Научная статья на тему 'ОЛИЙ ЎҚУВ ЮРТЛАРИ БИТИРУВЧИЛАРИНИНГ МЕҲНАТ БОЗОРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ОЛИЙ ЎҚУВ ЮРТЛАРИ БИТИРУВЧИЛАРИНИНГ МЕҲНАТ БОЗОРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бандлик / ёшлар меҳнат бозори / бандлик технологиялари / меҳнат бозорига мослашиш / транспрофессионаллик / рақобатбардошлик. / employability / youth labor market / employment technologies / adaptation in the labor market / transprofessionalism / competitiveness.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Кучимов Маъруф Кучимович

Университет битирувчиларининг меҳнат бозори субъектларига хос бўлган манфаатларнинг мураккаблиги ва мақсадли хилма-хиллиги битирувчиларнинг миқдорий ва сифат хусусиятлари ва меҳнат бозорининг меҳнатга бўлган еҳтиёжи ўртасидаги кескин қарама-қаршиликларни тушунтиради, бу еса кескин ижтимоий-сиёсий низоларни келтириб чиқариши мумкин. Инсон капитали назариясига кўра, таълимнинг юқори даражаси ходимга қўшимча даромад келтиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFIC CHARACTERISTICS OF FORMATION OF THE LABOR MARKET OF HIGHER EDUCATION GRADUATES

A competency-based approach is called upon to find answers to the challenges of modern times, which today is considered, among other things, as a tool for strengthening social dialogue with the world of work. Competencies, which are considered as learning outcomes, are defined as a set of interrelated personality qualities (knowledge, abilities, skills, methods of activity), specified in relation to a certain range of objects and processes and necessary for high-quality productive activity.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ЎҚУВ ЮРТЛАРИ БИТИРУВЧИЛАРИНИНГ МЕҲНАТ БОЗОРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

УДК.372.862

ОЛИЙ УЦУВ ЮРТЛАРИ БИТИРУВЧИЛАРИНИНГ МЕХНАТ БОЗОРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

ст. преп. Кучимов Маъруф Кучимович.

Ташкентский архитектурно-строительный университет, zafar210980@mail. ru

Аннотация. Университет битирувчиларининг мехнат бозори субъектларига хос булган манфаатларнинг мураккаблиги ва максадли хилма-хиллиги битирувчиларнинг микдорий ва сифат хусусиятлари ва мехнат бозорининг мехнатга булган ехтиёжи уртасидаги кескин карама-каршиликларни тушунтиради, бу еса кескин ижтимоий-сиёсий низоларни келтириб чикариши мумкин. Инсон капитали назариясига кура, таълимнинг юкори даражаси ходимга кушимча даромад келтиради.

Аннотация. Сложность интересов выпускников вузов и многообразие целей, характерных для субъектов рынка труда, объясняют острые противоречия между количественными и качественными характеристиками выпускников и потребностью рынка труда в рабочей силе, что может вызвать острые социальные -политические конфликты. Согласно теории человеческого капитала, более высокий уровень образования приносит работнику дополнительный доход.

Annotation. A competency-based approach is called upon to find answers to the challenges of modern times, which today is considered, among other things, as a tool for strengthening social dialogue with the world of work. Competencies, which are considered as learning outcomes, are defined as a set of interrelated personality qualities (knowledge, abilities, skills, methods of activity), specified in relation to a certain range of objects and processes and necessary for high-quality productive activity.

Key words: employability, youth labor market, employment technologies, adaptation in the labor market, transprofessionalism, competitiveness.

Ключевые слова: трудоустраиваемость, молодежный рынок труда, технологии трудоустройства, адаптация на рынке труда, транспрофессиональность, конкурентоспособность.

Калит сузлар: бандлик, ёшлар мехнат бозори, бандлик технологиялари, мехнат бозорига мослашиш, транспрофессионаллик, ракобатбардошлик.

