Научная статья на тему 'Олий таълим сифати иқтисодий диагностикаси: ижтимоий-иқтисодий моҳияти ва асосий вазифалари'

Олий таълим сифати иқтисодий диагностикаси: ижтимоий-иқтисодий моҳияти ва асосий вазифалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
119
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим сифати / иқтисодий диагностика / олий таълим муассасаси / бозор муносабатлари / талаб ва таклиф / инсон капитали / качество высшего образования / экономическая диагностика / высшее учебное заведение / рыночные отношения / спрос и предложение / человеческий капитал

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сотволдиев Нодирбек Журабаевич

Мақолада олий таълим сифати иқтисодий диагностикаси ва унинг моҳиятини очиб берувчи ёндошувлар таҳлил қилинган. Иқтисодий диагностикани олий таълим муассасасига нисбатан қўллаш зарурияти илмий асосланган. Олий таълим соҳасида бозор муносабатларининг намоён бўлиши билан боғлиқ илмий хулосалар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ДИАГНОСТИКА КАЧЕСТВА ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ: СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ И ОСНОВНЫЕ ФУНКЦИИ

В статье анализируется экономическая диагностика качества высшего образования и его подходов. С научной точки зрения обоснована необходимость применения экономической диагностики для высшего учебного заведения. Имеются научные выводы о появлении рыночных отношений в высшем образовании.

Текст научной работы на тему «Олий таълим сифати иқтисодий диагностикаси: ижтимоий-иқтисодий моҳияти ва асосий вазифалари»

СОТВОЛДИЕВ Нодирбек Журабаевич

Наманган давлат университети докторанти, иктисод фанлари номзоди

ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИ ИКТИСОДИЙ ДИАГНОСТИКАСИ: ИЖТИМОИЙ-ИЦИСОДИЙ МОЩТИ ВА АСОСИЙ ВАЗИФАЛАРИ

УДК338.465.4

СОТВОЛДИЕВ Н.Ж. ОЛИЙ ТАЪЛИМ СИФАТИ ИКТИСОДИЙ ДИАГНОСТИКАСИ: ИЖТИМОИЙ-ИЦТИСОДИЙ МОЦИЯТИ ВА АСОСИЙ ВАЗИФАЛАРИ

Маколада олий таълим сифати иктисодий диагностикаси ва унинг мох,иятини очиб берувчи ёндо-шувлар тах,лил килинган. Иктисодий диагностиками олий таълим муассасасига нисбатан куллаш зару-рияти илмий асосланган. Олий таълим сох,асида бозор муносабатларининг намоён булиши билан боFл и к илмий хулосалар берилган.

Таянч иборалар: олий таълим сифати, иктисодий диагностика, олий таълим муассасаси, бозор муносабатлари, талаб ва таклиф, инсон капитали

СОТВОЛДИЕВ Н.Ж. ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ДИАГНОСТИКА КАЧЕСТВА ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ: СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ И ОСНОВНЫЕ ФУНКЦИИ

В статье анализируется экономическая диагностика качества высшего образования и его подходов. С научной точки зрения обоснована необходимость применения экономической диагностики для высшего учебного заведения. Имеются научные выводы о появлении рыночных отношений в высшем образовании.

Ключевые слова: качество высшего образования, экономическая диагностика, высшее учебное заведение, рыночные отношения, спрос и предложение, человеческий капитал

SOTVOLDIYEV N.J. ECONOMIC DIAGNOSTICS OF THE QUALITY OF HIGHER EDUCATION: THE SOCIO-ECONOMIC NATURE AND BASIC FUNCTIONS

The article analyzes the economic diagnostics of the quality of higher education and its approaches. From a scientific point of view, the necessity of applying economic diagnostics for a higher educational institution is justified. There are scientific findings on the emergence of market relations in higher education.

