CC BY
0OLIY TA'LIM TIZIMIDA INNOVATSION BOSHQARUVNING TASHKILIY-IQTISODIY MEXANIZMI MAZMUNI VA MOHIYATI
1Ustadjalilov Xurshida Aliyevna, 2Jangilov Elyosjon Erkinjon o'g'li
1Qo'qon davlat pedagogika instituti, Ta'lim menejmenti kafedrasi mudiri, p.f.n., dotsent 2Qo'qon davlat pedagogika instituti, Maktab menejmenti ta'lim yo'nalishi talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11182454
Annotatsiya. Ushbu maqolada oliy ta'lim tizimida innovatsion boshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi mazmuni va mohiyati mahalliy, xorijiy olimlarning tadqiqoti doirasida hamda mualliflik yondashuvi asosida yoritib berilgan. Shuningdek, oliy ta'lim tizimini innovatsion boshqaruvini takomillashtirishga doir mexanizmlar ishlab chiqilib, tavsiyalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: innovatsion boshqaruv, tashkiliy-iqtisodiy mexanizm, innovatsion struktura, kafedra adminstratori, optimal kredit-modul.
Abstract. In this article, the content and essence of the organizational-economic mechanism of innovative management in the higher education system is highlighted within the framework of the research of local andforeign scientists and based on the author's approach. Also, mechanisms for improving innovative management of the higher education system were developed and recommendations were presented.
Key words: innovative management, organizational-economic mechanism, innovative structure, department administrator, optimal credit module.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2022- yil 20-dekabr kunigi Oliy Majlis va O'zbekiston xalqiga Murojaatnomasida "So'nggi yillarda oliygohlarimiz 2,5 barobar ko'payib, 198 taga yetdi, qamrov darajasi 9 foizdan 38 foizga oshdi. Biz bu raqamlarni yanada ko'paytirishni maqsad qilganmiz. Lekin, ta'lim sifati nima bo'ladi, degan savol hammamizni o'ylantirishi kerak. Avvalambor, bunga har bir oliygoh o'zi harakat qilishi lozim, o'shanda natija bo'ladi. Bu borada 41 ta oliygohga akademik va moliyaviy mustaqillik berildi, ularda transformatsiya ofislari ochildi. Oliygoh rektorlari, professor va o'qituvchilar bu jarayonlarda faol bo'lishlari, yangi, ilg'or metodikalarni joriy qilishlari kerak" 82 - deb ta'kidlaganlar. Ushbu raqamlar O'zbekiston Respublikasida oliygohlarda oliy ta'lim olishga bo'lgan talabni yildan yilga ko'payishda davom etayotganidan va oliy ta'limga qamrov darajasi talabga mutanosib ravishda oshganligidan dalolat beradZamonaviy menejment nazariyasi nuqtai nazaridan davlat, jamiyat, iqtisodiyotda umuman yoki alohida tashkilotda sodir bo'ladigan deyarli har qanday jarayon yoki hodisalar ma'lum bir turdagi mexanizmning ishlashi ta'siri ostida amalga oshiriladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy tadqiqotlarda "boshqarish mexanizmi", "iqtisodiy mexanizm", "tashkiliy-iqtisodiy mexanizm" va boshqalar kabi kategoriyalardan foydalaniladi, bu esa mexanizmning o'zi mohiyatining ko'plab ta'riflari va talqinlarining mavjudligini belgilaydi. Mexanizm tushunchasi iqtisod faniga texnik sohadan kirib keldi, bunda mexanizm deganda ularni harakatga keltiruvchi mashina, qurilma, apparatning ichki qurilmasi (bog'lanishlar tizimi) tushuniladi [1]. Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmidan boshlab tadqiqotchi-iqtisodchilar ushbu atamani ishlab chiqarish va ijtimoiy jarayonlar va ularning o'zaro ta'sirini tavsiflash uchun ishlata boshladilar, shu bilan birga iqtisodiyotda biror narsani harakatga keltiruvchi bo'g'inlar tizimi sifatida, qoida tariqasida, turli xil usullar va vositalar bu mexanizmning tarkibiy qismlari.
Birinchilardan biri Abalkin L.I. sotsialistik jamiyat iqtisodiyotini ancha murakkab tuzilishga ega bo'lgan xo'jalik mexanizmi shaklida ifodalaydi. Uning asosiy elementlari quyidagilardir:
- ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari (mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish);
- iqtisodiy o'zaro ta'sir shakllari (moliya-kredit munosabatlari, ishlab chiqarish vositalarining aylanmasi);
- rejalashtirish va iqtisodiyotni boshqarish shakllari va usullari (iqtisodiy, ma'muriy, ijtimoiy -psixologik);
- iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish va rag'batlantirishni ta'minlaydigan ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati ishtirokchilariga ta'sir ko'rsatishning iqtisodiy dastaklari va rag'batlari majmui [2].
