CC BY
0ОМУЗИШИ ЭХСОСОТ АЗ НУЦТАИ НАЗАРИ ТАЧРИБАИ ХОРИЧ.Й ВА ВАТАНЙ
АСРОРОВ САЙБУРХОНИДИН
преподаватель кафедры практического курса английского языка Бохтарского государственного университета имени Насири Хусрава.
Аннотация. История изучения человеческих чувств берет начало в древнем мире, именно в тот период, когда чувство было предметом философского учения под названием «эстетика», поднимающего вопросы и недостатки человека. Например, по учению Платона, «разным слоям общества приписывались разные эмоции», а по Аристотелю, эмоции зависят от качеств хорошего гражданина. В средние века чувственная сфера рассматривалась с религиозной точки зрения, и все душевные переживания и чувства делились на две составляющие: добро и зло. Добро включало в себя те чувства, которые свойственны душе, и добрые намерения, все, что связано с телом, считалось плохим, и согласно христианской этике оно должно подавляться и контролироваться под духовным давлением человеческой природы.
Ключевые слова: История, когда чувство, философского учения, поднимающего, недостатки человека, общества, качеств хорошего гражданина, рассматривалась с религиозной точки зрения.
Таърихи омузиши эхсосоти инсонй аз ч,ах,они ;адим сарчашма мегирад, махз дар даврае, ки эхсос мавзуи таълимоти фалсафй бо номи «эстетика» буд, ки саволхо ва ну;сонхои инсонро ба миён меорад. Масалан, тиб;и таълимоти Платон, "хиссиёти гуногун ба ;ишрхои гуногуни чомеа мансуб дониста мешуданд" ва ба гуфтаи Арасту, хиссиёт аз сифатхои як шахрванди хуб вобаста аст (38; 20). Дар асрхои миёна сохаи сенсорй аз ну;таи назари масъалаи динй баррасй шуда, тамоми тачриба ва хиссиёти эмотсионалй ба ду чузъ та;сим карда шуд: некй ва бадй. Ба некй он х,иссиётх,ое дохил мешуданд, ки ба рух ва ниятхои нек хосанд, хама чизи бо бадан ало;амандро бад мехисобиданд ва аз паи ахло;и масехй бояд зери фишори маънавии чавхари инсон пахш ва назорат мешуд.
Пас аз чанд ва;т, идея ин аст, ки тамоми мачмуи тачрибахои хассос дар баъзе унсурхои асосии ибтидой сохта шудаанд. Каме баъдтар, назарияи му;овимати хиссиёт ва а;л пайдо шуд, ки онро И.Кант пешниход кардааст, ва он догматаро му;аррар кард, ки «а;ли тоза» дар татби;и амалии он иродаи пок мегардад, инчунин «сарчашма ва анбори ахло;». Инчунин, мувофи;и ин назария, сегонаи ирода, шуур ва таъсир ба дониш пеш аз тачриба асос ёфтааст.
Дар нимаи дуюми асри 19, сегонаи Кантия асоси ташаккули илми психологй хамчун як фанни муста;ил мегардад. "Сегона будани шуур, ирода ва таъсир хамчун як далели эмпирикй (во;еияти рух) ба назар мерасад ва хиссиёт аз ахло; комилан чудо шудааст" [38; 24].
Яке аз шаклхои психологияи асри 20 бо номи бихевиоризм эхсоси на;ши унсури "асабоникунанда" -ро барои а;ли о;илона таъин кардааст. Масалан, Г.Райл гуфтааст: «Мо хиссиётро аз сар мегузаронем ... зеро ба мо дар фаъолияти ма;саднок халал мерасонанд» [42; 106]. Худи хамин идеяро К.Юнг чунин пешниход мекунад: "Аммо, хеч чиз хиссиётро ба андозаи андеша халал намедихад." [43; 512].
Се равияи асосиро яке аз пажухишгарони маъруфи эхсосоти асри 20 Роберт Плутчик дар маърузаи худ ба система ворид кард: "Эхсосот, тахаввулот ва равандхои мутоби;шавй" [41; 3]. Вай ба се назарияе, ки барои тах;и;оти минбаъдаи муфассали равандхои эхсосй асос шуда буданд, ди;;ат медихад. Ин назарияхо ба К.Дарвин, В.Ч,еймс ва С.Фрейд тааллу; доранд. Барои Дарвин ва пайравонаш фахмиши ташаккул ва инкишофи хама организмхо дар рохи эволютсия хос аст ва ба гуфтаи муха;;и;они ин
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
самт, хусусиятхои а;лй, рухй ва эхсосии тамоми мавчудоти зинда низ бо хамин рох рафтанд. В.Чеймс аз он бармеояд, ки эхсосот бо иштироки ;исматхои муайяни майна хамчун посух ба бедоршавии бадан ба вучуд меояд, аммо на пештар. З.Фрейд чунин мешуморид, ки эхсосот мероси муста;ими биологии хам калонсолон ва хам кудакон мебошанд, гузашта аз ин, онхоро одам дарк намекунад.