Key words: quality of higher education, economic diagnostics, higher education institution, market relations, supply and demand, human capital

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

Жацон тажрибаларидан маълумки, ицтисодиётнинг эркинлаш-тириш натижасида ижтимоий-ицтисодий цаётда бозор муноса-батлари ролининг ижобий маънода кучайиши содир булади. Ижти-моий алоцаларнинг бозор шакли жамият ихтиёридаги ресурслар-дан юцори самара билан фойдаланишга, уларни тежашга ва айни пайтда сифатини оширишга хизмат цилади.

XX аср ва ,озирги даврдаги ижтимоий-ик,тисодий тарак,к,иёт ресурслар таркибида инсон омилининг кескин кучайиши билан изох,ланмок,да. Бир томондан, мазкур ресурс сифат жи,атидан янги даражага кутарилган булса, иккинчи томондан, уни яратишга жамиятнинг инвестициялари тобора купрок йуналтирилмокда.

Инсон капиталининг шаклланишида олий таълим со,аси ало,ида урин эгалламокда. Халк хужалигида а,оли бандлигининг умумий сонида олий маълумотли мутахассислар улуши ортиб бориши барча мамлакатларда кузатилмокда. Бундай зарурият Узбекистан учун ,ам узига хос хусусиятга эга. Шунинг учун 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожланти-ришнинг устувор йуналишлари буйича Харакатлар стратегиясида мамлакат олий укув юртларига бакалавриат йуналиши ва магистратура мута-хасислиги кабул квоталарини ,ар йили жиддий равишда ошириб бориш белгилаб куйилган.

Хозирги пайтда олий таълим муассасаси (ОТМ) бозор муносабатлари кенг ва чукур амал килаётган шароитда фаолият олиб боришига туFри келмокда. Шунинг учун ОТМ фаолиятининг молиявий баркарорлиги а,амияти тобора ортиб бормокда. Иктисодий жараёнларнинг окилона йулга куйилиши ОТМдаги таълим-тарбия ва илмий-тадк,ик,от жараёнларининг изчил ва юк,ори самара билан олиб борилишига, илмий-педагогик сало,ият ва моддий-техник базадан самарали фойдаланишга хизмат к,илади. Куриниб турибдики, ОТМнинг молиявий-ик,тисодий имкониятлари ва баркарорлиги ало,ида а,амият касб этмокдаки, бу борада ик,тисодий диагностика орк,али таълим сифатини ба,олаш чора-тадбирларини ишлаб чикиш объектив зарурият булиб колмокда.

Фикримизча, олий таълим сифати ва унинг эле-ментларига нисбатан иктисодий диагностикани куйидагича изо,лаш мумкин (1-расм):

• диагностика жараёни мазмуни - сарф-ланган харажатларнинг таълим сифатига таъ-сирини аниклаш ва кутилаётган самара билан так,к,ослашга к,аратилган тадк,ик,отлар олиб бориш;

• диагностика объекти - олий таълим муассасаси ёки унинг булимлари;

• диагностика максади - олий таълим муассасасининг жамиятдаги ёки олий таълим тизимидаги эгаллаб турган мавкеи ва ундаги узгаришларга ба,о бериш;

• диагностика вазифалари - тизимдаги эле-ментлар узаро мувофиклигини таъминлаш ва яхшилашга к,аратилаган чора-тадбирларни ишлаб чикиш, камчиликларни бартараф этишни муайян мезонларга таяниб назорат килиш.

Бунда олий таълим сифатига нисбатан иктисодий диагностикани куллаш куйидаги иктисодий та,лил методларини талаб этади:

- тизим ичига туFридан-туFри кирма-ган ,олда статистик ахборотдан ва иктисодий та,лилнинг мураккаб усулларидан фойдаланиб олиб бориладиган тадкикот;

- тизимдаги маълумотларни умумлашти-рувчи экспертиза;

- математик-статистик методларни куллаб тадкикотлар олиб бориш;

- динамик дастурлаш ва математик модел-лардан фойдаланиш;

- микдорий ифодага эга максадларга эри-шиш учун оптималлаштиришни таъминловчи чизикли дастурлашдан фойдаланиш.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, ОТМ фаолиятининг мажмуали иктисодий диагностика-сига 5 боск,ичдан ташкил топган та,лилий жараён сифатида к,араш мумкин. Мазкур боск,ичлар узаро боFланган ва тартибли жойлашган, улар оркали мак,бул натижага эришиш мумкин. Хар бир боск,ич узидан олдинги боскичга таянган ,олда амалга оширилади.