Bizning fikrimizcha, mexanizmning bu tuzilishi haddan tashqari kengaytirilgan xususiyatlarga ega bo'lib, unga ko'ra mexanizm iqtisodiy tizimdagi har qanday iqtisodiy, tashkiliy jarayonni o'z ichiga olishi mumkin va tushunchaning o'zi odamlarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etish usuli sifatida belgilanadi.
Iqtisodiy mexanizmning batafsil tuzilishi I.S. Averinaning ishida keltirilgan. Iqtisodiy mexanizmning mohiyatiga turlicha yondashuvlarni o'rganar ekan, ushbu toifaning tarixiy rivojlanish jarayonida murakkablashuvi va tabaqalanishini qayd etib, muallif uning turli tiplari va turlarini aniqlaydi:
- tuzilishi bo'yicha - iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy;
- dinamikaga asoslangan - shakllanish, rivojlanish, o'zgartirish va moslashish;
- funktsiyalari bo'yicha - rag'batlantirish, tashkil etish, rejalashtirish va nazorat qilish;
- qo'llash doirasiga qarab - innovatsion, investitsiya, mehnat va boshqalar1.
- Iqtisodiy mexanizm ta'riflarining mohiyatini ko'rib chiqsak, bu toifa ko'pincha oldingi tarixiy davr asarlarida qo'llaniladi va mualliflar tomonidan makrodarajadagi turli jarayonlarning mohiyatini aks ettirish uchun foydalaniladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Adabiyotlarda va boshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmida turli talqinlar berilgan. Shunday qilib, Fedorovich V.O. asosiy o'zaro bog'langan elementlar va ularning tipik guruhlari ko'p bosqichli ierarxik tizim ko'rinishida boshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini ifodalaydi, ayni paytda bu elementlar boshqaruv ta'sir vositalaridan tashqari bevosita boshqaruv subyektlari va ob'yektlarining o'zini ham o'z ichiga oladi. , bizning fikrimizcha, bu ta'rifni "nazorat tizimi" tushunchasi bilan aniqlaydi[3].
O'z navbatida, Raizberg B.A. tashkiliy-xo'jalik mexanizmini tashkiliy tuzilmalar va boshqaruvning o'ziga xos shakllari va usullari, shuningdek, ular yordamida muayyan sharoitlarda, takror ishlab chiqarish jarayonida amal qiluvchi iqtisodiy qonunlar amalga oshiriladigan huquqiy shakllar yig'indisi sifatida tushunadi. Uning fikricha, mexanizm tushunchasi boshqaruv tizimidan tubdan farq qiladi, uning tarkibiga nazorat subyekti funksiyalarini bajaradigan boshqaruv apparati kiradi[4].
Tashkiliy-iqtisodiy mexanizmning mohiyatini ochib beradigan mualliflar, qoida tariqasida, uning tarkibiga boshqariladigan ob'ektlarga ta'sir qilish usullarini o'z ichiga kiritadilar. Ushbu toifa, iqtisodiy mexanizmdan farqli o'laroq, ko'pincha alohida tashkilot yoki ularning guruhlari (mikro darajada) turli jarayonlarini boshqarishning mohiyatini aks ettirish uchun ishlatiladi, bu bizga tashkiliy-iqtisodiy mexanizm ma'lum darajada, degan xulosaga kelishga imkon beradi.
yuqori darajadagi mexanizmning tarkibiy qismi.- iqtisodiy. Biroq, boshqaruv tafakkuri evolyutsiyasi jarayonida iqtisodiy mexanizm atamasi tashkiliy-iqtisodiy mexanizm tushunchasiga aylantirilgan, deb hisoblaydigan tadqiqotchilarning qarama-qarshi fikri mavjud.
Muallifning adabiy manbalar tahlili iqtisodiy sohaga nisbatan olimlar tomonidan qo'llaniladigan "mexanizm" kategoriyalarining mazmuniga turlicha yondashuvlarni umumlashtirish imkonini beradi (1-jadval).
