Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ АЙРИМ ФУНДАМЕНТАЛЬ МАСАЛАЛАРИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ АЙРИМ ФУНДАМЕНТАЛЬ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

CC BY
8
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Ключевые слова
бюджет маблағлари / таълим тизимини молиялаштиришга / давлат бюджети / бюджет харажатлари. / бюджетные средства / финансирование системы образования / государственный бюджет / расходы бюджета.

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Хайриддинов Ш.Б.

Мазкур мақолада таълим (олий таълим) ресурслардан фойдаланишни ўзига хос жиҳатлари тадқиқ этилган. Олий таълим муассасалари фаолиятини амалга оширилиши учун зарур бўлган харажатлар катта қисмининг бюджет маблағлари ҳисобидан таъминланаётганлиги бу маблағларнинг сарфланишига нисбатан алоҳида муносабатларнинг шаклланишини тақозо этади. Олий таълимни молиялаштириш икки кўринишда, яъни давлат бюджети маблағлари ҳисобидан ва таълим хизматлари кўрсатилишидан тушадиган маблағлар ҳисобидан амалга оширилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НЕКОТОРЫЕ ПРИНЦИПНЫЕ ВОПРОСЫ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ БЮДЖЕТНЫХ СРЕДСТВ В ВУЗАХ

В данной статье рассматриваются конкретные аспекты использования образовательных (высших) ресурсов. Тот факт, что большая часть расходов, необходимых для осуществления деятельности высших учебных заведений, покрывается за счет бюджетных средств, требует формирования особых отношений по поводу расходования этих средств. Финансирование высшего образования осуществляется в двух формах: за счет средств государственного бюджета и за счет средств, полученных от оказания образовательных услуг.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ АЙРИМ ФУНДАМЕНТАЛЬ МАСАЛАЛАРИ»

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА БЮДЖЕТ МАБЛАГЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ АЙРИМ ФУНДАМЕНТАЛЬ МАСАЛАЛАРИ

Хайриддинов Ш.Б.

^арши Давлат университети мустакил изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.8347334

Аннотация: Мазкур маколада таълим (олий таълим) ресурслардан фойдаланишни узига хос жихдтлари тадкик этилган. Олий таълим муассасалари фаолиятини амалга оширилиши учун зарур булган харажатлар катта кисмининг бюджет маблаглари х,исобидан таъминланаётганлиги бу маблагларнинг сарфланишига нисбатан алох,ида муносабатларнинг шаклланишини такозо этади. Олий таълимни молиялаштириш икки куринишда, яъни давлат бюджети маблаглари х,исобидан ва таълим хизматлари курсатилишидан тушадиган маблаглар х,исобидан амалга оширилмокда.

Калит сузлар: бюджет маблаглари, таълим тизимини молиялаштиришга, давлат бюджети, бюджет харажатлари.

НЕКОТОРЫЕ ПРИНЦИПНЫЕ ВОПРОСЫ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ БЮДЖЕТНЫХ СРЕДСТВ В ВУЗАХ

Аннотация: В данной статье рассматриваются конкретные аспекты использования образовательных (высших) ресурсов. Тот факт, что большая часть расходов, необходимых для осуществления деятельности высших учебных заведений, покрывается за счет бюджетных средств, требует формирования особых отношений по поводу расходования этих средств. Финансирование высшего образования осуществляется в двух формах: за счет средств государственного бюджета и за счет средств, полученных от оказания образовательных услуг.

Ключевые слова: бюджетные средства, финансирование системы образования, государственный бюджет, расходы бюджета.

SOME PRINCIPLE ISSUES IN THE EFFECTIVE USE OF BUDGET FUNDS IN

UNIVERSITIES.

Abstract: This article discusses specific aspects of the use of educational (higher) resources. The fact that most of the expenses necessary for the implementation of the activities of higher education institutions are covered by budgetary funds requires the formation of special relations regarding the expenditure of these funds. Financing of higher education is carried out in two forms: at the expense of the state budget and at the expense of funds received from the provision of educational services.

Keywords: budget funds, financing of the education system, state budget, budget expenditures.

КИРИШ

Мамлакатимиз ижтимоий-иктисодий тараккиётининг "Янги Узбе-кистон" деб номланган узига хос даврида ижтимоий хдётнинг барча жабхдларида, жумладан, мавжуд маблаглардан окилона ва самарали фойдаланиш масаласига х,ам жиддий эътибор берилмокда. Зеро, замонавий бозор иктисодининг узи х,ам шуни талаб килади. Мавжуд маблаглардан (бу ерда унинг бюджет маблаглари ёки бюджетдан ташкари маблаглар эканлиги принципиал ахдмиятга эга эмас) шундай фойдаланмасдан туриб, кузланган натижа ёки максадларга эришишнинг иложи йук. Бу таъкидлар барча хужалик юритувчи субъектларга (шунингдек, юридик ва жисмоний шахсларга х,ам) баравар тегишли. Бир

