CC BY
3ИССКУСТВОВЕДЕНИЕ
УДК 7.(075,3) ББК 85 М-31.
ОММАВИГАРДОНИИ Х,УНАРХ,ОИ МАРДУМЙ ДАР МИСОЛИ ХУНАРИ
ГАЧ.КОРЙ
ХАСАНОВ САЛИМБОЙ
Номзади илмхри педагогй, профессори кафедраи санъати тасвирй ва хунархои халции Муассисаи давлатии таълимии "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик
Бобочон Гафуров", Хучанд, Точикистон
ИСОЕВ АКБАР БАХОВАДДИНОВИЧ
Номзади санъатшиносй, дотсенти кафедраи санъати тасвирй ва х,унарх,ои халции Муассисаи давлатии таълимии "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик
Бобочон Гафуров", Хучанд, Точикистон
МАСОЛИЕВ АБДУЛЛО САДРИДДИНОВИЧ
Муаллими калони кафедраи санъати тасвирй ва х,унарх,ои халции Муассисаи давлатии таълимии "Донишгохд давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров", Хучанд,
Точикистон
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур муаллифон услуби кори устсцо - %унармандон, истифодаи мавощо, тарзи технологияи коркарди гач, сифащои гач, кор%ои ороишии гаци ва минтаца%ои гачкоригардидаро мавриди омузиш ва та%циц царор дода, идома до дани %унари меросй ва анъана%ои халйии миллй аз он чумла гачкориро та%лил намудаанд. Бо баробари ин хулосщои заруриро оиди оммавигардонии %унар%ои мардумй тавассути аз авлод ба авлод гузаштани %унари гацкорй арзёбй гардидааст. Инчунин эцодиёти%унармандон, э%ёи%унари гацкорй, дар тамоми минтаца^ои шимоли Точикистон царор мегирад.
Дар мацола таърихи %унар, %аёт ва рушду инкишофи фаъолияти эчодии %унармандон та%циц карда шуда, бо истифодаи натича%ои ба даст омада оммавигардии %унари миллии гачкорй, амалй мегардад.
Вожацои калиди: %унари гачкорй, нацшу нигор, усто-шогирд %унарманд, кандакории гач, пардощо, гачхок.
Гачкорй яке аз хунари цадимаи халци точик ба шумор меравад, ки он бо санъати меъморй алоцамандии зич дорад. Ороиши меъморихои Бухорову Самарканд, Панчакент, Хучанду Истаравшан, Кулоб ва дигар мавзеъхо мисоли равшани рушди санъати ороишй-амалй, аз он чумла гачкорй мебошанд.
Гачкорй дар хацицат сохае мебошад, ки дар он хаёту маданияти халци точик тачассум меёбад. Хунармандони забардасти халци точик дар давоми хазорсолахо анъанахои авлоду ачдодони худро сайцалу мукаммал намуда, хунари гачкориро пеш бурдаанд.
Гачкорй дар байни хунархои анъанавии машрицзамин чои намоёнро ишгол менамояд. Гачкорон нацшу нигори гачиро дар ороиши намо ва дохили бинои ёдгорихои таърихй истифода менамуданд.
Хунари гачкорй ба тарици аз усто ба шогирд, аз ачдод ба авлод омузонидан рушд ёфтааст. Шогирде, ки х,унари гачкориро аз худ кардан хохдд ба устох,о шогирд шуда, дар солх,ои тулонй ин х,унарро аз худ мекард.[1.]
Суфтакунии андоваи девору шифтро бо гач мисрих,о, юноних,ову римих,о ва дигар халцх,о дар мацбараву ибодатхонах,о, цасру кушкх,о истифода менамуданд. Аз ин чо бармеояд, ки онх,о технологияи х,осил намудани гачро азхуд карда, барои ороиши бино истифода менамуданд.
Гачро дар натичаи коркарди термикии як навъ санги сафеди нарм, ки дар таркибаш гач (аз 30 то 70%) ва гил мавчуд аст, ба даст меоранд. Чунин намуди санг дар Точикистон, аз чумла нох,иях,ои Исфара, Деваштич (F ончй) ва дигар мавзеъх,о мавчуд мебошад. Махлули гачи куфтаро ба осонй ба шакли дилх,ох, даровардан мумкин аст ва он бо тезй хушку сахт мешавад.
