CC BY
18"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22- noyabr
OLIY TA'LIM MUASSASALARI PROFESSOR-O'QITUVCHILARINI KOMPETENTLI YONDASHUV ASOSIDA TA'LIM JARAYONINI BOSHQARISHGA
TAYYORLASH Avazov A'zam Januzaqovich
A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika universiteti dotsenti (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.10159124
Annotatsiya. Ushbu maqolada oliy ta'lim tizimida zamonaviy professor-o'qituvchilarga qo'yiladigan talablar hamda professor-o'qituvchi talabalarning o'quv faoliyatini boshqarish qobiliyatini egallab, ularda kasbiy kompetensiyalarni o'zlashtirishga yo'naltirilishi o'rganilgan.
Kalit so'zlar: oliy ta'limni boshqarish, kompetensiya, pedagogik kompetentlik, kommunikativ kompetentlik, reproduktiv ta'lim, meta-faoliyat.
Аннотация. В данной статье исследуются требования к современным профессорам и преподавателям в системе высшего образования и способности профессоров управлять образовательной деятельностью студентов и направлять их на приобретение профессиональных компетенций.
Ключевые слова: менеджмент высшего образования, компетентность, педагогическая компетентность, коммуникативная компетентность, репродуктивное образование, мета-деятельность.
Abstract. In this article, the requirements for modern professors and teachers in the higher education system, as well as the ability of professors and teachers to manage students' educational activities and to direct them to acquire professional competences, have been studied.
Keywords: higher education management, competence, pedagogical competence, communicative competence, reproductive education, meta-activity.
Kirish. Ta'lim jarayonidagi tizimli o'zgarishlarni o'zgaruvchan ijtimoiy-madaniy vaziyatga reaksiya sifatida S.S.Sheveleva buni "normativ ta'limdan ochiq ta'limga o'tish" deb ta'riflaydi. Ochiq ta'lim uchun chiziqli bo'lmagan tashkilot, o'zaro ta'sirlarning interaktivligi, hamkorlik muhiti va muvaffaqiyatga yo'naltirilganligi, yuqori darajadagi kognitiv kompetensiya va o'quv jarayoni ishtirokchilarining refleksiv fikrlashi tavsiflidir. Talabalarning o'quv faoliyatini pedagogik boshqarish OTMning o'quv jarayonida ana shu shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan.
OTMda talabalarning o'quv faoliyatini pedagogik boshqarishning asosiy sub'yektlari pedagogik boshqaruvni bevosita amalga oshiruvchi professor-o'qituvchilardir.
Oliy ta'lim sohasidagi ekspertlarning fikricha, zamonaviy OTM professor-o'qituvchisiga qo'yiladigan umumiy talablar quyidagilardan iborat:
- ilmiy va fan sohasida chuqur bilimga, nostandart fikrlashga, innovasion strategiyaga, ijodiy muammolarni hal qilish usullariga asoslangan yuqori kasbiy kompetentlik;
- pedagogik kompetentlik, shu jumladan intellektual faoliyatning metodologik va biologik jihatlari, pedagogika va psixologiya asoslarini bilish, ta'limning zamonaviy shakllari, usullari, vositalari va texnologiyalariga ega bo'lish;
- sivilizasiya rivojlanishining global jarayonlari va zamonaviy jamiyatning o'ziga xos xususiyatlari, shuningdek, sosiologiya, iqtisod, boshqaruv va huquq asoslarini bilishni o'z ichiga olgan ijtimoiy-iqtisodiy kompetentlik;
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22- noyabr
- kommunikativ kompetentlik, shu jumladan yaxshi rivojlangan adabiy og'zaki va yozma nutq, shaxslararo muloqotning samarali usullari va usullari, xorijiy tillar, zamonaviy axborot texnologiyalariga ega bo'lish;
- ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ularning milliy va umuminsoniy tushunchalarida ma'naviy, axloqiy, madaniy va boshqa qadriyatlarning barqaror tizimi bilan tavsiflangan yuqori darajadagi kasbiy va umumiy madaniyat.