Чунин а;идае мавчуд аст, ки рафтори инсон таносуби аффективй ва маърифатист. Масалан, Ч,. Пиаже тахмин мезанад, ки муносибатхои байни субъект ва ашё ва чавоби субъектро ба амалхои худ чудо кардан лозим аст, ки хиссиёти асосиро дар бар мегирад ва амалхои аввалияро ба танзим медарорад ва боварй хосил мекунад, ки энергияи озод дар дохили бадан [40; 296]. Дар психологияи гешталт, рафтор хамчун як сохаи азиме ифода карда мешавад, ки худи субъект ва ашёхои атрофро дар бар мегирад, ки динамикаи онро хиссиёт муайян мекунад, ки ба тамоми тачрибаи гузаштаи чамъкардаи субъекти эхсосот вобаста аст.
Тиб;и андешаи равоншиносони маърифатй, эхсосот мафхумхои модарзод мебошанд, ки 1) худфахмост; 2) онхо тафсир карда намешаванд; 3) онхо метавонанд ;исми мафхумхои мураккабтар бошанд; 4) онхо ба забонхои бисёр; 5) бисёр забонхо номхои худро доранд [25; 17]. Дар психологияи таълимй байни ду ну;таи назар дар бораи афзалияти а;л - а;л ва эхсосот хамчун фаъолкунанда, ки механизмхои равандхои маърифатиро дар магзи сар ба вучуд меоранд, мубориза мебурд. Аз ин чихат, ну;таи назари О.Мауэр чолиб аст: «... эхсосот на;ши марказй ва во;еан заруриро мебозанд, ки бо таъсири онхо рафторро тагир медиханд ... Эхсосот дар фаъолияти организмхои зинда маънои комилан фав;улодда доранд ва ба хеч вачх сазовор нестанд. ки ба «акл» мукобил гузошта шавад. Худи эхсосот эхтимолан сатхи олии зехниро муаррифй мекунад "[1-
Ба гуфтаи Анохин, мухимтарин хусусияти холати эмотсионалй, ки бехамтоии онро муайян мекунад, ин ;обилияти идоракунии тамоми функсияхои бадан мебошад. Яъне, "эхсосот метавонад сигнали мутла;и таъсири судманд ва зараровар ба организм бошад"
Баръакси бихевиоризми хоричй, ки ба баён ва рафтор ди;;ати калон медихад, дар илми ватанй эхсосот хамчун «муносибати субъект ба ашё, падидахо ва ходисахо» тафсир карда мешавад. Мувофи;и консепсияи А.Н. Леонтев, эхсосот инъикоси худи во;еияти объективй мебошанд ва на;ши сигналхои дохилиро мебозанд. Яъне эхсосот робитаи байни ниёзхо ва имкониятхоро барои ба даст овардани натичаи муваффа;онаи фаъолияти шахс инъикос мекунад. "... Холатхои эхсосй / мавчудияти муста;ил аз чахони объективй ба даст намеоранд / ба даст намеоранд.
Дар холатхои объективй ба вучуд омада, онхо гуё ин холатхо ва ашёи инфиродиро бо забони худ "аломатгузорй мекунанд" "[25; 21]. А.Н. Леонтев ;айд мекунад, ки чунин падида вучуд дорад, ки ба "аломати эмотсионалй ба худи ашё" нисбат дода мешавад [22;106]. Л.М. Веккер мав;еъро ишгол мекунад, ки эхсосот хамон равандхои равонй мебошанд, ки хиссиёт, дарк, намояндагй ё фикрхо мебошанд.
Дар зехни файласуфони муосир чунин а;ида собит шудааст, ки дониши назариявии хама гуна тартибот бидуни чузъи эмотсионалй гайриимкон аст [18; 216]. "Хар гуна тасвир, хатто тасвире, ки бо гояи абстрактй ало;аманд аст, хамеша дар маводи сенсорй тачассум ёфтааст, онро хамеша як ансамбли пурраи харакатхо ва эхсосоти чисмонии бошуурона ва бешуурона" ичро "мекунад" [6; 16].
