Научная статья на тему 'Олий таълим муассасаларини давлат бюджетидан молиялаштиришнинг динамик модели'

Олий таълим муассасаларини давлат бюджетидан молиялаштиришнинг динамик модели Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
51
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мансуров А. Ж.

Олий таълим муассасасларини молиялаштиришни моделлаштириш республикамизда етарлича ўрганилмаган соҳалардан биридир. Меҳнат бозори талабларига мос келадиган малакали мутахассисларни тайёрлашни таъминлаш учун иқтисодиётдаги фаол ўзгаришлар шароитида олий таълим муассасаларини молиялаштиришни замонавий моделини ишлаб чиқиш долзарблигича қолмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Олий таълим муассасаларини давлат бюджетидан молиялаштиришнинг динамик модели»

~ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ/ бТ^ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА_,

Мансуров А.Ж.

К,арши Мухандислик-ик,тисодиёт институти тадк,ик,отчиси

ОЛИИ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИДАН МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ДИНАМИК МОДЕЛИ

Олий таълим муассасасларини молиялаштириш-ни моделлаштириш республикамизда етарлича урганилмаган соцалардан биридир. Мецнат бозори талабларига мос келадиган малакали мутахассис-ларни тайёрлашни таъминлаш учун ицтисодиётдаги фаол узгаришлар шароитида олий таълим муассаса-ларини молиялаштиришни замонавий моделини иш-лаб чициш долзарблигича цолмоцда.

Олий таълим муассасаларини молия-лаштиришнинг мавжуд усулларини инкор этмаган холда, молиялаштиришни динамик моделини куришга зарурият бор деб хисоблаймиз. Шундан келиб чиккан холда, олий таълим муассасалари харажатлари биринчи, иккинчи ва туртинчи гурух ха-ражатларига булиниши хамда гурух хара-жатларининг таркибини билган холда, ха-ражатларни 1- вактга боFлаб куйидагича белгилашлар киритамиз:

Биринчидан-олий таълим муассаса-сининг 1-йилга туFри келувчи иш хаки ва унга тенглаштирилган туловлари хамда иш берувчиларнинг ажратмалари (Сиш(1)): -мехнатга хак тулаш (С1 м(1)); -ягона ижтимоий тулов (С0я(1)) ; -стипендия (С3ст(1)) ; -мехнатга соатбай хак тулаш (С4сб(1)) ; - моддий раFбарлантириш (С5рат(1)) ; -мехнатга хак тулаш буйича бошка устамалар (С6уст(1)).

Иккинчидан- туртинчи гурух харажатлари (С турт(1)) :

а) Товарлар ва хизматлар буйича хара-жатлар (С1тов(1)) :

-хизмат сафари харажатлари (С11хсх.(1)) ; -коммунал хизматлари туловлари (С12ком(1)) ;

-саклаб туриш ва жорий таъмирлаш

(С13сак(1)) ;

-ижара буйича харажатлар (С14ижа.(1)) ; -моддий айланма восита-захираларга харажатлар (С15мод(1)) ;

-товар ва хизматлар сотиб олиш учун бошка харажатлар (С16бош(1)).

б) Асосий воситалар буйича харажатлар (С2ав(1)) :

-асосий воситаларни уртача таъмирлаш (С21урт(1)) ;

-асосий воситалар буйича бошка харажатлар (С22авбх(1)).

в) Ижтимоий нафакалар (С3ижт(1)) : -ижтимоий таъминот буйича нафакалар

(Сз1наф(1));

-ижтимоий ёрдам нафакалари (С ёрд.

(1));

-иш берувчининг ижтимоий нафакалари

(С33ишб(1)).

г) Бошка харажатлар (С4бха(1)): -мулк билан боFл и к харажатлар (С

мул.

41

(1));

-бошка турли харажатлар (С42бтх(1)). Учинчидан- асосий воситаларни харид килиш ва капитал таъмирлаш харажатлари (Схар(1)):

-асосий воситаларни сотиб олиш харажатлари (С1 сот(1));

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 11, 2011

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

-асосий воситаларни капитал таъмир-лаш харажатлари (С2 таъ(1)).

Туртинчидан - тулик давлат таъми-нотида булган етим ва ота-онасининг каровисиз долган олий таълим муассаса-сининг битирувчи булмаган 1 та талаба-си таъминоти буйича сарфланадиган ха-ражатлар (Н1 дав (1));

тулик давлат таъминотида булган етим ва ота-онасининг каровисиз колган олий таълим муассасасининг 1 та битирувчи та-лабаси таъминоти буйича сарфланадиган харажатлар (Н2 дав (1)).

олий таълим муассасаларидаги битирувчи булмаган барча етим ва ота-онасининг каровисиз колган талабала-рининг таъминоти буйича умумий харажатлар (С1дав(1)), х,амда битирувчилари учун сарфланадиган умумий харажатлар ^41)).

Тулик давлат таъминотида булган етим ва ота-онасининг каровисиз колган олий таълим муассасаси талабаларининг йил бошидаги битирувчи булмаганлари сони (^ дав (1)), молия йилида тулик давлат таъминотида булган етим ва ота-онасининг каровисиз колган олий таълим муассасасининг битирувчи талабалар сони (^ дав (1)). Умумий харажатларни аниклашда ушбу коэффицентларни эътиборга оли-шимиз лозим:

-олий таълим муассасаси мехнатга хак тулаш, ягона ижтимоий тулов ва стипендия харажатларини хажмини оширувчи тузатувчи коэффицент (к1 (1));

-олий таълим муассасасининг туртинчи гурух харажатлари хажмини оширувчи ту-затиш коэффиценти (к2 (1));

-олий таълим муассасаси асосий во-ситаларини харид килиш ва капитал таъ-мирлаш харажатлари хажмини оширувчи тузатиш коэффиценти (к3(1)).

