CC BY
1OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA PUSHTU TILINI O'QITISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI (MORFOLOGIYA MISOLIDA)
d https://doi.org/10.5281/zenodo.10397442
QORABOYEV S.,
filologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD)
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada pushtu tilini o'qitishning asosiy xususiyatli morfoligiya misolida tahlil qilib o'tildi. Pushtu tili ilk marotaba Afg'onistonda 1936-yili davlat tili sifatida e'lon qilingan bo'lib, hozirgacha mamlakatning ikki rasmiy tillaridan (pushtu va dariy) biri hisoblanadi.
Kalit so'zlar: metod, morfologiya, pushtu tili, pushtu tilida jins kategoriyalari.
ABSTRACT
In this article, the main feature of teaching Pashto language was analyzed on the example of morphology. The Pashto language was first declared the state language of Afghanistan in 1936, and is still one of the two official languages of the country (Pashto and Dari).
Key words: method, morphology, Pashto language, gender categories in Pashto.
KIRISH
Oliy ta'lim muassasalarida pushtu tilini o'qitishning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, ta'lim jarayonida o'zbek tilida mavjud bo'lmagan pushtu tilidagi grammatik kategoriyalarni talabalarga tushuntira olish va ularni kerakli joylarda qo'llash malakasini shakllantirish lozim. Xuddi shunday grammatik kategoriyalardan biri pushtu tilidagi jins kategoriyasidir.
Hind-yevropa oilasiga mansub ko'pgina tillarda bo'lgani kabi pushtu tilida ham jins kategoriyasi mavjud. Pushtu tilida jins kategoriyasi ikkiga bo'linadi: muzakkar (mujskoy) va muannas (jenskiy).
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Ot so'z turkumi jinslarga ajratilganda muzakkar otlarga quyidagilar kiradi:
1. undosh tovush bilan tugaydigan so'zlar: jf* -stol, jj^ -uy, ^ - qo'l;
2. "-ay" - diftongi bilan tugaydigan so'zlar: odam - sj^, do'st -
3. "-oy" - S diftongi bilan tugaydigan so'zlar: choy - oyoq- ¡¡j ;
4. "-o'y" - ¡J diftongiga tugaydigan so'zlar: quyon - sj^, o'g'il - ¡jj ;
5. "-uy" - sjI diftongiga tugaydigan so'zlar: yuz sjj hid- sj? ;
41
www.birunijournal .uz
6. cho'ziq "u" jl unlisiga tugaydigan so'zlar: olxo'ri-j^ pichoq-j31t;
7. cho'ziq "i" - ^ unlisi bilan tugaydigan, kishilarning faoliyati, lavozimi va kasb-korini ifodalaydigan so'zlar: etikdoz - yordamchi - ^«j^ ;
8. qisqa "i" - » unlisi (zvarakay)ga tugaydigan so'zlar: yurak -*jj;
9. turkiy tillardan kirib kelgan "chi-" sufiksi bilan tugaydigan so'zlar: tomoshabin -^tjl^
10. ma'no jihatdan muzakkar jinsga mansub bo'lgan so'zlar: tog'a - , mehmon -
Pushtu tilida muannas otlarga esa quyidagilar kiradi:
1. Qisqa "a" - » ga tugaydigan so'zlar: - yer, - ko'z;
2. Cho'ziq "o" î ga tugaydigan so'zlar: - yelka, Uîj - nutq;
3. Cho'ziq "i" ^ ga tugaydigan mavhum otlar: - shodlik, ^j^-do'stlik;
4. Cho'ziq "u" jl ga tugaydigan so'zlar: jj£ - maymun - pushtu;
5. "ey" s diftongiga tugaydigan so'zlar: ^jj - non, - deraza;
6. Zvarakayga tugaydigan so'zlar: 4&iljj - nur;
7. "i'n", "dz", "sht" harf birikmalariga tugagan so'zlar:
[stdn] igna
[lamsn] etak
cjj [vradz] kun
[uriadz] bulut
[myosht] °y
8. Arab tilidan kirib ke hutti"¿ harflariga tugagan gan -i,-o,-u,-o unli tovushlardan keyin "ayn" £va "hoy so'zlar:
[shuru] boshlash
[isloh] islohot
[tafrih] dam olish
9. Ma'no jihatdan: ona-jj«, singil-jj^ .
Shuningdek, pushtu tilida muzakkar otlardan muannas otlarning yasalish
holatlari uchraydi.