Тадкикот объектини аниклаш "Университет битирувчиларининг мехнат бозори" таърифини умумий мехнат бозорининг алохида сегменти сифатида белгилашни талаб килди. Замонавий мехнат бозори мураккаб элемент таркибига ега булган мураккаб ижтимоий-иктисодий ходиса сифатида каралади ва мехнат бозорининг фаолияти унинг субъектларининг узаро таъсири сифатида куриб чикилади.

Жамиятни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш вазифаларини амалга ошириш жараёнида мехнат ресурсларидан енг самарали фойдаланишга каратилган ходимлар, иш берувчилар ва давлат. Мехнат бозорини тахлил килишнинг классик воситаси-унинг сегментациясидан фойдаланиш бизга субъектларнинг хатти-харакатларининг сабабларини яхширок тушунишга, узгаришлар тенденцияларини аникрок башорат килишга ва мехнат муносабатлари сохасида максадли сиёсат ва самарали тартибга солишнинг самарали чораларини ишлаб чикишга имкон берди. Фанда мехнат бозорларининг иккитомонламалиги, яъни таълим кобилияти даражаси ва иш уринлари сифати буйича бозорнинг бирламчи ва иккиламчи бозорларга булиниши тан олинади. Сегментация мехнат бозорининг глобал, мамлакат, минтакавий ва махаллий худудий булинишини уз

ичига олади; сохага хос ва профессионал малакали мехнат бозорларини изоляция килиш; тартибга солинадиган ва тартибга солинмаган мехнат бозорларининг спецификацияси ва бошкалар.

Университет битирувчилари учун мехнат бозорини умумий мехнат бозорининг узига хос сегменти сифатида таксимлаш куйидаги далилларга асосланади: 1) университет битирувчиларининг объектив ва субъектив фаркловчи хусусиятларга ега булган ходимлар гурухи сифатидаги хусусиятлари - олий маълумотнинг мавжудлиги, юкори малакали ва юкори хак туланадиган талаб иш уринлари, етишмаслиги ёки иш тажрибаси йуклиги, ривожланмаган иш кидириш куникмаларини ва етарли иззат; 2) иш берувчилар томонидан университет битирувчилари учун талаб хусусиятлари, ургу ва унинг талаблари билим устувор иборат (юкори сифатли, долзарблиги, кабул килиш кобилияти ва жараён ахборот), шахсий фазилатлар (гайрат, юкори харакатчанлик, янги билим ва гояларга очиклик), шунингдек университет брендига унинг битирувчилари сифатининг курсаткичи сифатида йуналтириш; 3) мехнат бозорининг ушбу сегментини, шу жумладан меъёрий-хукукий хужжатларни тартибга солувчи тегишли муассасаларнинг мавжудлиги. унинг субъектлари, шунингдек ушбу бозор инфратузилмасини ташкил етувчи ташкилотлар ва хизматларнинг мехнат муносабатларини белгилайдиган хукукий база. Университет мехнат бозорида икки томонлама рол уйнайди: биринчидан, мехнат таъминоти томони сифатида университет билим ва малака сифати, битирувчиларни мустакил ишлашга тайёрлаш, амалиёт ва амалиётларни ташкил етиш учун жавобгардир ва битирувчиларни самарали ишга жойлаштиришдан манфаатдор. Иккинчидан, университет ишчи кучига талаб томони булиб хизмат килади, чунки у илмий ва педагогик ходимларни тулдириши ва янгилаши керак ва баъзи битирувчиларнинг иш жойига айланади.