Bugungi kunda professor-o'qituvchining bilimlarni tizimlashtiruvchi, g'oyalar, nazariyalar, qonunlarni o'rgatishning asosiy figurasi, yangi urg'u bilan talabalar ishining yetakchisi va kuratori sifatidagi an'anaviy rolini to'ldirish va chuqurlashtirish zarurati tug'iladi:
- talabalar tomonidan kompetensiyalarni o'zlashtirish funksiyalari;
- talabalarga maslahat berish va rag'batlantirishning yuqori darajalari;
- axborot materiallari va manbalarini tanqidiy tanlash;
- o'quv vaziyatlarini tashkil etish;
- talabalarning o'quv faoliyati tempi va ritmlarining xilma-xilligini qo'llab-quvvatlash.
S.S. Sheveleva professor-o'qituvchilarning boshqa didaktik fikrlashga o'tishdagi asosiy
qiyinchiliklaridan dalolat beruvchi tadqiqotlar natijalarini keltiradi:
- avtoritar boshqaruvdan qo'shma faoliyat va hamkorlikka qadar talabalar bilan munosabatlarda shaxsiy yondashuvni qayta qurish bilan;
- reproduktiv ta'lim vazifalariga asosiy e'tibordan qaratishga o'tish bilan.
Professor-o'qituvchilarning bu qiyinchiliklari juda chuqur tavsifga ega, chunki ular
OTMda o'qish yillari va kasbiy pedagogik faoliyat davomida shakllangan shaxsiy munosabatlarning o'zgarishi bilan bog'liq.
Professor-o'qituvchi faoliyatining o'ziga xos xususiyati bu "meta-faoliyat" ekanligida. Faoliyat sifatida o'qitish natijasi moddiy yoki ko'rinadigan, hissiy mahsulot emas, balki faoliyat oxirida olinadi. Ko'pincha o'qitishning haqiqiy natijasi o'z vaqtida kechiktiriladi. Kurs oxirida professor-o'qituvchi talabalarning o'quv faoliyati natijalarini nazorat qiladi, lekin biz allaqachon ko'rib chiqqanimizdek, u natijaning faqat bir qismini baholay oladi. Shaxsiy rivojlanish bilan bog'liq ikkinchi, chuqur, ichki qismni ko'rish yoki his qilish oson emas.
Tahlil va natijalar. Oliy ta'limda olib borilgan tadqiqotlardan birining natijalari shuni ko'rsatdiki, bugungi kunda OTM professor-o'qituvchilarining har ikkinchi professor-o'qituvchisi faqat bitta OTMda dars o'tmoqda. Xuddi shu manba ularning o'qitishga sarflagan ish vaqti taxminan qanday taqsimlanganligini ko'rsatadi (1-jadval).
1-jadval. Professor o'qituvchilarning vaqt taqsimoti
O'qituvchining vaqt taqsimoti I tadqiqot natijalari % II tadqiqot natijalari %
- ma'ruza va seminarlar 44 57
- tayyorgarlik ko'rish 28 21
- talabalar tadqiqot ishlarini tashkil qilish 12 10
- DAK a'zoligi 7 6
- maslahat darslari 7 5
- boshqa ishlar 5 1
Shunday qilib, bu ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, professor-o'qituvchilar o'z ishlarining asosiy qismini o'qitishga, 20% dan bir oz ko'proqni darslarga tayyorgarlik ko'rishga sarflaydilar. Ma'lumki, zamonaviy pedagogik texnologiyalar o'quv jarayoniga juda puxta tayyorgarlik ko'rishni talab qiladi. Kuchli ta'lim resursi sifatida konsalting deyarli talab qilinmaydi. Ushbu
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22- noyabr
bilvosita ma'lumotlarga asoslanib, ta'lim jarayonining dominant an'anaviy modeli haqida xulosa chiqarish mumkin.