Гачро аз даврах,ои цадим ба сифати масолехд гилкорй (андова бо гачхок), корх,ои ороишй (гачкорй, кандакорй дар руи гач, панчарасозй, воситах,ои дигари меъморй, чун араца, нижвон, шурфа) дар санъати мучассамасозй истифода мебурданд. Гач бо баробари хосияти чандирй доштан зуд сахт шуда, ба санг мубадал мешавад. Он ду намуд дорад: табий ва сунъй. Гачи табий ба намуди хорсанг дучор мешавад, ки онро дар сохтмон ва мучассамасозй истифода мебаранд.
Гачи пухтаи сунъиро дар сохтмон ва ороиши дохили бино ба кор мебаранд. Санщои сафеди гачиро дар танури махсус чойгир намуда, дар муддати 6-7- соат дар х,арорати 120°-150° нигох, медоранд ва гачи пухтаро ох,иста хунук карда, сониян онро дар тачхдзоти махсус майда намуда, аз галбер гузаронида, навъх,ои "гулгач", "тезгач", гачи сохтмонй (алебастер) х,осил менамоянд.[3.]
Барои корх,ои ороишй гулгач ва тезгачро барои замина, андова кардан, дар баъзе х,олат дар корх,ои ороишй истифода мебаранд.
Сифати гач вобаста ба бо кадом х,арорат пухта ва хунук карда шудани он муайян карда мешавад. Гачро дар гармии 200°-250° пазонида ва ох,иста хушконидан мувофици талаб мебошад. Дарачаи гармй зиёд буда, тез хушконида шавад, гач хосияти худашро гум мекунад, ки х,унарманд аз ин бояд огох, бошад. Аз даврах,ои цадим гачро дар сохтмон ва корх,ои ороиши бино истифода мебурданд. Мо намунаи онх,оро дар иншооту сохтмонх,ои имруза дар мисоли ёдгорих,ои таърихии "Касри Арбоб", даромадгохд бозори "Панчшанбе", театри ба номи "Садриддин Айнй" ва "чойхонаи Рох,ат" ва дигарх,о дида метавонем.[5.]
Имрузх,о ба баробари гачкории анъанавй боз гачкории муосир бо номи "таъмири аврупой" маъмул шудааст.
Гачкории анъанавиро дар ороишй хонах,ову мех,монхонах,о дар намуди токчабурии тах,мону тах,монча тавассути нацшх,ои гуногун истифода мебурданд. Бо баробари рушду нумуи сохтмону иншоотх,ои давлатй дар ороиши намо ва дохили меъморй гачкориро васеъ истифода мебаранд. Дар замони муосир иншоотх,ои навбунёд ва хонах,ои шахсй низ бо истифодаи мах,сулоти гачй оро дода мешаванд. Хонах,ои истицоматй бо тахтагачх,ои андозаашон гуногун дар девор ва шифти он бо шаклх,ои гуногуни андозах,ои хурду калон оро мегарданд.
Хангоми сохтани мах,сулотх,ои гачй амсоли гулбандх,о (гулбандх,ои даврашакл ва байзашакл) ва ё дар девору сацфх,о сохтани нова, истифодаи унсурх,ои бисёркунча, секунча, росткунча, намудх,ои гуногуни байза ва намоях,о лозим меояд, ки аз нацшах,ои х,андасавй истифода барем. Барои дуруст ичро намудан ва сохтани мах,сулотх,ои гуногуни гачй донистани хусусиятх,ои ин нацшх,о х,атмист.
Барои дуруст кашидану сохтани бисёркунчах,о, мех,робх,ои байзаашакл, даврашакл ва дигар шаклх,ои мураккабро, ки х,оло дар гачкории муосир васеъ истифода бурда
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
мешаванд, зарурати нагз донистани усулхои сохтанхои хандасавиро талаб мекунад. Барои кашидану сохтани шаклхои геометрии гуногун чунин асбобхо заруранд: паргор, ченчуб, секунча, транспортир, хаткашак, гунё, обтарозу, арра, арраи кунчбурак, кунчченкунаки лазерй ва гайра ба монанди:
-намудхои андова, гачтахта, гачтахтаи металлй, кордхо, белчахои (шпателхо) андозахояш гуногун;
-барои гачкории анъанавии миллй намояхои кандакорй чунин асбобхо заруранд: цалам ва исканацалам, пилтацалам, минорцалам, штургардан, патакбинй, наво, цалами морпеч, лулакаш ва асбобхои иловагй ба монанди хисобчуб, шоцул, реча, паргор, гунё, хаткашак ва гайрахо.