Университет битирувчиларининг ишига талаб килинадиган субъектлар иктисодиётнинг реал сектори, бизнес, илмий-тадкикот тузилмалари (институтлар, марказлар), давлат хизмати ва университетлардир. Замонавий ички мехнат бозорининг узига хос хусусияти мехнатга талаб томонида ишлайдиган турли субъектларнинг тулов кобилиятини сезиларли даражада фарклашнинг мавжудлиги. Мехнат бозорининг ушбу сегменти субъектларининг хетероженлигини хисобга олиш унинг ривожланишини тартибга солиш йуналишларини тузишга имкон беради. Университет битирувчиларининг мехнат бозори субъектларига хос булган манфаатларнинг мураккаблиги ва максадли хилма-хиллиги битирувчиларнинг микдорий ва сифат хусусиятлари ва мехнат бозорининг мехнатга булган ехтиёжи уртасидаги кескин карама-каршиликларни тушунтиради, бу еса кескин ижтимоий-сиёсий низоларни келтириб чикариши мумкин. Инсон капитали назариясига кура, таълимнинг юкори даражаси ходимга кушимча даромад келтиради. Х,озирги вактда инсон капиталини кенгрок талкин килиш кенг таркалди: шахсий ва ижтимоий фаровонликни шакллантиришга хисса кушадиган билимлар, куникмалар, малакалар ва кобилиятлар, шахсларнинг характерли хусусиятлари ва хусусиятлари. Шундай килиб, инсон капитали шахсларнинг хар кандай хусусиятларини, масалан, кобилиятларнинг табиий даражасини уз ичига олади. Економетрик тахлилдан фойдаланиш индивидуал хусусиятлар (жинс, ёш, таълим, кобилият, ота-оналар, ака-укалар, иш тажрибаси, турмуш уртоги, болалари ва бошкалар) таъсирининг ахамиятини (кучи ва йуналишини) бахолашга имкон беради.) ходимнинг даромадлари буйича. Ушбу тахлил техникасининг пайдо булиши, тегишли маълумотлар базаларини яратиш билан бирга, ходимнинг иктисодий холатини хар томонлама тахлил килишга имкон беради. Таълим сигналлари назариясига кура, олий маълумот олиш алохида куч ва махсус кобилиятларни талаб килади ва аклий фаолиятга мойил булмаган одамлар учун олий маълумот олиш харажатлари кабул килиб булмайдиган даражада юкори булади деб

тахмин килинади. Кейин олий маълумотли дипломнинг мавжудлиги инсоннинг интеллектуал мехнат кобилиятининг узига хос кафолатига айланади ва иш берувчи учун сигнал булиб хизмат килади. Таълим сигналлари назариясига мувофик, таълим даражасининг кайтиши каби курсаткичдан фойдаланган холда таълимнинг ходим сифатида шахснинг позициясига таъсирини бахолаш мумкин. Ушбу бахолаш усули, айникса, битирувчиларнинг мехнат бозорига биринчи marta кириши хакида гап кетганда жуда мухимдир, чунки иш берувчи иш тажрибасига ега булмаган абитуриентлардан енг жозибали ходимни танлашда одатда укиш йиллари сонини емас, балки мавжуд диплом даражасини хисобга олади. таълим. Замонавий иш берувчилар нафакат таълим даражасига, балки улар таълим олган таълим муассасасига, таълим шакли кандай ва таълим белгиланган стандартларга жавоб берадими-йуклигига хам еътибор беришади. Талабанинг университетда берилган билимларни идрок етишининг муваффакияти иш берувчи томонидан дипломдаги бахолар асосида бахоланади ва имтиёзли диплом келажакдаги ходимнинг жиддийлиги, масъулияти ва интизомининг курсаткичи сифатида кабул килинади. Замонавий иктисодиётда инсон капитали назарияси ва умуман таълим сигналлари назарияси инсон олий маълумот туфайли оладиган даромад ва иш билан таъминлашнинг афзалликларини тушунтиришда жуда муваффакиятли, аммо улар университет битирувчилари уртасида пайдо буладиган муаммоларнинг сабабларини аникламайдилар. укишдан ишга утиш ва иш билан таъминлаш. юкори даромад олиш кийин.