1-jadval
Iqtisodiy sohadagi "mexanizm" tushunchasining mazmunini aniqlashga turlicha
yondashuvlar
Mualliflar Ta'rif
Xo,jalik mexanizm
Averina I.S. Maqsadlarga erishish shakllari, usullari va vositalarini takomillashtirish orqali "o'yin" qoidalari va shartlarini o'zgartirish orqali iqtisodiy faoliyatning o'zgarishini ta'minlaydigan subyektiv-ob'ektiv munosabatlar tizimi.
Lavrikov Yu.A., Lavrikov Yu.A., Koritskiy E.B. Iqtisodiy rivojlanishning iqtisodiy
Koritskiy E.B. (va boshqa ob'ektiv) qonuniyatlaridan foydalanishni tashkil etishga mo'ljallangan iqtisodiyotni boshqarishning butun tizimi.
Rayzberg B.A. Tashkiliy tuzilmalar va boshqaruvning o'ziga xos shakllari va usullari, shuningdek huquqiy normalar majmui, ular yordamida iqtisodiy qonunlar muayyan sharoitlarda, takror ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriladi.
Boshqaruv mexanizmi
Grin A.M. Amalga oshirish va rivojlanish maqsadlariga erishish uchun ob'ektlar va boshqaruv jarayonlariga ta'sir ko'rsatadigan aniq usullar, vositalar, tartibga solish va axborot ta'minoti to'plami.
Iqtisodiy mexanizm
Stogul O.I. Iqtisodiy rivojlanish va korxonaning samarali ishlashi uchun boshqaruv funktsiyalari yordamida korxonada sodir bo'layotgan iqtisodiy munosabatlar va jarayonlarga ta'sir qiluvchi iqtisodiy usullar, usullar, shakllar va vositalarning yaxlit tizimi.
Kuzmin L.V. Boshqaruv shakllari va usullarining yaxlit ko'p bosqichli tizimi. Korxonaning xo'jalik mexanizmi tushunchasi quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi: tarkibiy bo'linmalar o'rtasida ishlab chiqarish-xo'jalik munosabatlarini o'rnatuvchi ichki iqtisodiy munosabatlar tizimi; ushbu munosabatlarning korxonaning umumiy faoliyatiga ta'sirini baholash usullari, rag'batlantirish quyi tizimi, rejalashtirish, nazorat qilish, tartibga solish, xo'jalik faoliyatini hisobga olish va tahlil qilish.
Rayzberg B.A., Iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish maqsadida ularga ta'sir etish
Lozovskiy L.Sh., usullari va vositalari majmui.
Starodubtseva E.B.
TashkШy mexanizm
Sokolov D.V. Resurslar va maqsadlar tuzilmalariga mos keladigan oqilona ishlab chiqarish tuzilmalarini shakllantirish usuli.
Оsipov Yu.M. Ishlab chiqarish tizimini shakllantirish, rivojlantirish va takomillashtirishni ta'minlovchi tashkiliy shakllar majmuasi.
TashkШy-iqtisodiy mexanizm
Jukova I.V. Boshqaruv ob'ektiga ta'sir qilishning iqtisodiy, ma'muriy, huquqiy, tashkiliy usullari majmui
Рopova V.V. Tuzilish xususiyatini aks ettiruvchi fundamental aloqalar chegarasida faoliyat yurituvchi, istalgan rivojlanish vektorini ta'minlash maqsadida xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga ta'sir ko'rsatishning moliyaviy va tashkiliy-huquqiy shakllari, usullari, vositalari va tutqichlari majmui.
Shohiyeva E.T. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi va qarorlar qabul qilish jarayonlarini tashkil etishning boshqaruv usullari, usullari va qoidalari bilan o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri mexanizmi uning eng samarali ishlashi va umuman rivojlanishiga qaratilgan.
Jadvalda keltirilgan ta'riflarni hisobga olgan holda, ko'pchilik mualliflar nuqtai nazaridan, "tizim" va "to'plam" toifalari orqali har xil turdagi mexanizmlarning mohiyatini aniqlash eng maqbul ekanligiga e'tibor qaratish mumkin.