пайтнинг узида, бу нарса, айникса, бюджет муассасалари учун алохида ахамият касб этади. Уларнинг бюджет маблаглари хисобидан молиялаштириладиган кисми учун эса маблагларни окилона ва самарали сарфлашнинг ахамияти нихоятда бекиёсдир. АСОСИЙ ЩСМ

Мамлакатимизда таркиб топган амалиёт шундан иборатки, таълим тизими ва шу жумладан, унинг таркибий кисми булган олий таълимнинг хам маълум бир кисми хам бюджет маблаглари хисобидан молиялаштирилади. Аслида, факат Узбекистондагина шундай тартиб таркиб топмаган. Жахон тажрибасининг курсатишича, таълим (жумладан, олий таълим) тизимини молиялаштиришга куплаб мамлакатлар алохида эътибор каратиб келмокда. Жахон банкининг маълумотларига кура, охирги йилларда дунёда давлат харажатларининг уртача 12,0-14,0% таълимга йуналтирилмокда. Бир пайтнинг узида, дунё мамлакатларида олий таълимни молиялаштириш икки куринишда, яъни давлат бюджети маблаглари хисобидан ва таълим хизматлари курсатилишидан тушадиган маблаглар хисобидан амалга оширилмокда. Хусусан, Европанинг куплаб мамлакатларида таълим (жумладан, олий таълим) муассасаларини молиялаштириш давлат бюджети маблаглари хисобига булмокда. Дунё амалиётига кура, иктисодий жихатдан тараккий этган мамлакатларда олий таълим муассасаларини молиялаштиришда давлат бюджети маблаглари устуворлик касб этмокда. Масалан, хозирги пайтда Австрия, Италия, Франция, Норвегия, Дания ва Швеция каби мамлакатларда бюджет маблаглари олий таълим муассасаларини молиялаштиришнинг манбалари таркибида 90,0%дан купрокни ташкил этмокда. Бу курсаткичнинг даражаси Буюк Британия, Португалия, Финляндия, Нидерландия ва Испания каби мамлакатларда эса карийб 80,0% га тенг булиб, буларнинг барчаси олий таълим сохасида юкоридаги давлатларнинг хаммасида фаол сиёсат юргизаётганлигидан даракдир.

Ахволнинг бундай эканлиги, яъни олий таълим муассасалари фаолиятини амалга оширилиши учун зарур булган харажатлар катта кисмининг бюджет маблаглари хисобидан таъминланаётганлиги бу маблагларнинг сарфланишига нисбатан алохида муносабатларнинг шаклланишини такозо этади. Бу, айникса, ана шу олий таълим муассасалари доирасида сарфланаётган катта микдордаги бюджет маблагларининг окилона ва самарали сарфланишига тегишлидир. Уз навбатида, холатнинг бундай эканлиги шу йуналишда катор илмий изланишларнинг олиб борилишини хам талаб килади.

Жахон микёсида хозирги пайтга кадар олий таълим муассасаларида бюджет маблагларининг окилона ва самарали сарфланиши таъминлаш хамда уни янада такомиллаштиришга каратилган купгина илмий тадкикотлар олиб борилган ва хамон олиб борилмокда хам. Уларда, энг аввало, жахонда олий таълим муассассалари даромадларини шакллантиришнинг турли шакллари, хусусан, давлат ёки давлат бюджети маблаглари, таълим хизматларини тижоратлаштиришдан тушадиган маблаглар, хомийлик маблаглари, битирувчилар жамгармаси ташкил этилиши шаклида тушадиган маблаглар, илмий тадкикотларни тижоратлаштиришдан тушадиган маблаглар ва уларнинг хажмини ошириш масалаларига устувор ахамият берилмокда. Шунингдек, ана шундай усул ва шаклларда таркиб топтирилган олий таълим муассасалари даромадларини кандай сарфланаётганлиги хам бу тадкикотларнинг доимий диккат марказида булиб келмокда. Лекин хозирги глобаллашув ва айникса, жахон иктисодиётининг инновацион ва ракамли ривожланиши шароитида олий таълим муассасаларида, жумладан, бюджет маблагларининг окилона ва самарали хамда бозор иктисоди принципларига катъий риоя этган холда сарфланишини

таъминлаш масалалари етарлича илмий таджик; этилмаганлиги маълум булмокда. Шунингдек, бугунги кунда олий таълим тизимида бюджет маблагларини натижага йуналтирилган молиялаштириш усули оркали кенг жорий этиш, илмий-инновацион ишланмаларга харж килиш йуналишларида такомиллаштиришга оид илмий тадкикотлар хам етарлича амалга оширилмаганлиги сезилмокда.