Яна бир ходиса-бу битирувчиларни биринчи иш таклифини кабул килишга мажбур киладиган, айникса юкори малакали ишларнинг global етишмаслиги туфайли диплом макомининг йуколиши. Бу купинча олинган диплом ва егаллаб турган лавозим уртасидаги номувофикликка олиб келади. Шундай килиб, диплом макомини йукотиш ишчи кучини бошкариш усулига айланади, бунда ишсизлик туфайли укимишли ишчиларга кам иш хаки тулаш ва малакали ва осон укитилган ишчи кучини жалб килиш мумкин. Иш кидириш назарияси тилида, иш уринлари етишмаслиги билан, университет битирувчилари малакасиз мехнатни кабул килиш оркали захира иш хакини камайтиришга мажбур. Бу холат, ехтимол, иш тажрибасига ега булмаган ёшлар ёки тор шароитда булганлар учун: узок муддатли ишсизлик босими остида, оиладаги огир вазият, кийин хаёт шароитлари. Шундай килиб, ушбу назариялар университет битирувчиларининг заифлигининг сабабларини очиб беради ва мехнат бозорининг ушбу сегментида соддалаштирилган бахолаш ва бир улчовли карорлардан огохлантиради.

Таълимнинг умумий фойдалилиги нафакат иктисодий, балки ижтимоий манфаат сифатида хам, албатта, умуман хаёт сифатидан ва хусусан иш хаётидан индивидуал коникишни уз ичига олади, бу еса университет битирувчиларининг уз ишларидан коникиш тугрисидаги маълумотларни жалб килишни талаб килади. нафакат олинган даромад нуктаи назаридан, балки ихтиёрий иш, унинг мазмуни режимлари, огирлиги, мураккаблиги, ишнинг интенсивлиги, узини узи англаш ва мартаба усиши учун имкониятлар. Университет битирувчиларини иш билан таъминлаш муаммолари манбалари ортикча маълумот билан емас, балки муносиб ишнинг етишмаслиги билан боглик.

Шундай килиб, замонавий мехнат иктисодий назарияси олий таълимнинг ходимлар даромадларига таъсирини тахлил килиш учун фундаментал асосга ега ва статистик ва эконометрик тахлил воситалари ижтимоий йуналиш тушунчаларида акс еттирилган курсаткичлар билан биргаликда ушбу таъсирни университет битирувчиларининг лавозимларига ишончли бахолашга имкон беради. мехнат бозори.

Ишбилармон иш берувчиларнинг олий таълимнинг хозирги холатига ва ёш мутахассисларни тайёрлаш даражасига муносабати битирувчиларнинг куйидаги энг

мухим хусусиятларини уз ичига олади: умумий ривожланиш даражаси ва асосий касбий билимлар; тизимларни уйлаш кобилияти, маълумотларни топиш, кайта ишлаш ва тузиш кобилияти; олинган билимларни куллашда амалий куникмалар, жамоада ишлашга тайёрлик, билимларни кенгайтириш ва чукурлаштириш истаги; ишга иштиёк, мартаба йуналиши, максадлилик, харакатчанлик.

Иш берувчилар университет битирувчилари орасида бундай фазилатларни ривожлантириш етарли емас деб хисоблашади ва талабалар машгулотларида катнашишга тайёрлигини билдирадилар, чунки уларнинг фикрига кура университетлар битирувчиларга аник иш жойлари учун барча керакли билимларни бера олмайди. Университетлар енг кобилиятли ёшларни танлаш, уларнинг акл-заковати ва илмий билимларини янада ривожлантириш ва асосий касбий билимларни шакллантиришда мухим вазифаларни бажарадилар. Шу билан бирга, иш берувчиларнинг фикрига кура, укитиш мухитида бир катор муаммолар мавжуд: замонавий амалий билим ва тажрибанинг етишмаслиги; ёш кадрларнинг заиф окими; укитишни замонавий бизнесдан ажратиш; укитувчилар ва илмий жамоатчилик уртасида илмий алмашинувнинг етишмаслиги.

Университет битирувчиларини укитувчилик ишларига ишга жойлаштириш хакида гапирганда, сунгги бир неча йил ичида ёшлар университетларда ишлашдан бош тортаётгани, ёш укитувчилар сони муттасил ва нисбий жихатдан муттасил усиб бораётганлигини аник айтиш мумкин емас. Шу билан бирга, анъанавий равишда енг юкори иш кобилияти даври (25-45 ёш) деб хисобланадиган ёшдаги укитувчилар улушининг камайиши бизни ёш кадрларни жалб килиш тизими мавжуд деб уйлашга мажбур килади, аммо урта ёшдаги ходимларни саклаб колиш тизими ишламайди.

