CC BY
0UDK 37.013.2
OLIY TEXNIKA MUTAXASSISLIK TALABALARI O'RTASIDA LOYIHA FAOLIYATIDA KOMPETENSIYANI RIVOJLANTIRISHNING PRINSIPLARI VA
MAZMUNMOHIYATI
Davronova Muhayyo Usubjonovna Namangan muhandislik-qurilish instituti katta o'qituvchi muhayyodavronova71@gmail.com
Annotatsiya. Texnika oliy ta'lim talabalarini loyiha faoliyati kompetensiyani rivojlantirishda pedagogik jarayonning didaktik modeli ya'ni integrativlik, kasbiy harakatchanlik, nazariyaning amaliyot bilan aloqasi kabi prinsiplaridan oqilona foydalanishlari kerak.
Аннотация. Методика проектной деятельности студентов высших учебных заведений должна рационально использовать такие принципы педагогического процесса, как интегративность, профессиональная мобильность, связь теории с практикой в развитии компетенции дидактическая модель педагогического процесса.
Abstract. Students of technical universities need to use the principles of the didactic model of the pedagogical process, integrativeness, professional mobility, and the connection of theory with practice in developing competence.
Keywords. project, competence, knowledge, skills, qualifications, principles, activities, practical education, professional competence;
Tayanch so'z. loyiha, kompetensiya, bilim, ko'nikma, malaka, prinsiplar,faoliyat, amaliy ta'lim, kasbiy kompetensiya;
Ключевые слова. проект, компетентность, знания, умения, квалификация, принципы, деятельность, практическое образование, профессиональная компетентность;
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-iyundagi "Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta'minlash bo'yicha qo'shimcha chora tadbirlar to'g'risida"gi PQ-3775 sonli qarorida qo'yilgan vazifalar ijrosini ta'minlash maqsadida texnik oliy ta'lim muassasalarida kasbiy kompetensiyaga ega mutaxassislar tayyorlash eng muhim masalalardan biri bo'lib qoldi. [1]
Texnika oliy ta'lim talabalarini ya'ni bo'lajak mutaxassislarni sifati ko'p jihatdan umumkasbiy va mutaxassislik fanlarini samarali o'qitish bilan belgilanadi. Mutaxassislik fanlarini o'rganishda ko'proq amaliy ta'limga e'tibor kuchaytirish, ishlab chiqarishning barcha sohalari bo'yicha, ularni aniq mutaxassislik xususiyatlarini aks ettiruvchi bevosita chuqur, puxta bilimlar beruvchi, tegishli ko'nikma va malakalar hosil qiluvchi jarayonlarni qamrab oladi. [2]
Rus psixolog L.S.Vigotskiy "Ta'lim qachon yaxshi bo'ladi, doimo o'zidan oldinda yursa" deb ta'kidlagan. Shuning uchun, o'qitish jarayonida o'qituvchi nafaqat talaba bugun nimani bilishini, balki ertaga nimani o'rganishi mumkinligini ham hisobga olishi kerak. Nazariyani amaliyot bilan bog'lash prinsipi loyihalash faoliyatida kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan fanlarning mazmunini fan va texnikaning rivojlanish darajasiga, jahon sivilizatsiyasi tomonidan to'plangan tajribaga muvofiqlashtirishda etakchi hisoblanadi.
Loyiha faoliyatida kompetensiyani rivojlantirish murakkab va ko'p vaqt talab qiladigan jarayondir, shuning uchun o'rganilayotgan muammo "kompetensiya" tushunchasini batafsil ko'rib chiqishni talab qiladi. Shuni alohida ta'kidlab o'tish joizki, kompetensiyaviy yondashuvning asosini tashkil etgan atamalar mohiyatini tushunish borasida haligacha yagona qarash mavjud emas.
"Kompetentlik", "kompetentli", "kompetentlilik", "kompetensiya" tushunchalari kompetensiyaviy yondashuvning etakchi kategoriyalari sifatida namoyon bo'ladi.