Professor-o'qituvchi faoliyatining tabiatiga ob'yektiv va sub'yektiv omillar ta'sir qiladi. Ob'yektiv bo'lganlar orasida ustun ta'lim paradigmasi, ta'lim maqsadlarini belgilovchi davlat standartlari talablari va uning natijalariga qo'yiladigan talablar, o'quv fanlari o'rtasidagi bog'liqlikni belgilovchi asosiy ta'lim dasturi, muddatlar, ta'limni amalga oshirishning real shartlari kiradi. Subektiv omillar, ma'lum bir ilmiy bilim sohasidagi professionallik bilan bir qatorda, uning didaktik afzalliklarini, muloqot qilish va muloqot qilish qobiliyatini, o'z faoliyatini qurish qobiliyatini, talabaning faoliyatiga e'tiborni qaratishni belgilaydigan pedagogik va didaktik imkoniyatlar bilan ifodalanadi. Ob'yektiv va sub'yektiv omillar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, natijada muayyan o'quv predmeti bo'yicha individual professor-o'qituvchi uslubi shakllanadi.
Albatta, oliy o'quv yurtlari professor-o'qituvchilari ijtimoiy-madaniy vaziyatdagi o'zgarishlarning oqibatlarini, qoida tariqasida, ulardagi faqat salbiy tomonlarni ko'rgan holda ko'radi va tushunadi. OTM professor-o'qituvchisi o'zini shunday ahvolga solib qo'ydiki, hayotning o'zgarmas ko'rsatmalari chayqalib ketdi, ta'lim koordinatalarining odatiy tizimida yashash qiyin bo'ldi. Biroq, og'ir ish yuki va ko'pchilik professor-o'qituvchilarning stereotipli fikrlashi o'qitish uslubida sezilarli o'zgarishlarni amalga oshirishga to'sqinlik qiladi.
Shu bilan birga, Davlat ta'lim standartlarining (DTS) joriy etilishi professor-o'qituvchilarni ichki ehtiyoj emas, balki tashqi sharoitlar ularning kasbiy faoliyatida o'zgarishlarni talab qiladigan vaziyatga olib keladi.
Davlat ta'lim standarti talabalarning ta'limiga qo'yiladigan talablarni tartibga soluvchi asosiy me'yoriy hujjat sifatida kompetensiyaga asoslangan va modulli yondashuv tamoyillarini belgilaydi.
Ta'limning kompetensiya paradigmasida asosiy e'tibor maqsadlarga - ta'lim vektorlariga qaratiladi:
- mashq qilish qobiliyati;
- o'z taqdirini o'zi belgilash;
- o'z-o'zini namoyon qilish;
- individuallikni ijtimoiylashtirish va rivojlantirish.
Kompetentli asoslangan ta'lim talabaga notanish vaziyatlarda yangi muammolarni hal qilishni o'rganishga yordam berishga qaratilgan bo'lishi kerak. Oliy ta'lim tizimini qayta qurishning umumevropa tendensiyasi tufayli mahalliy ta'limga kompetentli yondashuvni joriy etish o'qitish, mazmun va baholashga ta'sir qiluvchi chuqur tizimli o'zgarishlarni o'z ichiga oladi.
Ta'lim natijasi sifatida kompetensiyaning o'ziga xos xususiyati shundaki, u boshqa ta'lim natijalariga nisbatan:
- integrallashgan natijadir;
- vazifalarning butun sinfini hal qilishga imkon beradi (funktsional savodxonlik elementidan farqli o'laroq);
- faoliyat shaklida mavjud bo'lib, u axborot emas (bilimdan farqli o'laroq);
- o'tkaziladigan avtomatlashtirish va ko'nikmaga aylantirish yo'lida emas, balki faoliyatning umumiy asoslarini anglash orqali boshqa kompetensiyalar va kompetentliklar bilan integrasiyalashuv yo'lida takomillashtirilgan;
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI " MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2G23-yil, 22- noyabr
- kompetenlikka asoslangan ta'lim jarayonida kompetensiya shakllanadi va harakat uslubining o'zi ichki resurslar bazasiga kiradi;
- ongli ravishda namoyon bo'ladi.