Диагностика килишдан асосий максад ОТМнинг молиявий-ик,тисодий а,волини ба,олаш ва баркарорлигини аник,лаб олиш ,амда ривож-ланиш имкониятлари ва за,ираларини очиб беришдан иборат. Мазкур максадга эришишда, албатта, молиявий-ик,тисодий сиёсатининг асосий йуналишлари ишга солинади. Диагностика ана шу сиёсатни олиб боришининг му,им дастаклари-дан бири булиб хизмат к,илади. Диагностика нати-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

1-расм. Олий таълим сифати иктисодий диагностикам ва унинг таркибий тузилиши1

жаларига кура ОТМнинг жамиятдаги мавкеини так,к,ослаш ёки узининг турли вак,т оралик,ларидаги холати узгаришларини бахолаш мумкин.

Бугунги кунда молиявий коэффициентлар тахлилига асосланган диагностикани ОТМга нисбатан хам куллаш мумкин ва зарур, деб хисоблаймиз. Албатта, бунда таълим хизматла-

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

рининг узига хос хусусиятлари эътиборга олиниши лозим. Ривожланган мамлакатларда куп холларда ОТМнинг фаолияти сезиларли даражада тижо-рат характерига эга булмокда. ОТМнинг тижо-ратлашув жараёни бозор механизмлари яра-тиб берадиган имкониятлардан фойдаланиш салохияти билан улчанади ва бунга таълим сифати ва куламларини ошириш учун яратилган шароит сифатида караш мумкин. Шунингдек, олий таъ-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

лим сифати мамлакатнинг рак,обатбардошлигини белгилаб берадиган энг биринчи омил эканлиги назарда тутилади. Шунинг учун Узбекистонда хам ОТМлар фаолияти тижоратлашувининг кучайиб боришига табиий жараён, деб каралиши зарур.

Узбекистонда олий таълимда пуллик контракт тулови асосида таълим олиш жорий этилиши маз-мунан со,анинг тижоратлашуви бошланишига дастлабки к,адам булди. Айни пайтда амалиётдан куриниб турибдики, пуллик таълим уз-узидан таълимда бозор муносатбатлари жорий этилганлиги ифодаси була олмайди.

Оддий схематик ёндашувда ОТМда ,осил булаётган фойда микдори муассасага дав-лат бюжетидан, таълим контракти буйича туловлардан ва бошка манбалардан келиб туш-ган даромадлардан ОТМнинг фаолияти билан ботлик, харажатларни айириб ташлаш йули билан аник,ланиши мумкин. Лекин, мазкур курсаткични том молиявий маънодаги фойда, деб айтиш уринли булмайди. Чунки, биринчидан, бозор шароитида даромад ракобат натижасида эркин ба,олар оркали шаклланади, деб фараз к,илинади. Олий таълимда давлат тамонидан молиялаш маъ-мурий йул билан амалга оширилади. Таълим контракти буйича туловларни хам давлат белгилайди ва истеъмолчи бунга туFридан-туFри таъсир этиш имкониятига эга эмас. Иккинчидан, мамлакати-миз олий таълим тизимида рак,обат деярли мав-жуд эмас. ОТМнинг таълим хизматлари бозори-даги мавк,еи хал к,илувчи даражада давлат томо-нидан унга к,андай мавк,е берилганлигига боFлик1. Таълим хизмати хукуки ва имкониятлари давлат томонидан берилади ва бу эса ракобат мухити амалда мавжуд эмаслигини билдиради.