Biz "kompetentlik" tushunchasini ta'riflashda ko'p qirrali va xilma-xil qarashlar mavjudligiga ham ishonch hosil qildik. Ushbu xulosa, nafaqat mazkur atamaning etimologiyasiga, balki normativ-huquqiy hujjatlar va psixologik-pedagogik tadqiqotlarda taqdim etilgan materiallarga ham to'liq tegishlidir.[3]. Kompetensiyaga bag'ishlangan atamalar tahlili shuni ko'rsatadiki, "kompetensiya" so'zi ot bo'lib, "kompetentlik" uning hosilasi, ya'ni sifatidir. "Kompetensiya" shaxsning vakolatlari doirasini, "kompetentlik" esa uning xususiyatini xarakterlaydi. Kompetensiyaviy yondoshuv deganda nimani tushunamiz?
"Competence" so'zi "to compete" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "musobaqalashmoq","raqobatlashmoq", "bellashmoq"degan ma'noni bildiradi. So'zma-so'z tarjima qilinsa "musobaqalashishga layoqatlilik" ma'nosida keladi. Ilmiy pedagogik, psixologik manbalarda berilishicha, kompetensiya, kompetentlilik o'ta murakkab, ko'p qismli, ko'pgina fanlar uchun mushtarak bo'lgan tushunchalardir. Shu boisdan uning talqinlari ham hajman, ham tarkibiga ko'ra, ham ma'no, mantiq mundarijasi jihatidan turli-tuman. Atamaning mohiyati shuningdek «samaradorlik», «moslashuvchanlik», «yutuqlilik», muvaffaqiyatlilik», «tushunuvchanlik», "natijalilik», «o'quvlilik", «xossa», xususiyat", sifat», «miqdor» kabi tushunchalar asosida ham tavsiflanmoqda.
N.A.Muslimovni ta'kidlashicha, "Kompetentlik - bu talabaning shaxsiy va ijtimoyi ahamiyatga ega kasbiy faoliyatni amalga oshirilishi uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarning egallanishi hamda ularni kasbiy faoliyatda qo'llay olishi bilan ifodalanadi"
Shunga ko'ra ta'lim kompetensiyalarini tasdiqlangan standartda keltirilgan ta'rif bo'yicha qabul qilamiz.
bilim — o'rganilgan ma'lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish; ko'nikma — o'rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo'llay olish;
malaka — o'rganilgan bilim va shakllangan ko'nikmalarni notanish vaziyatlarda qo'llay olish va yangi bilimlar hosil qilish;
kompetensiya — mavjud bilim, ko'nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo'llay olish qobiliyati.
Kompetentlik deganda shaxs sifatlarining integrativ xarakteristikasini, ta'lim muassasasining muayyan sohalar (kompetensiyalar doirasi)da faoliyatni amalga oshirish uchun bitiruvchilarni kasbiy tayyorlash natijasi sifatida tushinish lozim. Kompetentlik kompetensiya singari kognitiv (bilish), motivatsion-qadriyatiy va emotsional-irodaviy komponentlarni qamrab oladi. Kompetentlik - vaziyatga bog'liq kategoriya, u aniq kasbiy (muammoli) vaziyatlarda biror faoliyatni amalga oshirishga tayyorgarlikni ifodalaydi. [4]
"Loyiha faoliyatidagi kompetensiya" tushunchasining ta'rifiga murojaat qilish, hozirgi vaqtda psixologik va pedagogik fanlar siklida ushbu konsepsiya to'g'risida umumiy qabul qilingan tushuncha mavjud emas degan xulosaga kelishimizga imkon berdi. Talabalar uchun loyiha faoliyati kompetensiyani rivojlantirishning didaktik modeli quyidagi prinsiplarga asoslanadi:
- integrativlik,
- kasbiy harakatchanlik,
- nazariyaning amaliyot bilan aloqasi.
Integrativlik prinsipi institutda o'qishning butun davrida amalga oshiriladigan loyihaviy faoliyatda talabalarning kompetensiyasini rivojlantirishning uzviy bog'liq, yagona, yaxlit jarayonini yaratishni talab qiladi. Talabaning shaxsiyatning ajralmas sifati sifatida loyihalash faoliyatidagi kompetensiyasini rivojlantirish ko'p jihatdan ushbu prinsipni amalga oshirishga bog'liq. Ushbu tamoyil gumanitar, tabiiy fanlar, umumiy kasbiy va mutaxassislik
Qurilish va Ta 'lim ilmiy jurnali 3-jild, 3-son https://jurnal.qurilishtalim.uz
125
fanlarni o'rganish mazmuni va usullarini birlashtirish, nazariy va amaliy mashg'ulotlarni birlashtirish, talabalarning o'quv va ilmiy faoliyatini birlashtirish, o'qituvchilar va talabalarning birgalikdagi faoliyati orqali amalga oshiriladi.