1. Oxiri undosh bilan tugagan so'zlarga qisqa "a" qo'shiladi. [chirg]^jf - xo'roz ^ [chirga] - tovuq [ush]^jl - tuya ^ [usha] 4-Ajl - urg'ochi tuya [pashtun]¡jj^i - afg'on yigit ^ [pashtana] - afg'on qiz [chang 'o 'l] Jj^t - qalliq ^ [chang 'ala]*-^ - unashtirilgan qiz
42
Izoh! Bir bo'ginli so'zlarda muzakkardan muannas yasash uchun oxirida "a" yoki zvarakay qo'shilishi natijasida qisqa "a" harfi tushib qoladi. [xar] j* - Eshak ^ [xra] »j* - urg'ochi eshak [g'al] Jfc - O'g'ri bola ^ [g 'la] - o'g'ri qiz [mal] J* - Hamroh ^ [mla] - hamroh qiz
2. "Ay" diftongiga tugagan so'zlar "e" ga o'zgaradi. [malgaray] sj^* - do'st ^ [malgare]- - dugona [zmaray] sj*j - sher ^ [zmare]- sj^j - urg'ochi sher
3. Oxiri cho'ziq "i" bilan tugagan so'zlar "iy" diftongiga o'zgaradi. [do 'bi] - kir yuvuvchi (erkak) ^ [do 'biy] - kir yuvuvchi (ayol); [mo 'chi] - kosib (erkak) ^ [mo 'chiy] - kosib (ayol).
4. Oxiri "a" yoki zvarakay bilan tugagan so'zlar muzakkardan muannas yasalganda "na" orttiriladi.
[lev'] oj^ - bo'ri ^ [levina] - urg'ochi bo'ri;
[melma] - erkak mehmon ^ [melmana] - ayol mehmon.
Pushtu tilida otlarda uchraydigan kelishik kategoriyasi o'zbek tilidagi kelishiklardan tubdan farq qiladi. Pushtu tilida atigi uch kelishik mavjud bo'lib, ular bosh, chaqiruv va vositali kelishiklardir.
Bosh kelishik - otning hech qanday qo'shimchasiz shakli bo'lib, o'zbek tilida ham bosh kelishikka to'g'ri keladi.
Chaqiruv kelishigi shaxsga murojaatni ifodalab, u bilan odatda si [Ay!], S [E!], [Ey!] undov so'zlari ishlatiladi. Chaqiruv kelishigi pushtu tilida quyidagi usullar orqali yasaladi:
1) undosh tovushga, [ay], [oy], [uy], [ay] diftonglariga tugovchi muzakkar jinsidagi otlar qisqa [a] qo'shimchasini qabul qiladi: haldka! "bolakay!", Ay pashtuna! "Ey, pushtun!", Ay sariya! "Ey, odam!" Zo'ya! "O'g'lim!" Xudoya!
2) [s], [o], [u], [o] tovushlariga tugovchi muzakkar jinsidagi otlar hech qanday o'zgarishsiz qoladi: Ay ono! "Ey, buvi!", Ay zrd! "Ey, yurak!"
3) Undosh tovushga, qisqa [a] tugovchi muannas jinsiga mansub otlar [i] qabul qiladi: Muri! "Ona!", Ay shddzi! "Ey, ayol!"
4) [sy]ga tugovchi so'zlar, qisqa [a] qabul qilishi mumkin: Spojmsya! "Oy!", Ay njdldya! "Ey, qiz!"