Барои тайёр намудани гачоба аз зарфхои сирдор ва резинй истифода мебаранд. Дар кандакории гач чор намуди пардозро истифода мешаванд. Пардоз боз дар навбати худ оддй ва мураккаб мешавад. -лулапардоз, пах-пардоз пардози оддй; -чокпардоз ва табацапардоз пардози мураккаб мебошанд.
Хунарманди гачкор мувофици лоихаи худ ва нацши интихобшуда намудхои пардозро интихоб менамояд.
Пахпардоз - як намуди пардоз буда, дар кандакории нацши занчира аз чузъиётхои хандасавй иборат буда, он бо секунчахои паи хам омада бо буриши як тарафаш чуцур кандакорй карда мешавад. Чунин пардозро дар кандакорй бо замина ва нацши ислимй, аз чумла барг, гул, бандхо низ кандакорй менамоянд.
Чокапардоз - яке аз намудхои кандакорй мебошад, ки пардози нацши ислимй бо буриш аз ду канор ба мобайн чуцур ичро мешавад. Чунин пардоз маъмултарин буда, аз даврахои цадим дар ороиши кушку цасрхо истифода мешуданд.
Пардози барчастаи буриши нимдоираро -лулапардоз меноманд. Чунин пардозро дар рехтани цолаб истифода мебаранд. Он дар канорхои дару тиреза истифода мешавад. Намуди дигари пардоз -табаца-пардоз аст, ки дар он гулу барщо бо тарзи зина-зина болои хам ичро мешаванд. Бинобар ороишоти зебою шинам будан он васеъ маъмул мебошад. Лекин тарошидани гулу барщо ва ичроиши он мехнати зиёдро талаб мекунад. Чунин пардозро дар эчодкории усто Ширин Муродов ва шогирдони у аз чумла Мирзорахим Кодиров дидан мумкин аст.
Дар гачкорй оинаро низ истифода мешавад. Чунин услубро оинабандй меноманд. Аз таърихи санъати ороишй ба мо маълум аст, ки оинаро дар хунари гачкорй истифода мебаранд. Чунин намои гачкорй х,усни хосро мегирад, ба монанди: цасру кушкхои Бухорову Самарцанд, алалхусус кушки "Мох,и хоса"-и Бухоро ва дигархо. Имрузхо мо оинакориро дар цасри Арбоб, театри опера ва балети ба номи Садриддин Айнй, чойхонахои "Рохат" ва "Сино" -и осоишгохи Зумрад, китобхонаи ба номи Тошхуча Асирй, иншоотхои фарх,ангию фарогатии Хуррамшахри Дангара, Хучанд, Истаравшан, нох,ияи Чдббор Расулов, иншоотхои давлатй ба монанди Касри Наврузгохи шахри Душанбе ва ибодатгоххо намунаи онхоанд.[5]
Дар замонахои кухан оина аз истифодаи варацахои нуцрагй, мис ё биринчй истехсол мегардид. Ин технология равнацу ривоч ёфтааст, ки оинаро аз шиша, тавассути як сатхи оинаро бо махлули симобу цаълагй руйпуш кардан месозанд. Ногуфта намонад, ки захрнокии он баланд буда, ба саломатии инсон зарар мерасонад. Аз соли 1843 огоз ёфта, оинаро бо нуцра руйпуш мекардагй шуданд. Бинобар зиёд шудани истехсоли оина ва дастгоххои оинасозй онро дар корхои ороишй ва гачкорй истифода мебаранд. Вацте ки мо оинаро дар гачкорй истифода мебарем, хусну таровати лавхахои гачкоришуда боз хам зиёд мешавад, фазои интерйери хона васеъ, таъсирбахшиаш зиёд гардида, рухонияти инсонро болида мегардонад. Ба сатхе, ки мо оинаро истифода
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
мебарем, бояд заминаи онро хеле хуб хамвор карда, баъд оинаи ба андозаи сатхи гачкорй мешуда мувофи;ро бурида, ;афои онро бояд бо ранги равганин руйпуш кунем, ки он солхои дуру дароз хизмат намояд. Оинаро бо гачоба ё ширечи ПВА ба девор мустахкам менамоем. Онро дар намояи гачкорй, шарафаю новахо ва оинаи бар;адй истифода бурда мешавад. Оинаи бар;адй, ки барои худро дар оина дидан ва либоспушй истифода мебаранд, низ гирду атрофаш бо на;шхои ислимй, гирехй ва мехробй оро дода мешавад. Услуби дар руи оина гачкорй кардан чунин аст, ки гачи хобонидашударо ба сатхи оинаи гачкоримешуда мехобонанд, баъд на;ши дилхох: гирехй ё мехробиро дар руи ;огаз омода намуда, нусхаи на;шро ба сатхи гачии коркардмешуда мегузаронанд. Сониян, бо истифодаи кордхои гачбур ба буридани на;ш шуруъ менамоянд. На;шхои гачии буридашударо пардоз ва резахои гачмайдаро бо муй;алами хамвор тоза намуда, байни оинахои на;ши буридашударо тоза мекунанд.