Бунинг устига, "Янги Узбекистон" даврида юртимизда таълимнинг барча боскичларида, жумладан олий таълимда хам, туб ислохотлар амалга оширилмокда. Сунги йилларда олий таълим даргохларимиз сони 2,5 бараварга ошиб, 200 тага етиб колди. Унинг камров даражасиэса 9,0%дан 38,0% етиб бормокда1. Олий таълим муассасаларининг молиявий мустакиллиги ва баркарорлигини таъминлаш, моддий-техник таъминотини мустахкамлаш буйича катор вазифалар белгиланмокда, жумладан, "олий таълим муассасаларини боскичма-боскич узини узи молиялаштириш тизимига утказиш, молиявий баркарорликни таъминлаш, мехнатга хак тулаш тизимини такомиллаштириш, молиялаштиришнинг самарали ва шаффоф механизмларини жорий этиш, иктисодиёт тармокларининг кадрларга булган эхтиёжларини ва истикболда олий таълим муассасаларининг рейтинги хамда уз харажатларини коплаш даражасидан келиб чикиб бакалавриат таълим йуналишлари (магистратура мутахассисликлари) буйича тулов-контракт микдорларини мустакил белгилаш тизимига боскичма-боскич утиш"2 каби вазифалар белгиланди.

Бошка томондан олиб каралганда, "Янги Узбекистон" даврининг хозирга кадар давом этган йилларида Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги, 2019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847 - сон "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги Фармонлари, 2021 йил 24 декабрдаги П^-60-сон "Давлат олий таълим муассасаларининг академик ва ташкилий-бошкарув мустакиллигини таъминлаш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида", 2021 йил 24 декабрдаги П^-61-сон "Давлат олий таълим муассасаларига молиявий мустакиллик бериш чора-тадбирлари тугрисида"ги хамда 2017 йил 21 августдаги П^-3231-сон "Таълим ва тиббиёт муассасаларини молиялаштириш механизмини хдмда давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш тугрисида" ^арорлари, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 3 декабрдаги 967-сон "Олий таълим муассасаларини боскичма-боскич узини узи молиялаштириш тизимига утказиш тугрисида", 2020 йил 31 декабрдаги 824-сон "Олий таълим муассасаларида таълим жараёнини ташкил этиш билан боглик тизимни такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ^арорларнинг кабул килинганлиги хамда мазкур сохага оид бошка норматив-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни бажариш зарурияти хам, уз навбатида, олий таълим муассалаларида бюджет маблагларининг окилона, самарали, бозор иктисоди принциплари ва механизмлари асосида сарфланиши нуктаи-назаридан махсус илмий тадкикот олиб боришни ва уларни давом эттиришни такозо этади.

1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга ва Узбекистон халк,ига Мурожаатномаси. 20 декабрь 2022 йил.

2"Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси". Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони 2019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847 сон.

ХУЛОСА

Бунинг учун, энг аввало, бизнинг назаримизда, ушбу тадкикотларни амалга ошириш жараёнида масаланинг: а) олий таълим муассасаларида бюджет маблагларидан самарали фойдаланишнинг хукукий асосларини тадкик этиш ва хориж тажрибасини урганиш; б) олий таълим муассасалари даромаадларини таркиб топтиришда бюджет маблагларининг амалдаги холатини тахлил килиш ва унинг узига хос жихатлари аниклаш; в) киёсий нуктаи-назардан таккослаш (бахолаш) ва тегишли хулосаларни шакллантириш максадида олий таълим муассасалари даромадларини таркиб топтиришда бюджетдан ташкари маблагларнинг ролини курсатиш ва унинг узига хос хусусиятларини очиб бериш; г) олий таълим муассасаларида бюджет маблагларидан самарали фойдаланишнинг бозор иктисоди талабларига жавоб берадиган замонавий йуналишларини ишлаб чикиш ва уларни илмий-амалий жихатдан аргументация килиш; д) давр талабларига мос равишда мукобил ислохотларни амалга ошириш асосида олий таълим муассасаларида бюджет маблагларидан самарали фойдаланиш йулларини ишлаб чикиш; е) ва нихоят, юкоридагиларнинг барчасини хисобга олган холда олий таълим муассасаларида бюджет маблагларидан самарали фойдаланишга каратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикиш хамда уларни асослаш билан боглик булган жихатларига эътибор бермок лозим.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Маликов Т.С., Олимжонов О.О. Молия. Дарслик / Тошкент Молия институти. -Тошкент: 2019. - 882 бет.

2. Malikov T., Xaydarov N. Byudjet (tizimi, tuzilmasi, jarayoni). O'quv qo'llanma. -

T.: Iqtisod-moliya, 2008. 25-30 b Vahobov A., Malikov T. Moliya:darslik. - T.: Noshir, 2011. - 712 b.

3. Финанси: учебник для бакалавров / Подред. М. В. Романовского, О. В. Врублевской. - 3-еизд., перераб. идоп.-М.: Издателство Юрайт, 2012. - 590 с.

4. Нешитой А. С. Бюджетная система РосcийскойФедераsии: учебник. - 10-еизд., испр. идоп. -М.: Издателско торговая корпорация «ДашковиК», 2012. - 336 с. 3 b.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.