5) Chaqiruv kelishigining ko'plik son shakli vositali kelishikning ko'plik shakliga to'g'ri keladi: Grono ' avredunko '! "Hurmatli tinglovchilar!"
Xudo!
43
www.birunijournal .uz
Vositali kelishik - so'zning siniq shakli bo'lib, predlog (old qo'shimcha) va poslelog (ort qo'shimcha) bilan birgalikda qo'llaniladi va kelishik munosabatlarini ifodalaydi. Vositali kelishik mustaqil holda faqatgina o'tgan zamon (ergativ qurilish)da egani ifodalash uchun ishlatiladi.
Undosh harflar bilan tugagan va ko'plik shakli [una] va [on] qo'shimchalarini qo'shish orqali hosil qilinadigan muzakkar otlar vositali kelishikda birlikda o'zgarmaydi, ko'plikda [uno' ] Jjl yoki [ono ' ] jjl qo'shimchasini oladi:
Asosiy shakli Ko'plik shakli Birlikda vositali Ko'plikda vositali
kelishikda kelishikda
kitob "kitob" kitobuna kitob kitobuno'
uj* Aj jj
sarboz "askar" sarbozuna sarboz sarbozuno'
j^j" Ajjlfj" jl^j" jjjjlfj"
dzoy "joy" dzoyuna dzoy dzoyuno'
Ajjjl^ jjjjl^.
"O" va "i" undosh harflari bilan tugaydigan muzakkar otlar vositali kelishikda birlikda o'zgarmaydi, ko'plikda [ono' ] jjl qo'shimchasini olayotganda yoy s orttiriladi:
mullo "mulla" mulloyon mullo mulloyono'
jjb^i
bandi "asir" bandiyon bandi bandiyono'
jljjîj jjljjîj
oshnoy "tanish" oshnoyon oshnoy oshnoyono'
li^l ¿bli^l ¡li^l jjljli^l
"Ay" diftongi bilan tugaydigan muzakkar otlar vositali kelishikda birlikda asosiy ko'plik shakli kabi o'zgaradi, ko'plikda [iyo ' ] j qo'shimchasini oladi:
Asosiy Ko'plik Birlikda vositali Ko'plikda vositali
shakli shakli kelishikda kelishikda
saray "erkak" sari sari sariyo'
sj" jjj"
kalay "qishloq" kali kali kaliyo'
J*
44
Pashtun üjJi so'zi tipidagi muzakkar otlar vositali kelishikda birlikda "u" harfi "o"ga o'zgaradi va cho'ziq "e" tovushini qabul qiladi, ko'plikda esa [ano' ] jj qo'shimchasini oladi:
Asosiy Ko'plik shakli Birlikda vositali lo'plikda vosi-tal
shakli kelishikda kelishikda
pashtun "afg'on" pashtoni pashtone pashtano'
Ui^ AjlJin j'j 1h
ushbun "tuya ushboni ushbone ushbano'
boquvchfuj^j1 Ajlj^jl i'.^Vjl
beltun "ayriliq" beltoni beltone beltano'
üj% Ajulu
Qisqa "a" unlisi bilan tugaydigan muannas otlar vositali kelishikda birlikda asosiy ko'plik shakli kabi o'zgaradi, ko'plikda qisqa "a" unlisi o'rniga "o' "j qo'shimchasini qabul qiladi:
Asosiy Ko'plik Birlikda vositali Ko'plikda vositali
shakli shakli kelishikda kelishikda
taxta "yog'och" taxte taxte taxto'
jÜJ
stsrga "ko'z" stsrgi stsrgi stsrgo'
a^jj— ^jj- ^jj- jsjj-
Cho'ziq "e" unlisi va "ey" diftongi bilan tugaydigan muannas otlar ham vositali kelishikda birlikda asosiy ko'plik shakli kabi o'zgaradi, ko'plikda "e" unlisi o'rniga va diftongdan keyin "o' "j qo'shimchasini qabul qiladi:
Asosiy Ko'plik Birlikda vositali Ko'plikda vosi-tal:
shakli shakli kelishikda kelishikda
malgsre "dugona" malgsri malgsri malgsro'
sj&ax ^j&ix ^j&ix jj&ix
nove "unashtirilgan noveyoni nove noveyono'
qiz" sjlj jjljjij
chavksy "stul" chavksy chavksy chavksyo'
^Jt ^Jt ^Jt
Pushtu tilida ot so'z turkumidagi kelishik kategoriyasi sifatlarda ham mavjud bo'lib, gapda aniqlovchi vazifasida kelgan sifatlar aniqlanmish bilan jins, son va kelishikda moslashadilar. Shunday qilib, sifatlarning jins, son va kelishigi ular tegishli bo'lgan otning shu kabi kategoriyalariga bog'liq bo'ladi.