Имрузхо тасвири му;арнаси-барелйефй маъмул гаштааст ки, он низ дар руи гач бурида мешавад. Тасвири барелйеф аз гачро дар интерйер ва экстерйер дар х,ачмх,ои хурду калон, ки дар он манзарахо, тасвирхои таърихй, сюжетхои гуногун мувофи;и фармоиш ичро карда мешаванд, дар услуби барелйеф аз гачхои босифат ва услуби гачй хобонида истифода мебаранд, ки гач дар мухлати тахминан 5,6 соат нарм меистад. Ми;дори муайяни гачи ба сатхи зарурй лозимбударо аз элаки майдачашм гузаронида, ба зарф обро рехта, гачро кам-кам ба болои об мепошем. Хангоме, ки гач обро чабида гирифт, боз ба болои он, яъне гачи дар зарф буда, тахминан 2,3 см обро хамрох намуда, гачи дар зарф ё сатил бударо 60-70 маротиба шатта зада, сониян онро ба сатхи корй мехобонанд. Ангораи композитсияро омода намуда, ба сатхи корй гузаронида, ба буридани он шуруъ мекунанд. Тавсия дода мешавад, ки сатхи корй хачман калон бошад, он ;исм-;исм ичро гардида, андозаи сатхи корй аз 70х70, ё 100х100см интихоб намудан бехтар аст. Барои намии гачи хобонидаро нигох доштан, болои онро бо селофан мепушонанд.
Услуби анъанавии гачхокро дар ороиши дохили бино барои нигохдоштани микроклимати интерйер аз даврахои ;адим дар Хучанд ва гирду атрофи он истифода мебаранд.
Таркиби гачхок аз гач, хоки майдакардашудаи полезй иборат буда, онхоро дар алохидагй аз галбери чашмаш майда мегузаронанд. Гачхок аз ду хиссаи хок ва як хисса гач иборат мебошад. Хиссахои хок ва гачро гирифта, онро бо хам нагз омехта менамоянд ва ба сатил ми;дори муайяни обро мерезанд ва ба болои об омехтаи хок ва гачро кам-кам мерезанд то он даме, ки гачхок обро чабида гирад. Шогирд аз як тарафи сатил бо даст як хавуч лойро гирифта, ба устои гилкор медихад ва онро усто бо андова ба сатхи девори хона мехобонад. Бо хамин услуб тамоми сатхи деворро гачхок менамояд ва дар фарчоми кор бо латтаи тар сатхи гачхокро молида суфта менамояд.
Хулоса дар натичаи омузиши услуби кори хунармандон аз хунари ачдодй будани онхо дарак дода, дар аксар маврид аз насл ба насл мерос гузоштани хунархо ;айд карда шуд. Дар ин намуди хунархо бо рохи худомузй ё шогирдй ба натичаи дилхох расидан мушкил аст. Агар технологияи кори хунарманд бо мисоли касбият дастур дода шавад, хохишмандони хунархо муста;илона фаъолият бурда метавонанд.
АДАБИЁТ
1. Рузиев М. Декоративно прикладное искусство таджиков.- Душанбе: 2003-185с.
2. Таджикское искусство: Душанбе-2002-59с.ил
3. Турсунов Н. Таърихи халци точик. Аз ахди бостон то инцилоби соли 1917.-Хучанд: Ношир, 2017-530с.
4. Турсунов Н. История Худжанда: - Худжанд: Ношир, 2022.-924с.
5. Хасанов С. Таърихи мухтасари ташаккули санъати миллии точикон -Хучанд:Нури маърифат, 2014-176с.
6. Чуразода ЧД, Исомитдинов Ч,,Б, Рахимов И.У. Аз таърихи хунархои мардумй.-Хучанд:Нури маърифат, 2021.-240с.