Kasbiy harakatchanlik prinsipiga asoslanib, loyihalash faoliyatida talabalarning malakasini rivojlantirish maqsadi nafaqat talabalar uchun loyiha faoliyati asoslarini o'zlashtirish, balki ularning aql-zakovati, texnik tafakkuri, qarashlari va rivojlanish istiqbollarini tushunishni ishlab chiqarishda rivojlantirish bo'lishi kerak.
Mutaxassislik fanlar tegishli fanning mantig'ini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq aks ettiradi va shu bilan texnik bilimlar loyiha faoliyati uchun asos bo'ladi.
Nazariya va amaliyot o'rtasidagi bog'liqlik prinsipi fan usullari (kuzatish, eksperiment, modellashtirish, tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, umumlashtirish va cheklash, abstraksiya va idealizatsiya va boshqalar) bilan oqilona birlashtirilganda o'qitish usullarida aks etadi.). Talabalar nafaqat ushbu usullar bilan tanishishlari, balki yangi vaziyatda ulardan oqilona foydalanishlari kerak. Texnik mutaxassisliklar talabalari o'rtasida loyiha faoliyatida kompetensiyani rivojlantirishning didaktik modelining mazmunini tavsiflaymiz. Didaktik model-bu yagona, yaxlit tuzilmani tashkil etuvchi va o'quv maqsadlariga erishishga xizmat qiladigan elementlar to'plami. Bu borada N.V.Kuzmina pedagogik jarayon besh elementning modeli sifatida kuyidagicha asoslagan :
- o'qitishning maqsadi (M) (nimani o'rgatish uchun);
- ta'lim axborot mazmuni (A) (o'rgatish nima);
- o'qitish usullari, texnikasi, pedagogik aloqa vositalari (V) (qanday o'qitish kerak);
- o'qituvchi (P);
- talaba (T).
Har qanday katta model singari, u ulanishlarning kesishishi bilan tavsiflanadi (gorizontal, vertikal va ilgarlanma-qaytma xarakatlar boshqalar .):
1-rasm. Pedagogik jarayonni didaktik modeli
Shu o'rinda E.L.Belkinning pedagogik jarayonni didaktik modeli oltita elementdan iborat bo'lib, ijtimoiy tizimning bir qismidir (barcha elementlar o'zaro bog'liq): 1) ta'lim va tarbiya maqsadlari; 2) ta'lim va tarbiya mazmuni; 3) ta'lim va tarbiya texnologiyasi (usullari, texnikasi, shakllari); 4) tashkiliy shakllari; 5) o'qituvchi; 6) talaba.[5]
Binobarin, har qanday pedagogik model, har qanday o'qituvchi tomonidan yaratilganidan qat'i nazar, har doim bir xil tuzilishga ega bo'ladi:
2-rasm. Pedagogik jarayonni elementlari
V.I.Zagvyazinskiy, "bugungi kunda pedagogik texnologiya predmeti aniq maqsadlarni belgilash, tizimlashtirish, o'qitish usullarini algoritmlashtirish asosida tashkil etilgan har qanday faoliyat turlarida o'qituvchilar va talabalar o'rtasidagi amaliy o'zaro munosabatlar sohasini qamrab oladigan bilim sohasi sifatida eng umumiy shaklda belgilanadi ".
Texnik mutaxassisliklar talabalari uchun loyiha faoliyatida kompetensiyani rivojlantirish uchun biz o'quv texnologiyalaridan foydalanamiz. Texnologiyani o'rganish orqali biz "belgilangan maqsadlarga eng samarali erishishni ta'minlaydigan ta'lim shakllari, usullari va vositalari tizimini ifodalovchi o'quv dasturlari tomonidan taqdim etilgan o'quv mazmunini amalga oshirish usulini" tushunamiz.
Texnik mutaxassisliklar talabalari o'rtasida loyiha faoliyatida kompetensiyani rivojlantirish o'qituvchi nazorati ostida amalga oshiriladigan doimiy, uzoq muddatli jarayondir. [6].
Menejment boshqariladigan jarayon qanday davom etishi haqidagi tizim bilimlariga asoslanadi. Bu monitoringni talab qiladi.