45
Masalan: to 'r mez - "qora stol", to'ra taxta - "qora taxta", to'ri taxte - "qora taxtalar"
Vositali kelishikdagi sifatlarning hosil bo'lish qoidalari vositali kelishikdagi otlarning yasalish qoidalariga muvofiq keladi (o'zgarmas sifatlar bundan mustasno). Ko'plik sondagi sifatlarning vositali kelishigi ham [o'] tovushiga tugaydi: Dd to'ro' taxto' ujdvolay - "Qora taxtalarning uzunligi"
Pushtu tilida son so'z turkumida ham o'zbek tiliga o'xshamagan o'ziga xosliklar mavjud. Bu o'nlikdagi sanoq sonlarda ko'zga tashlanadi. Pushtu tilida o'nlikdagi sanoq sonlarda yigirmadan boshlab birlik o'nlikdan oldin aytiladi.
bir - [yav] ikki - [dva] uch - [dre] to'rt - [tsalur] besh - [pindzs] olti - [shpaj] yetti - [ovd] sakkiz - [ats] to'qqiz - [nsh]
yigirma bir - [yavvisht] yigirma ikki - [dvavisht] yigirma uch - [dsrvisht] yigirma to'rt - [tsalurvisht] yigirma besh - [pindzsvisht] yigirma olti - [shpajvisht] yigirma yetti - [ovsvisht] yigirma sakkiz - [atsvisht]
yigirma to'qqiz - [nshvisht] Bu tartib yuzgacha davom va o'nlik sanoq sonlar [nsh nsvi] to'qson to'qqiz bilan tugaydi.
Pushtu tilida olmosh so'z turkumida ham o'zbek tilida bo'lmagan o'ziga xosliklar mavjud. Bunday o'ziga xosliklar qatoriga ba'zi olmoshlardagi vositali kelishik hamda enklitik va shaxsga qaratilgan olmoshlarni kiritishimiz mumkin.
Vositali kelishik shakli mavjud olmosh turlaridan biri bu kishilik olmoshlaridir.
Shaxs Birlik Ko 'plik
I sh. men [zs] 0 biz [muj] 4 J*
II sh. sen [ts] 43 siz [tosi]
III sh. u (m-r. j.) [day] ular [duy]
u (m-s. j.) [do] U
Kishilik olmoshlari vositali kelishikda faqat birlikda o'zgaradi, ko'plikdagi kishilik olmoshlari o'zgarmaydi:
Shaxs Birlik Ko 'plik
I sh. men [mo] U biz [muj] 4 J*
II sh. sen [to] U siz [tosi]
46
III sh.
