakllantirishdir. Teleradio auditoriyasining o'zi ham miqdoriy, ham sifat jihatidan ajralib turadi. Teleradioauditoriyaning hajmi gazeta, televideniye yoki radio bo'lsin, axborot manbasining ijtimoiy ahamiyati va ta'sir doirasining ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi. Televideniye va radio uchun keng auditoriya - bu davlat, turli jamoat tashkilotlari va fuqarolar birlashmalarining targ'ibot faoliyatining muhim amaliy natijalaridan biridir. [11]
Ma'lumki, televideniye va radio jamoatchilik fikri va ommaviy ongni ifodalash va shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. Internetning rivojlanishi va axborot manbalarining sezilarli darajada ko'payishiga qaramay, televizor mamlakatda eng ko'p terilganlardan biri bo'lib qolmoqda. Rus olimi, tadqiqotchi N.Zasurskiyning so'zlariga ko'ra, materiallarning illyustratsiyasi va audiovizualizatsiyasi kuchayganligi sababli, tomoshabin televizorni voqelikning o'ziga xos oynasi deb biladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda Qoraqalpog'iston teleradiokompaniyasi o'tgan davrda talablarga davlat idoralari nuqtayi nazardan to'liq javob bergan. Buni davlat organlari va respublika hukumati tomonidan ommaviy axborot vositalarining qattiq nazorati bilan izohlash mumkin.
Adabiyotlar:
1. «Ракамли Узбекистон - 2030» стратегиясини тасдиклаш ва уни самарали амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида. Узбекистон Респyбликаси Президентининг 2020 йил 5-октябрдаги ПФ-6079-сонли фармони // https://lex.uz/docs/5G3G957
2. Гафyрова П.А., Матвиенко В.В. Телевидение Узбекистана: история, проблемы, перспективы // ^лк^ра и цивилизация. 2019. Т. 9. - № 5А. - С. 217.
3. Узбекистон Респyбликаси Президентининг «Узбекистон Респyбликасида ракамли
телеэшиттиришга техник ва технологик жихдтдан утиш буйича Давлат дастури тугрисида»ги П^-1741-сонли карори // https://nrm.uz/contentf?doc=266755
4. Х,оликова Д. Ракамли телерадиоэшиттириш тармогида нодавлат сектори ривожининг истикболлари // Фукаролик жамият - Гражданское общество - Civil society. 2012. - №4. -C. 21.
5. ^оракалпогистон Республикаси Давлат телерадио компаниясининг жорий архиви. 2014.
6. ^оракалпогистон Республикаси Давлат телерадио компаниясининг жорий архиви. 2015.
7. Узбекистон Республикасида ер усти ракамли телекурсатув тармогини ривожлантириш учун Япония халкаро хамкорлик банки ва Япония тижорат банкларининг имтиёзли кредитини жалб килиш чора-тадбирлари тугрисида. Узбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 3 апрелдаги П^-2157-сон карори // https://lex.uz/docs/2454607
8. 2016 - 2020 йилларда х,изматлар сохдсини ривожлантириш дастури тугрисида. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2016 йил 26-февралдаги 55-сон карори// https://lex.uz/docs/2909071
9. ^оракалпогистон Республикаси Давлат телерадио компаниясининг жорий архиви. 2017.
10. ^оракалпогистон Республикаси Давлат телерадио компаниясининг жорий архиви. 2021.
11. Хамидова Р. Изланиш - бу янгилик яратиш, дегани. 2016, 25-феврал
OMMAVIYAXBOROTTIZIMIDA TELEVIDENIYENING O'ZIGAXOS RIVOJLANISH XUSUSIYA TLARI
Maqolada ommaviy axborot tizimida televideniye sohasini isloh qilish, axborot va sosz erkinligini ta'minlash, bugungi globallashuv jarayoni axborot tizimlaridan samarali foydalanish, mamlakatimizda har kimning fikrlash va sosz erkinligi, axborotni olish, izlash va tarqatish huquqlari, ommaviy axborot vositalarining erkinligi haqida so z etiladi.
Shuningdek maqoloda ommaviy axborot tizimida asosan televideniyening davlat tomonidan qo llab-quvvatlanishining aniq mexanizimlari jamotchilik nazoratini amalga oshirish tartibi va jurnalistning erkin faoliyat yuritishi uchun qo'shimcha kafolatlarni tahlil etilgan.
ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ТЕЛЕВИДЕНИЯ В СИСТЕМЕ СРЕДСТВ МА ССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ
В статье речь пойдет о реформе сферы телевидения в системе СМИ, обеспечении свободы информации и слова, современном процессе глобализации эффективного использования информационных систем, свободе мысли и слова каждого в нашей стране, правах на получение, поиск и распространение информации, свободе СМИ.
В статье также анализируются конкретные механизмы государственной поддержки телевидения в системе массовой информации, в первую очередь порядок осуществления общественного контроля и дополнительные гарантии свободной деятельности журналиста.
FEATURES OF THE DEVELOPMENT OF TELEVISION IN THE MASS MEDIA
SYSTEM
The article will focus on the reform of the television sphere in the media system, ensuring freedom of information and speech, the modern process of globalization of the effective use of information systems, freedom of thought and speech of everyone in our country, the rights to receive, search and disseminate information, freedom of the media.
The article also analyzes the specific mechanisms of state support for television in the media
system, primarily the procedure for public control and additional guarantees for the free activity of a journalist.