Ракобат мухитида таклиф этилаётган бозор ба,олари ма,сулот таннархи даражасига боFлик1 булади ва узок муддатли даврда унга монанд холда шаклланади. Олий таълим хизматлари курсатишда бундай жараён мавжуд эмас. Чунончи, кам харажат талаб этадиган хукукшунослик йуналишининг контракт тулови Узбекистан буйича энг юк,ори курсаткичга эга. Албатта, ушбу холатни абитуриентларнинг сони жуда юк,орилиги ва уни чеклаш максади билан изохлаш мумкин. Аксинча, купрок харажат талаб этадиган техник йуналишларда эса контракт тулови арзонлиги билан ажралиб туради.

Айникса, нархларни хизмат курсатувчи эмас, балки давлатнинг тегишли органлари белгилашмокда ва бунда бозор тамойиллари

(ОТМ рак,обатбардошлиги, таннарх ва сифат дара-жаси) эътиборга олинмайди. Яна бир мухим жи,ат, таълим хизматлари бозорида талаб ва таклиф уртасидаги нисбатнинг ижтимоий-гуманитар, сиё-сий ва иктисодий ривожланиш э,тиёжлари нуктаи назаридан хам оптимал эмаслигидир.

Олий таълим хизматларига талаб барча сохалардаги каби истеъмолчилар томонидан шакллантирилади. Асосий истеъмолчилар - уй хужаликлари ёки оддийрок ифодаласак, талаба-лар ва уларнинг ота-оналаридир.Олий таълим хизматларига талабни абитуриентлар сони билан улчаш мумкин. Лекин, бозор ёндошувлари нук,таи назаридан бу курсаткич шартли маънога эга. Чунки абитуриентларнинг бир кисмининг тулов кобилияти контракт асосида таълим олиш учун етарли эмас. Шундай булсада, мазкур курсаткични таълим хизматларига булган талаб микдори сифа-тида кабул килиш мумкин.

Шу нук,таи назардан ОТМга укишга кириш учун абитуриентлар сонини унинг хизматларига мавжуд талабнинг микдорий ифодаси деб к,араб, мазкур курсаткичнинг узгаришлари буйича муайян хулосага келиш мумкин. Яна бир жихат шундаки, бозорда нархлар ошиши талабни камайтирса (талаб конуни) олий таълимда контракт тулови оширилиши абитуриентлар сонини камайтира-ётгани йук. Демак, олий таълим олиш хозирги пайтда ахоли учун биринчи даражали, яъни хаётий эхтиёжлар доирасига кириб бормокда.

Олий таълим хизматлари таклифига бозор иктисодиёти тамойиллари ва кадриятлари доира-сида ёндошсак, нисбатан салбийрок, куринишдаги хулосалар келиб чик,ади. Оддий утилитар (моддий наф) ёндашувда соха хизматлари таклифида жид-дий камчиликлар деярли мавжуд эмас. Ик,тисодий, ижтимоий ва давлат курилиши сохаларида кад-рларга булган эхтиёжларни хисобга олган холда турли йуналишларда кабул квоталари белгиланмокда. Тайёрланган кадрларни банд-лиги буйича тадбирлар хам тизимли равишда ташкил этилган.