Tizim - bu o'zaro bog'langan va bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiluvchi, ma'lum bir yaxlitlik, birlikni tashkil etuvchi tartiblangan elementlar to'plami. Tizimlarning muhim xarakteristikasi uning elementlari o'rtasida yaxlitlikni tashkil etuvchi bog'lanishlar (o'zaro ta'sirlar) mavjudligidir. Shunday qilib, nazorat mexanizmining umumiy tuzilishi ma'lum bir predmet sohasining xususiyatlariga, tashkilotning ko'lamiga, boshqariladigan tizimning o'ziga xos xususiyatlariga, shu jumladan moddiy-texnik, kadrlar, moliyaviy, axborot, normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq ochib berilishi kerak. , uning faoliyati uchun ilmiy va uslubiy sharoitlar. Shu bilan birga, muayyan tashkiliy-iqtisodiy boshqaruv mexanizmini amalga oshirishning xususiyatlari, mazmuni va variantlari xilma-xilligi o'zaro ta'sir qiluvchi boshqaruv sub'ektlari va ularning maqsadlari, boshqaruv funktsiyalari tomonidan amalga oshiriladigan maqsadli ta'sir ob'ektlari, usullarning xilma-xilligi bilan belgilanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 20-dekabrdagi Oliy Majlis va O'zbekiston xalqiga Murojaatnomasi.
2. Ожeгoв С.И., Швeдoвa Н.Ю. Тoлкoвый onoBapb pyccKoro язьтсл. URL: http://www.ozhegov.org ^aTa oбpaщeния: 30.03.2016).
3. Абaлкин Л.И. Избpaнныe труды. В 4-x тт. Т. II. Ha пути к peфopмe. Хoзяйствeнный MexaHroM paзвитoгo сoциaлистичeскoгo oбщeствa. Hoвый тип экoнoмичeскoгo мышлeния. Пepeстpoйкa: пути и пpoблeмы. - М.: Экoнoмикa, 2000.
4. Авepинa И.С. эвoлюция и клaссификaция фeнoмeнa «xoзяйcтвeнный MexaHroM» // Becra™ ВoлГУ. Сepия 3: Экoнoмикa. Экoлoгия. - 2012. - №2. URL: http://cyberleninka.ru/article/n/evolyutsiya-i-klassifikatsiya-fenomena-hozyaystvennyy-mehanizm (дaтa oбpaщeния: 01.04.2016).
5. Фeдopoвич В.О. HoBbrâ opгaнизaциoннo-экoнoмичecкий мexaнизм yпpaвлeния coбcтвeннocтью: KpynHbie пpoмышлeнныe и тpaнcпopтныe кopпopaтивныe oбpaзoвaния. - Hoвocибиpcк: СГУПС, 2006.
6. Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. - М.: ИНФРА-М, 2012.
7. Umarovna, Radjabova Gavhar. "FEATURES OF THE MARKET OF EDUCATIONAL SERVICES AND THE PROBLEM OF INTERACTION OF HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS WITH EMPLOYERS." E Conference Zone. 2022.
8. Umarovna, Rajabova Gavkhar. "CONCEPTUAL FOUNDATIONS FOR IMPROVING THE ORGANIZATIONAL AND ECONOMIC MECHANISM OF THE UNIVERSITY MANAGEMENT SYSTEM." International Journal of Early Childhood Special Education 14.8 (2022).
9. Ustadjalilova, X. (2023). Kredit-modul tizimida talabalarning mustaqil ishini rejalashtirish va tashkil qilish.
10. Устаджалилова, Х. А. (2020). Методическое обеспечение учебного процесса в кредитно-модульной системе. In Образование как фактор развития интеллектуально-нравственного потенциала личности и современного общества (pp. 43-46).
11. Shokirovna, Raxmonova Manzura. "SMART TEXNOLOGIYALAR" NING ILG 'OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAGI O 'RNI VA ILMIY NAZARIY ASOSLARI "TA'LIM MENEJMENTI" FANI TAHLILIDA." Science and innovation 3. Special Issue 18 (2024): 694-697.
12. Shokirovna, R. M. (2024). SMART TEXNOLOGIYALAR" NING ILG 'OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAGI O 'RNI VA ILMIY NAZARIY ASOSLARI "TA'LIM MENEJMENTI" FANI TAHLILIDA. Science and innovation, ^(Special Issue 18), 694-697.
13. Muxammadjonovna, Raximova Feruzaxon, Madaminova Xusnida Rashidovna, and Q. D. P. I. Maktab menejmenti kafedrasi oqiituvchisi. "MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTINING MODDIY BAZASINI VUJUDGA KELTIRISH VA MUSTAHKAMLASH MUAMMOLARI." НАМАНГАН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ-2021 1: 585.
14. Saidova, X. R. "Effectiveness of quality management in the organization of activities of educational institutions." publishing house "baltija publishing" (2023).
15. Saidova, X. R. "Mechanism for attracting staff to improve the quality of education." international journal of social science & interdisciplinary research issn: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07 (2022): 59-67.
16. Саидова, Хилолахон. "Таълим тизими бошкарувида сифат ва самарадорлик моделлари." Общество и инновации 3.3/S (2022): 42-49.