Kompetentlikka asoslangan ta'lim talabaga yo'naltirilgan deb ataladi: o'quv jarayonining markazida talaba turadi. Ta'lim jarayonini tushunishning boshlang'ich mantiqiy nuqtasi, ya'ni natijasi talaba tomonidan shakllanadigan kompetensiyadir.
Ta'lim jarayonining natijalari u tomonidan ko'rsatilgan kompetensiyalarga ega bo'lish sifatida shakllantiriladi. Buning uchun o'qituvchi shakllangan kompetensiyalarning nafaqat tuzilishini, balki xususiyatlarini ham tushunishi kerak.
Kompetensiyalar o'zlashtiriladi, ya'ni talabalarni qanday o'rganish, bilim olish, bilim bilan ishlash ko'nikmasiga o'rgatish zarur. Shuning uchun professor-o'qituvchi talabalarning o'quv faoliyatini boshqarish qobiliyatini egallashi kerak - o'quv vaziyatlarini yaratish va o'quv vazifalarini taqdim etish, ularni hal qilish bo'yicha talabalarning harakatlarini tashkil etish, ularning o'quv yutuqlarini baholash ko'nikmalarini rivojlantirish. Alohida e'tiborni talab qiladigan muammo ta'lim mazmunini tanlashdir. Bilimsiz kompetentlik ma'noga ega emas, lekin olingan bilimlar miqdori kompetentlikni kafolatlamaydi, chunki ularni tushunish, o'zlashtirish, egalik darajasiga yetkazish kerak.
Shakllangan kompetensiyalarni baholash muammosi qiyin emas. An'anaviy baholash metodlari bilim, ko'nikma va malakalarni baholashda o'zining munosibligini isbotladi. Qobiliyatlarni baholash uchun boshqa metodlarni ishlab chiqish talab etiladi.
Faoliyatda kompetentlik shakllanadi, demak, professor-o'qituvchi oldida talabaning ta'lim faoliyati haqiqatan ham faollik sifatlari - motivatsiya, xolislik, onglilik, maqsadga muvofiqlik kabi shart-sharoitlarni yaratish vazifasi turibdi. Buning uchun talaba erkin tanlash imkoniyatiga ega bo'lgan, o'z qiziqishlarini namoyon etishdan qo'rqmaydigan, shu bilan birga o'z huquq va majburiyatlarini ham biladigan ta'lim muhiti zarur.
Professor-o'qituvchi talabaning kompetentligini shakllantirishga e'tibor qaratgan holda, talabaga quyidagi vaziyatni yaratishi kerak:
- o'rganilayotgan hodisa, butun o'quv fani haqida yaxlit va ko'p qirrali tasavvurga ega bo'ladi, uning instrumental qo'llanilishini, kelajakdagi kasbiy faoliyatidagi o'rnini ko'radi;
- o'rganish uchun eng samarali motivlarning butun majmuasini o'z ichiga olgan motivatsiyaga ega bo'ladi - tan olish, hurmat qilish, yutuq va raqobatbardoshlik, o'zini o'zi tasdiqlash, ishtiyoq, qiziqish, imidj, o'zini sevish, ishtiyoq, shaxsiy ma'noda ehtiyojni anglash;
- o'ziga xos uslub va o'ziga xos faoliyat tizimini shakllantiradi;
- faoliyat va undagi o'zini, yutuq va kamchiliklarini aks ettirishni o'rganish;
- doimiy ravishda o'z-o'zini rivojlantirish;
- o'ziga, o'z qobiliyatiga ishonch hosil qiladi;
- faoliyatning eng yaxshi namunalari va ularga erishish istagi haqida bilimga ega bo'ladi;
- o'z vaqtini, hayotini, kelajakdagi kasbini rejalashtirish va boshqarish ko'nikmalarini, ushbu kasbiy sohada rivojlanish istagini, bugungi amaliyotda kelajakdagi hayotiy vaziyatlarni taqlid qilish istagini egallaydi;
- jarayonni va natijani estetiklashtirish samarasini, estetik mezon va didning shakllanishini his qiladi.