Битирувчилар учун иш билан таъминлашда мухим устунлик университет таълими билан таъминланади. Ишга кабул килиш агентликларининг тажрибаси шуни курсатадики, бугунги кунда ёш мутахассисларни ёллашда иш берувчилар касбни аник чукур билишдан кура асосий билим ва сабаб-окибат муносабатларини тушунишга купрок кизикишади.

Еркин ва мустакил иш ва жозибадор иш уринлари учун каттик ракобат шароитида ёшлар купинча диплом олгандан кейин емас, балки анча олдин иш кидиришни бошлайдилар. Бундан ташкари, университет битирувчисини нафакат замонавий билимларга, балки амалий куникмаларга ега булган холда ёлламокчи булган фирмалар тобора купрок университетлар билан богланмокдалар ва талабаларга уларнинг касбий йуналишини яхшилаш ва мослашишни тезлаштиришга каратилган амалиёт, амалиёт, махсус курслар ва танловларни таклиф килмокдалар.хакикий иш. Кейин, олий таълимнинг ёш ходимнинг мехнат бозоридаги мавкеига таъсирини бахолашда нафакат битирувчиларнинг, балки талабаларнинг хам мехнат имтиёзларини урганиш максадга мувофикдир. Улар шунга ухшаш ишлар учун муваффакиятли ракобатлаша олишди ва иш тажрибасига ега булган доимий талаба купинча укишни тугатган ва иш тажрибасига ега булмаган битирувчидан кура ходим сифатида афзалрок еди. Самарали иш билан таъминлаш учун касбий тайёргарлик, билим, куникма ва малакага ега булган олий укув юртлари битирувчилари, шунга карамай, "укиш — иш" чегарасини муваффакиятли енгиб утиш учун ижтимоий, психологик ва хукукий ёрдамга мухтож ва ушбу муаммони хал килиш учун аник чоралар таклиф етилади. Ходимнинг корхонадаги мехнат фаолияти шароитлари ва табиатига мослашишини урганиш янги иш жойида ходимларнинг мослашувининг асосий боскичларини вактинчалик жихатдан белгилашга имкон беради, уларга куйидагилар киради: йуналтириш ва танишиш боскичи, одатланиш ва мослашиш боскичи, самарали мослашиш боскичи ёки ассимиляция ва самарали ишлаш боскичи, бу ходимнинг максадларини янги корхона максадлари билан тулик аниклашни назарда тутади. Таркиб жихатидан одатда касбий, психофизиологик ва ижтимоий - психологик

каби мослашув турлари ажралиб туради. Мослашиш жараёни ва натижаси, бирламчи ва иккиламчи мехнатга мослашиш (иш тажрибасига ега булмаган шахс учун ва иш жойини узгартирадиган тажрибага ега ходим учун) уртасида фарк бор.

Республикамиздаги замонавий шароитда амалий машгулотлар талабалар чинакам замонавий технологиялар билан танишиш учун фойдаланадиган кам сонли воситалардан бирига айланмокда. Амалиётни ташкил етиш зарурлиги бозорнинг барча контрагентлари томонидан тасдикланган, аммо муаммо шундаки, хозирги кунда ушбу жараённи ташкил етиш жуда кийин. Университетлар ва иш берувчилар ушбу сохада уз муаммоларини хал килиш учун бир оз харакат килишади, аммо умумий кабул килинган ташкилий тизим мавжуд емас. Масалан, университетлар ва иш берувчилар уртасидаги муносабатларни хукукий руйхатдан утказиш, талабаларга харажатларни коплаш, бир гурух талабалар учун амалиёт уталадиган корхонада университет вакилининг ишини ташкил етиш масалалари жуда мураккаб.

Биз мехнат бозори институтларини куйидагилар деб атаймиз: ахолини иш билан таъминлаш (шу жумладан конун чикарувчи органлар, шунингдек кисман давлат миграция хизматлари), бандликка кумаклашиш буйича нодавлат тузилмалар, компания ходимларини бошкариш хизматлари, оммавий ахборот воситалари (шу жумладан електрон), жамоат ташкилотлари, шу жумладан касаба уюшмалари.