Хамин тавр, дар тули асрхои зиёд инсон ба масъалахои марбут ба падидахои эхсосй таваччухи самимй дошт. Бисёр назарияхо, тахминхо ва гояхо вобаста ба мавчудияти чанбахои гуногуни эхсосот пайдо шуданд. Аммо новобаста аз он ки чй ;адар гуногун ва зиддиятнок ё хамоханг бо хам буданд, ин назарияхо буданд, хамаи
А;150].
[3; 173].
муха;;и;онро як чиз муттахид кард - хохиши муайян кардани мохияти аслии чунин падида, ба монанди эхсосот.
Эхсосоти инсонй дар сохаи шуур ба ин ё он тарз ба вучуд меоянд ва чараён мегиранд, дар дарачахои мухталиф ба тамоми сохахои фаъолияти инсон ба худ итоат мекунанд. Яке аз самтхои мухими фаъолият, бешубха, сухан аст, ки он низ дар заминаи физиологй ва рухй таъсири заминаи эмотсионалй мегирад. Барои шарх додани таъсири беназири хар як эхсосот ба шуури инсон, бояд дарк кард, ки сифати эхсосот, инчунин дарачаи шиддатнокии он ба психикаи инсон бо тарзхои гуногун таъсир мерасонад.
Вобаста аз он, ки эхсосоти мушаххас ба фаъолияти инсон таъсир мерасонад, эхсосот ба мусбат ва манфй та;сим карда мешаванд. "Аломати" эхсосот муайян намекунад, ки тачрибаи додашудаи эхсосй ба шуур чй гуна таъсир хохад дошт. Биёед як мисолро аз тах;и;оти К.Изард дар бораи эхсоси хашм ба ёд орем. Худи эхсосоти хашм хам ба инсон ва хам ба чомеа таъсири гайриму;аррарй дорад, аммо холатхое хастанд, ки хашм мухофизати баданро сафарбар мекунад ва ба он дар мубориза бо шароити манфии экологй кумак мекунад.
Таъсири дарачаи шиддатнокии эхсосотро Ч,.Рейковский муфассал тафтиш кардааст. Вай чор сатхи шиддатнокии эхсосотро муайян кард ва хар яки онхоро бо "холати сифатан мухталифи шуур" вобастагй дод [27; 22]. Биёед ин сатххоро барои таъсири онхо «ба шуур ва раванди сохтани нут;» дида бароем [27; 211].
Давлати бетараф. Бо набудани холати эмотсионалии ба таври равшан зохиршуда пешниход карда мешавад. Ба гуфтаи Селяев, дар ин сатх нут;и гайримотериалие хохад буд, ки барои мо танхо хамчун як стандарт таваччух дорад, ки му;оиса бо он метавонад ба муайян кардани унсурхои эмотсионалй дар нут;, ки дар дигар сатххои шиддат ба вучуд омадаанд, кумак кунад [27; 23] .
Сатхи муътадили шиддат. Эхсосот аллакай зохир ва бошуур аст, аммо рафтори маъмулии амалро вайрон намекунад. Дар шуур, а;л ва а;л бартарй дорад, "сухан назорат ва дуруст аст" [27; 23]
Сатхи баланд. "Эхсосот амали одамро равона мекунад, инсон эхсосотй рафтор мекунад" [26; 214]. "Дар шуур эхсосот бар зиёй бартарй дорад, сухан ;исман назорат мешавад" [27; 23] Ихтилоли нут; ба амал меояд.
Сатхи максималии шиддат. "Хомушии пурраи хама механизмхои гайри эмотсионалй, ки рафторро танзим мекунанд" [26; 214]. Сухан аз назорат берун ва номуносиб аст.
Дар боло гуфтахоро чамъбаст намуда, "дарачаи шиддат таносуби принсипхои эмотсионалй ва зехниро дар а;л инъикос мекунад." Тасвири графикии системаи чахор сатхи Рейковский дар тад;и;оти диссертатсионии Селяев оварда шудааст (ниг. Расми 2).
Дар асоси системаи пешниходкардаи Рейковский, аффект ба эхсосоти ;удрати олй ишора мекунад. Ва тагироте, ки дар фаъолияти равонй хангоми пайдоиши эхсосот дар сатхи максималии шиддат ба амал меоянд, ба «аломат» -и эхсосот вобастагй нахоханд дошт »[26; 222].
Чй тавре ки мебинем, се дарачаи шиддатнокии эхсосй мавчуданд (сатхи бетараф бинобар эмотсионалй буданаш ба инобат гирифта намешавад), ки ба шуур ва имконияти сохтани суханронихои мувофи; таъсири мухталиф мерасонанд. Хар як сатх дорои як намуди алохидаи истехсоли нут; мебошад. Фар;и байни сатххо дарачаи дуршавй аз меъёри пинхонкорона ;абулшуда - сухани хаячоновар мебошад.