Олий таълим муассасасининг уртача йиллик талабалари сони ^ (1)).

Юкорида келтирилган ва киритилган белгилашларга кура куйидаги харажат-ларнинг моделларини келтирамиз:

Сиш(1)= с1 м(1)+С2я(1) + С3ст(1) + С4сб(1) +С5рат(1)+С6уст.(1) - бу мехнатга хак тулаш, ягона ижтимоий тулов, стипендия ва мехнатга соатбай хак тулаш харажатлари х,амда моддий раFбатлантириш махсус

жамFармаси маблаFлари хисобидан уста-малар ва кушимчалардир;

С турт(1) =С1тов(1)+ С2ав(1) + С3ижт(1) + С4бха' (1) - Олий таълим муассасаси буйича туртинчи гурух харажатлари микдори, бунда

С1тов(1) = С11хсх(1) +С 12ком(1) + С 13сак(1)) + С14ижа'

(1))+С15мод(1) + С16бош(1),

С наф. 31

С2ав(1) = С21урт(1)+С22авбх(1), С3ижт(1) (1) + С32ёрд.(1)+С33ишб(2), С4бха(1) = С41мул(1)+С42бтх(1); Схар.(1)= с1 сот(1) + С2 таъ(1)-асосий воситаларни сотиб олиш ва капитал таъмирлаш харажатлари.

Энди юкорида олинган аналитик муно-сабатларга асосан олий таълим муассаса-сиининг бир талабаси учун харажатларини келтириб чикарамиз:

-мехнатга хак тулаш, ягона ижтимоий тулов, стипендия ва мехнатга соатбай хак тулаш харажатларини хамда моддий раFбатлантириш махсус жамFармаси маблаFлари хисобидан устамалар ва конун билан белгиланган бошка устамалар ва кушимчалар уз ичига олувчи олий таълим муассасасининг 1 та талабаси учун жорий харажатлари ( Соиж(1)),

С°иж(1) = Cиш(1)/N(1);

-туртинчи гурух харажатлари буйича олий таълим муассасасининг 1 та талабаси учун жорий харажатлари ( Сотур(1)), Сотур(1)= Стур(1)/^1);

-асосий активларни харид килиш ва капитал таъмирлаш учун ажратиладиган бюджет маблаFларининг олий таълим муассасасининг 1 талабаси учун туFри кела-диган улуши ( Сохар(1)), Сохар(1)= С хар(1)/N(1);

Худди шунга ухшаш яна ушбу муноса-батларни келтирамиз: Н1 дав (1) = C1дав/N1дав (1); Н2 дав (1) = С2дав/^дав (1). Яна куйидаги параметрларни хам аниклаймиз:

^(1) = С0иж (1) к1(1), S2(1)= С0тур (1) к2(1), S3(1)= С0хар (1) к3(1).

Шу тарика хар бир олий таълим муассасаси учун ихтиёрий 1- йилдаги ажрати-лиши лозим булган бюджет маблаFлари динамикасини (С (1)) куйидаги аналитик моделни аниклаймиз:

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

С (1) = [ ^(1)+ S2(t)+ Sз(t)]*N(t) + H(t),

(1) 1 2 3

бунда Н(1)= Н1 дав Ш* N1 дав (t)+ Н2 дав №* N2 дав Ш.

Бу модел асосида амалда олий таъ-лим муассасаси учун йиллар буйича аж-ратилиши лозим булган давлат бюджет маблаFларини аниклаш мумкин булади. Ушбу маблаFларни аниклашда хар доим муносабат бажарилишини таъминлаш-га харакат килиш лозим, бунда СНОО-олий таълим муассасаси учун t-йилда норматив буйича ажратиладиган бюджет маблаFлари микдори.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2010 йил 28 майдаги ПК-1345-сонли "2010/2011 укув йилида Узбекистон Респу-бликасининг олий таълим муассасаларига кабул туFрисида"ги карори ва Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2010 йил 16 августдаги 178-сонли "Ре-

спубликанинг олий таълим муассасала-рини молиялаштириш тартибини яна-да такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги карорига мувофик норматив меъёрлар Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хамда Олий ва урта махсус таълим вазирлиги карори билан тасдикланади ва амалда куллаш учун тав-сия этилади.

Тадкикотлар шуни курсатадики, S1(t), S2(t), S3(t), N(t) ва Н(1)- курсаткичларни прогнозлаш асосида С(1)-нинг прогноз кийматини аниклашимиз мумкин. Бу кийматлар асосида истикболда ажрати-лиш лозим булган бюджет маблаFларини динамик узгаришлари конуниятлари шак-ллантирилади. Бундай кийматлар хар бир олий таълим муассасаси учун молиялаштириш стратегиясини белгилашда мухим урин тутади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 3 сентяб-рдаги 414-сонли «Бюджет муассасаларини маблаF билан таъминлашни такомиллаштириш туFрисида»ги Карори;

2. Бюджет ташкилотларини молиялаштириш тартиби» (Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2001 йил 31 декабрдаги 490-сонли, 2002 йил 30 декабрдаги 455-сонли ва 28 декабр 2004 йил 28 декабрдаги 610-сонли карорлари;

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 18 декабрдаги ПК,-532-сонли карори хамда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 19 июлдаги 148-сонли карори билан киритилган узгартиришлар билан.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 28 майдаги ПК-1345-сонли "2010/2011 укув йилида Узбекистон Республикасининг олий таълим муассасаларига кабул туFрисида"ги карори ва Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2010 йил 16 августдаги 178-сонли "Республиканинг олий таълим муассасаларини молиялаштириш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги Карори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.