Университетнинг мехнат бозоридаги фаолияти битирувчиларни рагбатлантириш нуктаи назаридан унинг машхурлигига боглик. Катта, ески университетлар, коида тарикасида, иш берувчиларни жалб килишда муаммоларга дуч келмайдилар. Камрок таникли университетлар купинча уз битирувчиларини маркетинг килиш, укув дастури ва магистратура таълими сифатини такдим етиш учун иш берувчилар билан такдимотлар ва кириш учрашувларини утказишга мурожаат килишади.

Аслида, касбий узини узи белгилаш ва иш билан таъминлаш сохаларида талабаларни куллаб-кувватлашни ташкил етиш хозирда факат университетнинг узи томонидан тартибга солинади ва бу ишнинг шакллари ва усуллари жуда хилма-хилдир.

Олий таълим тизимида куйидагилар зарур:

олий касбий таълимнинг укув режалари ва дастурларини, шакллари ва усулларини, таълим йуналишлари руйхатини, берилган мутахассисликлар, илмий даражалар руйхатини, университетларга кабул тузилишини, давлат таълим стандартларини укитишга компетенсияга асосланган ёндашув ва миллий ва миллий таълим сохаларининг узаро боглик ривожланиш прогнозларига асосланган холда тузатишнинг самарали механизмини яратиш. худудий мехнат бозорлари ва таълим хизматлари;

- ижтимоий шерикларнинг узаро таъсирини такомиллаштириш-университет битирувчиларининг мехнат бозорида ракобатбардошлигини ошириш билан боглик холда талабалар ва университет касаба уюшма ташкилотлари фаолиятини фаоллаштириш, жамоавий шартномаларда ушбу иш сохасини таъкидлаш, касаба уюшма ташкилотининг имкониятларидан фойдаланиб, битирувчиларнинг иш билан таъминланишини мониторинг килиш.

- университет битирувчиларининг мехнат бозоридаги холатини статистик хисобга олишни такомиллаштириш, битирувчиларнинг бандлигини мониторинг килишнинг ягона тизимини яратиш, университетлар ва корхоналар томонидан такдим етилаётган статистик маълумотларнинг таккосланишини таъминлаш учун бухгалтерия хисоби стандартларини белгилаш.

АДАБИЁТЛАР

1. Кyчимoв M. К. Системный пoдxoд к трyдoyстрoйствy выпускнишв вyзoв. Образoвание и иннoвациoнные исследoвания, Mеждyнарoдный наyчнo-метoдический журнал. |Лист:153-156| (№10/2023 oktyabr), http://interscience.uz/

2. Kuchimov M.K. Model Of Management Of Employment Of University Graduates.//Bulletin of TUIT: Management and Communication Technologies 18.10.2023., Tashkent .№-3(46) -P. 33-39

3. Maruf Kuchimovich Kuchimov Development of a visual programming algorithm for bim-models using module of structures by dynamo module// "International Scientific Journal" ISJ Theoretical & Applied Science Philadelphia, USA issue 03, volume 83 published March 30, 2020 Journal available by link: http://t-science.org/arxivDOI/2020/03-83.html

4. Fazilov A. Sh. Kuchimov M. K. "System analysis and optimization of information processing in information systems"// International scientific and practical conference | Pages: 127-130| |UTTING EDGE-SCIENCE// USA ISBN 978-1-64945-245-0 DOI: http://doi.org/10.37057/U_6 Primedia E-launch LLC, 5518 Flint St, Shawnee, 66203, USA PRIMEDIA E-LAUNCH Science editor: G. Kolne

5. Кyчимoв М.К. Сoвершенствoвание меxанизма управления трyдoyстрoйствoм выпускниюэв ВУЗа. ^арДУ ХАБАРЛАРИ Илмий-назарий, услубий журнал 5/1(60) 2023 Сентябрь ^к^брь. Лист-152-160

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.