Shunday qilib, zamonaviy ijtimoiy-madaniy sharoitda OTM professor-o'qituvchisi faoliyati modeli quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI " MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22- noyabr
- talabaga tanlov tashabbusini o'z zimmasiga olish imkoniyatini berish bilan birga o'quv jarayonining izchilligi va yaxlitligini saqlash;
- professor-o'qituvchi funksiyalarining yo'nalishini o'z faoliyati va o'quv materialidan, talabalar bilan o'zaro aloqada vositachilik qilish, talabalar faoliyatiga o'tkazish;
- professor-o'qituvchining ko'nikmalarga asoslangan didaktik kompetentliginingg alohida ahamiyati:
- matnlarning maqsad va ma'nolarini, o'quv vazifalarini, o'z faoliyatini, guruhning boshqa talabalari faoliyatini tushunish tartibini tashkil etish;
- dars mazmunini odatiy mantiq bo'yicha emas, balki ta'lim mazmunining didaktik birliklariga e'tibor qaratgan holda loyihalash, balki kompetensiyalar to'plami sifatida belgilangan ta'lim natijalaridan mantiqni qurish, ularga erishish yo'llari, fan materialidagi tizimli umumlashtirilgan bilimlar;;
- ta'lim jarayonini "maqsadlar bo'yicha" boshqarish, ya'ni o'quv muammosini birgalikda hal qilish jarayonida talabalarning shaxsiy ta'lim maqsadlari va manfaatlarini bilimlarni o'rganish maqsadlari bilan muvofiqlashtirish;
- talabalarning samarali bilim faoliyatiga yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalarini tanlash, ularni o'quv kursiga, guruh xususiyatlariga, mazmun sohasiga, bilimlarni rivojlantirish jarayoniga qarab moslashuvchan tarzda o'zgartirish;
- axborot ta'lim muhiti yordamida bevosita va bilvosita muloqotdan foydalangan holda, talabalarni bilim va shaxsni rivojlantirish jarayoniga jalb qilgan holda ta'lim jarayonida muloqotni tashkil etish;
- o'z faoliyati va talabalar faoliyatini refleksiyalash, muammolarni aniqlash, gipotezalarni shakllantirish, tadqiqot o'tkazish, yechimlarni izlashni tashkil etish, natijalarni baholash.
Xulosa. Kompetentlikka asoslangan ta'lim kontekstidagi yondashuvlar professor-o'qituvchilarning o'zlari quyidagilarni o'rganishlarini talab qiladi:
- loyiha ustida ish sifatida o'quv fani bo'yicha ish algoritmi;
- talabalar faoliyatini muammolilashtirish texnikasini;
- maslahat berish texnikasi;
- kompetentlikni shakllantirishda sub'yektning imkoniyatlarini baholash.
Biz OTM professor-o'qituvchisining boshqaruv kompetentligini kasbiy profilining ajralmas elementi va umumiy didaktik kompetentligining ajralmas qismi deb hisoblaymiz.
Biz kompetentlik tushunchasini kasbiy va shaxsiy rivojlanishda ish yoki ta'lim sharoitida bilim, ko'nikma, shaxsiy, ijtimoiy va metodik ko'nikmalardan foydalanishning tasdiqlangan qobiliyati sifatida tushunamiz. OTM professor-o'qituvchisining boshqaruv kompetentligining tuzilishini bilish uchun samarali faoliyat algoritmi (texnologiyasi), nazariy bilimlar, psixologik munosabatlar, malakalar, shaxsiy va kasbiy fazilatlar, kasbiy tajriba kabilardan foydalanamiz:
REFERENCES
1. Леонтьев Д.А. От социальных ценностей к личностным: социогенез и феноменология ценностей регуляции деятельности [Текст] Леонтьев Д.А. // Вестник Московского университета. Сер. 14. Психология. 1997. № 1. - С. 20-27
2. Шевелева С.С. Открытая модель образования (синергетический подход). Шевелева С.С. - М.: Магистр, 1997. - 209 с