u (m-r. j.) [da] iJ
u (m-s. j.) [de] ^J
ular
[duy]
¿jJ
Kishilik olmoshlarining vositali kelishikdagi shaklidan egalik olmoshlari yasalgan:
Shaxs Birlik Ko 'plik
I sh. men [zmo] biz [zmuj] 4 J-J
II sh. sen [sto] siz [stosi]
III sh. u (m-r. j.) [dada] dJJ ular [daduy] ^jJJ
u (m-s. j.) [dade] ^JJ
Pushtu tilida enklitik olmoshlar jins kategoriyasiga ega emas. Ular vositali kelishikda ham o'zgarmaydilar. Ular gap boshida kela olmaydilar. Bu kabi olmoshlar ergativ konstruksiya (o'tgan zamon)da bevosita to'ldiruvchi, ega va egalik olmoshlari sifatida qo'llanadi. Ular odatda o'zlari tegishli bo'lgan so'zdan so'ng keladilar: [plor mi] - "mening otam"
Shaxs Birlik Ko 'plik
I sh. men, meni, mening [mi] biz, bizni, bizning [mu] J-
II sh. sen, seni, sening [di] tjJ siz, sizni, sizning [mu] J-
III sh. u, uni, uning [ye] ular, ularni, ularning [ye]
Pushtu tilida o'zbek tilida mavjud bo'lmagan olmoshlardan yana biri shaxsga qaratilgan olmoshlardir. Shaxsga qaratilgan olmoshlar faqat shaxs hamda harakat yo'nalishini ko'rsatadilar. Ular faqat so'z orti qo'shimchalari bilan qo'llanishi mumkin.
Shaxs
I sh. Men, biz lj Menga, bizga A^lj Mendan, bizdan A^lj
II sh. Sen, siz Senga, sizga ajjj Sendan, sizdan A^ljJ
III sh. U, ular jj Unga, ularga A^jj Undan, ulardan Akljj
Shaxsga qaratilgan olmoshlar fe'lga qo'shilib prefiks shaklida yangi ma'noli fe'l yasashi mumkin:
"ushlamoq" - Jj^ [nival] "sotib olmoq" Jj^lj [ronival].
Jj^ [kavl] - "qilmoq" fe'liga qo'shilgan shaxsga qaratilgan olmoshlar ma'noni o'zgartirib "bermoq" fe'lini yasaydi. Faqat pushtu tilida ushbu fe'lning uch xil shakli mavjud bo'lib, u yo'nalishni kimga qaratilganini ifodalaydi.
47
Menga, bizga bermoq [rokavdl] Jj^lj Senga, sizga bermoq [darkavdl] Jj^ Unga , ularga bermoq [varkavdl] Jj^jj
Masalan: U menga olma beryapti. - [day mota mana rokavi] ^j^lj aíL
Pushtu tilida fe'l so'z turkumi o'ta murakkab. Fe'l tuzilishi katta ahamiyatga ega bo'lib, u fe'lning tugallangan shaklining barcha zamonlarining shakllanishiga, mayliga va nisbatiga ta'sir ko'rsatadi.
Pushtu tilidagi barcha fe'llar tuzilishiga ko'ra sodda va murakkab fe'llarga ajratiladi.
Sodda fe'llarga ot va yordamchi JjS [kavdl] - "qilmoq" va J-jS [keddl] -"bo'lmoq" fe'llarisiz hamda prefikslarsiz ifodalangan barcha fe'llar kiradi. Sodda fe'llar to'g'ri, noto'g'ri va supletiv fe'llarga ajratiladi.
a) to'g'ri fe'llar - bu tarkibiga ko'ra bir asosli fe'llar bo'lib, barcha shaklda yaxlit bo'ladi. Masalan:
jo'natmoq - lejdl - J^ ega bo'lmoq - lardl - JJ tashlamoq, otmoq - achavdl - Jj^t yuvmoq - mindzdl- d^-* yozmoq - likdl - d*^
b) noto'g'ri fe'llarga ikki asosli, ya'ni hozirgi zamon negiziga (HZN) va o'tgan zamon negiziga (O'ZN) ega bo'lgan fe'llar kiradi.
Masalan:
qaramoq - katdl - d^S tanimoq, bilmoq - pejanddl -
c) supletiv shaklga ega bo'lgan fe'llar quyidagilar:
O'zbek tilida O'qilishi Pushtu tilida HZN Supletiv shakli
bormoq tldl ^ J^J
kelmoq rotldl d®j ^J
olib bormoq bivdl ^JjJ
olib bormoq vrdl JJJ
qilmoq kavdl JjS ^j*
bo'lmoq keddl J-JS i*
ega bo'lmoq lardl Jj2 jjjj
qo'ymoq ishoddl JJJ^J!