Monitoringning asosiy maqsadi-teskari aloqa kanalidan foydalangan holda talabalar o'rtasida loyiha faoliyatida kompetensiyani rivojlantirish dinamikasini kuzatish.
Qayta aloqa kanali o'qituvchi uchun muhimdir, chunki u talabalarning loyihaviy faoliyatidagi kompetensiya tarkibiy qismlarini baholash, ularning harakatlarini sozlash, talabalarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda usul va vazifalarni farqlash imkonini beradi. Fikr-mulohaza talabalar uchun bir xil darajada muhimdir, chunki uning yordami bilan ular o'zlarining kamchiliklari va muvaffaqiyatlarini ko'rishlari, faoliyatlarini baholashlari va uni tuzatish bo'yicha maslahatlar olishlari mumkin.
O'z vaqtida tuzatishlar kiritish uchun kerakli ma'lumotlarni olish kerak. Talabalarning loyihaviy faoliyatida tashxis qo'yilgan kompetensiya komponentlari to'g'risida ma'lumot olish vositalari maxsus ishlab chiqilgan ko'p bosqichli o'quv kasbiy vazifalar hisoblanadi. Talabaning loyiha faoliyatidagi kompetensiyani tashxislash orqali biz belgilangan mezonlarga muvofiq loyiha faoliyatidagi kompetensiya tarkibiy qismlarining rivojlanish darajasini aniqlash, olingan natijalarni tahlil qilish, keyinchalik loyiha faoliyatini tuzatish choralarini ko'rish jarayonini tushunamiz.
O'tkazilgan diagnostika natijalari loyiha faoliyatida kompetensiya tarkibiy qismlarining rivojlanish darajasi dinamikasini kuzatish va zarur nazoratni amalga oshirish uchun saqlanib qoladi.
Nazorat ma'lumot olishga qaratilgan bo'lib, o'qituvchi o'quv va kasbiy faoliyat davomida zarur tuzatishlarni kiritadi. (o'qitish mazmunini o'zgartirish, pedagogik faoliyat shakllari va usullarini aniqlashtirish, butun modelning ishini qayta qurish).O'quv texnologiyalaridan foydalanish misollari ikkinchi bobda batafsilroq muhokama qilinadi. Loyiha faoliyatida kompetensiyani rivojlantirishning didaktik modelining uchinchi bloki loyiha faoliyatidagi kompetensiya darajasini o'z ichiga oladi. Loyiha faoliyatidagi kompetensiyaning
tarkibiy qismlari aniqlanadi: rivojlanishi o'zaro bog'liqlik va o'zaro bog'liqlikda sodir bo'ladigan kasbiy komponent va ijtimoiy-shaxsiy komponentlardir.
ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi PQ-3775-sonli "Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta'minlash bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi qarorlari
2. Usubjanovna, D. M., & Sharifjanovna, Q. M. (2023). THE EFFECTIVENESS OF USING MORPHOLOGICAL STUDY METHOD IN TEACHING SPECIALIZED SUBJECTS. INTERNATIONAL JOURNAL OF RESEARCH IN COMMERCE, IT, ENGINEERING AND SOCIAL SCIENCES ISSN: 2349-7793 Impact Factor: 6.876, 77(01), 2227.
3. Usubjanovna, D. M. (2022). ASPECTS OF METHODS AND FORMS OF TEACHING TECHNICAL SUBJECTS. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 70(2), 743-747.
4. Najmiddinova, YO., Abdullaeva, N., & Davronova, M. (2016). Perspektivw adaptatsii vwpusknikov professionalnwx kolledjey na proizvodstvennbix predpriyatiyax. European research, (3 (14)), 71-75.
5. Usubjanova, D. M. Methods of Development of Design Competents in Future Specialists. International Journal on Economics, Finance and Sustainable Development, 3(3), 331-335.
6. Najmiddinova, YO. R., & Davronova, M. U. Bo'lajak muhandis-texniklarda kasbiy tarbiya muammosi.-'Texnika va texnologik fanlar sohalarining innovatsion masalalari" mavzusidagi xalqaro ilmiy-texnik anjumani. TDTUTF-2020 yil.
7. Rukhiddinovna, N. Y., Dadamirzaevich, I. D., Usubjanova, D. M., & Kiramidinovna, I. D. (2020). Methodology of the formation of general vocational training in students of higher educational institutions on the basis of competency approach. palarch's journal of archaeology of egypt/egyptology, 17(6), 3663-3679