Мазкур ёндашувга параллел равишда олий таълим хизматлари таклифини бозор ик,тисодиёти тамойиллари асосида куриб чик,иш мумкин. Унга кура олий таълим олиш ва унинг йуналиши бево-сита истеъмолчи ихтиёрида булади. Тегишли кийматни тулаб берган холда истеъмолчи олий таълимни узи маъкул топган йуналишда олиш имкониятига эга булиши лозим. Ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиёти шаклла-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

ниши ва ривожланиши нуктаи назаридан олий таълим хизматларига талаб тула кондирилиши лозим. Чунки бу оркали инсон капитали юкори сифатга эга булади, инновацион ривожланиш реал имкониятлари кенгаяди, х,ар томонлама ривожланган инсон камол топади. Айни пайтда мазкур жараён асосан таълимга талабгорнинг уз маблаFлари х,исобидан олиб борилиши лозим. Шу жих,атдан Узбекистонда бакалвриат квота-сидаги 1 та уринга урта х,исоб 7 та абитуриент давогар эканлиги мамлакатнинг ютуги деб эмас, балки олий таълим олишга реал талабнинг амалда тулик кондирилмаётганлиги, деб каралиши лозим. Олий таълим куламларининг етарли эмаслиги эса ижтимоий-иктисодий тараккиётга салбий таъсир этмай колмайди.

Ривожланган бозор иктисодиётида товар харидорни ахтаради ва уни топади. Бунинг учун алох,ида маркетинг тадкикотлари олиб борилади. Товарлар талаб юкорирок бозорларга интилади. Фикримизча, олий таълим хизматлари х,ам имкони борича истеъмолчиларга якинлаштирилган х,олда такдим этилиши лозим. Кайд этиш лозимки, ривожланган мамлакатларда олий таълимга кабул квотаси урта мактабни битирувчилар сонига жуда якин булади.

Умуман олганда, бозор муносабатлари шаро-итида фаолият олиб бораётган ОТМларнинг баркаролигини молиявий-иктисодий жих,атдан бах,олаб бериш учун интеграл курсатгичлар ишлаб чикиш зарур. Олий таълим сох,асида бозор муно-сабатлари намоён булишининг мамлакатимизга

хос хусусиятлари ОТМ фаолиятида иктисодий диагностикам олиб борилиши заруриятини такозо этмокда.

Бозор муносабатлари шароитида олий таълим сифатининг иктисодий диагностикаси ва унинг асосий вазифалари нуктаи назаридан куйидаги илмий-амалий хулосаларни ишлаб чикиш мумкин:

• олий таълимда рах,бариятни таълим жараёни кизиктирса, буюртмачиларни таълим натижаларининг сифати (давлат, шахс ва жамият эх,тиёжларига мутаносиблиги) купрок кизиктиради;

• жах,он амалиётида олий таълимдан ман-фаатдор гурух,лар талабининг усиб бориши сифатни тобора оширишга булган кизикишни кучайтирмокда. Инсон капиталининг шаклла-нишида олий таълим сох,аси алох,ида урин эгалламокда. Халк хужалигида ах,оли бандлиги-нинг умумий сонида олий маълумотли мутахас-сислар улуши ортиб бориши барча мамлакат-ларда кузатилмокда;

• бозор муносабатлари шароитида ОТМнинг молиявий-иктисодий имкониятлари ва баркарорлиги алох,ида ах,амият касб этади. Бу борадаги ах,волни бах,олаш, прогнозлаш х,амда уни янада яхшилаш чораларини куриб бориш учун иктисодий диагностикани йулга куйиш объектив зарурият булиб колмокда. Айникса, иктисодий диагностика оркали сарфланган хара-жатларнинг таълим сифатига таъсирини аниклаш ва кутилаётган самара билан таккослаш мух,им ах,амият касб этмокда.

Адабиётлар руйхати:

1. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича х,аракатлар стратегияси. http://strategy.regulation.gov.uz/uz/document/2

2. X. Wang, W. Qiu, R.H. Zamar, CLUES: a non-parametric clustering method based on local shrinking, Comput. Statist. 52 (1). (2007), pp. 286-298.

3. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа: Учебное пособие. 3-е издание.-М:ИНФРА-М, 2001. 208 с.

4. Спиридонова С. Управление качеством образовательных услуг в системе высшего профессионального образования// Ж. Вестник, 2002. № 2. http://www.vestnik.vsu.ru/pdf/ educ/2002/02/spiridonova.pdf

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.