48
Pushtu tilida murakkab fe'llar ot, sifat, ravish so'z turkumlaridan o'timli fe'llar uchun - Jj* kaval, va o'timsiz fe'llar uchun - J-j* kedal yordamchi fe'llari yordamida hosil qilinadi.
O'timli fe'llar to'g'ridan-to'g'ri predlogsiz to'ldiruvchi talab qiladi. Murakkab fe'llar yasalishiga ko'ra shartli ravishda uch guruhga ajratiladi:
1) Pristavkali (old qo'shimchali) fe'llarda odatdagidan farq qilgan holda ma'lum shakllarni ifodalashda ba'zan qoidadan chekinish kuzatiladi.
Masalan: sotib olmoq - ranival- Jj^b
2) To'liq birikmagan fe'llar sifat so'z turkumidan ba'zan, ot so'z turkumidan, fe'liy suffiksal Jj [aval] o'timli fe'llar uchun va J^ [edal] o'timsiz fe'llar uchun so'z boshidagi ^ - [k] tovushini tushirib qoldirish yo'li bilan yasaladi.
Masalan: jj^ [jo 'r] - "sog' " sifatidan Jjjj^ [jo 'raval] -"qurmoq" va J^jj^ [jo 'redal] - "qurilmoq" fe'llari yasaladi.
Fe'lning tugallangan turini hosil qilishda to'liq birikmagan fe'l ot va yordamchi fe'llarga ajralib, yordamchi fe'l [vu] prefiksisiz tugallangan fe'l turida keladi: cjj [Yava vradz tera shva] - "Bir kun o'tdi"
3) To'liq birikgan fe'llar odatda ot va ravishlardan hosil qilinadi: [loslik kaval] "imzolamoq", [tarsho kedal] "ortga qaytmoq". Tarun ye loslik kar - "Ular shartnomani imzoladilar", Paudzuna tarsho shval - "Qo'shinlar chekindilar".
Aytib o'tish kerakki, sifat unli [ o], [u], [e], [i] tovushlarga tugaganida, fe'l yasashda ko'makchi fe'llardagi boshlang'ich [k] tovushi tushib qolmaydi: [najde kedal] -"yaqinlashmoq", [liri kaval] -"uzoqlashtirmoq".
To'liq birikgan fe'llarni quyidagi ikki turga ajratish mumkin: a) tarkibida predlogsiz ot so'z turkumi yordamida hosil bo'lgan fe'llar.
kirmoq - nanavatal - J2j"
o'tirmoq - kshenastal -kesmoq - prekaval -to'htamoq - daredal - J-jjJ
yetib bormoq - rasedal- J-^j
bajarmoq - ijro kaval - Jj* tj^l tarjima qilmoq - tarjuma kaval - Jj* imzolamoq - loslik kaval - Jj* ortga qaytmoq, chekinmoq - berta kedal - J-j*
b) tarkibida predlogli ot so'z turkumi bo'lgan fe'llar.
qo'lga kiritilmoq - tar losa kedal - J-j* jj bajarmoq, tugatmoq - tar sara kaval - Jj* jj
49
oyoq-kiyimni kiymoq - pd psho kavdl - Jj*
XULOSA
Yuqorida keltirib o'tilgan o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, oliy ta'lim muassasalarida pushtu tilini o'qitishda har bir mavzu alohida yondashuvni talab qiladi. Shuning uchun ma'lum bir mavzu doirasida qo'llanilgan o'qitish uslubi keyingi mavzuga mos kelmasligini inobatga olish zarur. Shu bilan birga grammatik qonun-qoidalarni o'rgatish soha xususiyatlarini e'tiborga olgan holda nofilologik yondashuv asosida turli misollar, o'yinlar va diqqatni jalb etuvchi usullar orqali amalga oshiriladi.
50
www.birunijournal .uz