Аксари асархои марбут ба таъсири эхсосот ба фаъолияти нут;и инсон аз нигохи психолингвистй омухта мешаванд. Масалан, дар асархои умумии назариявии А.А. Леонтев ва И.Н. Горелова, хангоми тавсифи модели умумии сохти нут;, ди;;ат ба ихтилоли эхтимолй, ки хангоми ичрои барномаи талаффуз дар холати хаячонангез ба вучуд меоянд, равона карда шудааст. Ба хамин тари;, эхсосот ба «интихоби воситахои
муайян дар сохтани нутц» таъсир мерасонад [27; 28]. Гайр аз ин, тахцицоти тачрибавии
H.В. Witt ва E.L. Лосенко, ки барои муайян кардани як цатор хосиятхои нутци эхсосй, ки онро аз нутци гайримоциалй фарц мекунанд, кумак кард. Хусусиятхои хоси нутци эхсосй "тагирот дар ташкили ритми нутдхо ва тагироти гуногуни фонетикй, пайдоиши таваццуф ва такрори дудилагй, стереотипхои лугат, нокомихои маъной ва грамматикй ва гайра" ба хисоб мераванд. [28; 28]. Чунин зухуроти ноустуворй дар нутци эхсосй бо ноустувории холати эмотсионалй, ки метавонад дар тагирёбии «сатхи набз ва сатхи фишори хун» зохир карда шавад, алоцаманд аст [27; 28]. Ба ибораи дигар, сухани эхсосотй бо хусусиятхои хоси худ, инчунин дигаргунихои физиологие, ки хангоми хуручи эхсосот ба амал меоянд, метавонанд дарачаи дуршавй аз меъёри цабулшударо нишон диханд, ки ба нутци эмотсионалии рангин асос ёфтааст. Инчунин, аз сабаби он, ки хама равандхои физиологиро дар холати эхсосии хаячоновар аз чониби шуур назорат кардан душвор аст, дар бораи нутце, ки дар ин холат амалй мешавад, хаминро гуфтан мумкин аст.
Дар айни замон, эхсосоти эмотсионалй на танхо аз чихати бешуур, балки аз шуур низ ташаккул меёбанд, зеро «ифодаи лингвистй (шифохй) эхсосот, дар тахлили нихой, хамеша дасдан аст, хатто агар дар назари аввал он бошад стихиявй "[35; 55] ... Далели доштани захирахои махсуси забонй, ки метавонанд барои ифодаи эхсосот истифода шаванд, мавцеи функсияхои эмотсионалии забонро хамчун яке аз бартаридошта нишон медихад.
РУЙХАТИ АДАБИЁТХ,ОИ ИСТИФОДАШУДА
I. Аврорин В.А. Масъалахои омузиши пахлуи функсионалии забон / В. А. Аврорин. - Л.: Наука, 1975. - 276 с.
2. Александрова О.В. Масъалахои синтаксиси экспрессионй / О.В. Александрова. - М .: Мактаби олй, 1984. - 212 сах.
3. Анохин П.К. Психологияи эхсосот. Матнхо / P.K. Анохин. - М .: Донишгохи давлатии Москва, 1984 .-- с. 172 -177.
4. Арнолд И.В. Стилистикаи муосири англисй / I.V. Арнолд. - М .: Маориф, 1990. - 300 с.
5. Болотов В.И. Эхсосоти матн дар чанбахои тагирёбии лингвистй ва гайритингвистй (асосхои стилистикаи эмотсионалии матн) / В.И. Болотов. - Тошканд: Фан,1981 .-116с.
6. Василюк Ф.Е. Сохтори тасвир /F.E. Василюк//Саволхои психология.-1993.-№ 5-С.5-19.
7. Гург Э.М. Семантикаи функсионалии арзёбй / Е.М. Гург. - Москва: Наука, 1985.-232с.
8. Гридин В.Н. Вазифахои психолингвистии лугати эмотсионалии экспрессионй: дис. ... Cand. филол. илмхо. / В.Н. Gridin M., 1976 .-- 164 сах.
9. Галкина-Федорук Е.М. Дар бораи экспрессия ва эмотсионалй дар забон / E.M. Галкина-Федорук // Мачмуаи мацолахо оид ба забоншиносй: Профессори Донишгохи давлатии Москва, акад. В.В.Виноградов. Москва: Донишгохи давлатии Москва, 1958 .-- S. 103-124.
10. Гийом Г. Принсипхои забоншиносии назариявй / Г. Гийом-М .:Пешрафт,1992.-224с.
