ARAB VA O’ZBEK TILIDA SANOQ SONLAR VA ULARNING SANALMISH BILAN SINTAKTIK MUNOSABATI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ARAB VA O'ZBEK TILIDA SANOQ SONLAR VA ULARNING SANALMISH

BILAN SINTAKTIK MUNOSABATI

Dinora Xoldorova

Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti talabasi

ANNOTATSIYA

Mazkur maqolada arab tilida "son", o'zbek tili grammatikasiga o'xshab alohida so'z turkumi sifatida o'rganilmasada, arab grammatikasida uning o'ziga xos xususiyatlari ko'rsatib berilgan. Bunda o'rganilgan mavzu o'zbek tili bilan chog'ishtirilib, o'xshash va farqli tomonlari ko'rsatib beriladi.

Kalit so'zlar: "adad"-son, "ma'dud","tamyiz"-sanalmish, "adad mufrad"-sodda son, "adad murakkab", "adad uqud", "adad ma'tuf"'.

NUMBERS IN ARABIC AND UZBEK LANGUAGES AND THEIR SYNTACTIC

RELATIONS WITH COUNTS

ABSTRACT

Although this article does not study "number" in Arabic as a separate word group, as in Uzbek grammar, it does show its specific features in Arabic grammar. In this case, the studied topic is compared with the Uzbek language, showing similarities and differences.

Keywords: "adad"-son, "ma'dud","tamyiz"-sanalmish, "adad mufrad"-sodda son, "adad murakkab", "adad uqud", "adad ma'tuf".

O'zbek tilidan farqli ravishda, arab tilida so'z turkumi uch qismga ya'ni, ism(f^l), fe'l(cJiill) va harf(^j^l)ga bo'lib o'rganiladi. Arab tilida ism(f^n) so'z turkumiga, o'zbek tilidagi ot, sifat, olmosh, son, ravish, fe'lning harakat nomi(masadar), sifatdosh kabi funktsional formalari, ayrim ko'makchilar, modal so'zlar kiradi. Shunday qilib, o'zbek tilidagi son so'z turkumi arab tilida ism(f^)H) so'z turkumida alohida o'rganiluvchi bo'limdir. Son deb, predmetning miqdori, sanog'i, tartibini va sonning nomini ifodalaydigan so'zlarga aytiladi. Son-sanog'ini bildiruvchi sonlar sanoq sonlar deyiladi. Masalan: ikki, uch, besh, yigirma kabi. Sonning bunday ta'rifi arab tiliga ham bevosita taaluqlidir.

O'zbek tilida son boshqa so'z turkumlaridan yasalmaydi, mustaqil so'zlardan tarkib topgan. Ularning fe'liy o'zaklari mavjud emas. O'zbek tilida sonlar ko'pincha arab (1, 2, 3, 9) va rim (I, IV, IX, X) raqamlari bilan yoziladi.

Arab tilida esa son fe'l o'zaklaridan yasaladi. Masalan: ('^J) ^ 'Vlj (A^ . Arab tilida sonlar hind raqamlari (^ ^ f i ° 1 V A n) bilan yoziladi.

Arab tilida sonlar tuzilishiga ko'ra turlari quyidagicha:

1. jji^l (sodda son) 'Sjué. í^LiJ í^jíU '(úSl '^lj) Sodda sonlarga 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,100,1000 sonlari kiradi.

2. ûijiil foil (murakkab son) («j^ 'j^ '«j^ '>J¡é 'jái ) Murakkab sonlar 11,12,13,14,15,16,17,18,19 sonlardan iborat.

J, Ji ^ o J, o .-jo ^ * -í ^ * , í ^ ♦ ^ o

3. JjíiSl (yaxlit o'nlik son) (ÙJ*^J 'ÚJ^ 'Ú^"1 'Ú^jl 'ÙjJ^J 'ÙJJ^ ) Yaxlit o'nlik sonlar 20,30,40,50,60,70,80,90 sonlardan iborat.

4. uajhi^j} jj*jí (bog'langan son) (Ú*^ j ú^2 'újj!» ,3 (lUl '(ju^c- ,3 ^j) Bog'langan sonlarga 21,22,23,24,25,26,27,28,29,31...39...99 sonlari kiradi.

Sanoq sonlar noaniq so'zlar turiga kiradi. Masalan, "5 ta sotib oldim" deyilsa, sotib olingan 5 ta narsani nima ekanligi noma'lum bo'lib turibdi. Mana shu noma'lumlikni ketkazish uchun, sanalayotgan narsa(sanalmish) eslatib o'tilsa, 5 raqamidagi noaniqlik ketadi. Masalan, "5 ta kitob sotib oldim". Arab tilida son-"adad"(^l), sanalmish esa "ma'dud"(^j-^)(3 dan 10 gacha hamda yuzlik, minglik va shu kabi sonlar uchun) va "tamyiz"(jj^l)(11dan 99gacha bo'lgan sonlar uchun) deb ataladi.

Yana arab tilida o'zbek tilida mavjud bo'lmagan jins kategoriyasi, yani muzakkar(j^l) (erkaklarga xos) va muannas(¿¿>^l) (ayollarga xos) jinslar mavjud. Jins kategoriyasi sonlarga ham xosdir. Masalan: muzakkar jinsda ('^J), muannas jinsda (* 'i^lj).

Arab tilida sanoq son va sanalmish alohida qoidalar asosida birikadi.

- - SjaIj ii^lj - bir va Ú^Jl 'ú^l - ikki sanoq sonlari adabiy tilda faqat

1«

ta'kidlash uchun ishlatiladi. 1- va 2- (-"l sonlari ishlatilganida sanalmishning moslashgan aniqlovchisi vazifasida bo'lib, sanalmishdan keyin keladi va u bilan to'rt holatda moslashadi ya'ni, jinsda, sonda, kelishikda va holatda.

- jjíaÍI - 3 dan 10 gacha bo'lgan sanoq son(^l)lar doim sanalmish(^j£-^)ning birlik sondagi jinsiga teskari jinsda bo'ladi, sanalmishning o'zi ko'plik(¿^l)da bo'ladi. Son bilan sanalmish odatda izofa(^-^n) birikmasini hosil qiladi. 3 dan 10 gacha bo'lgan sanoq sonlar gapdagi vazifasiga ko'ra kelishikda o'zgaradi.

- J'^l - 11 dan 19 gacha bo'lgan murakkab sanoq sonlar qoidasi:

1) 11 va 12 sanoq son(^l)larining ikkala qismi sanalmish(j^l) bilan jinsda to'liq moslashadi;

2) 13 dan 19 gacha bo'lgan sanoq son(^l)larda faqat "j^é" o'nlik soni sanalmish(j^l) bilan moslashadi, birliklar esa sanalmishning jinsiga teskari jinsda bo'ladi;

3) 11 dan 19 gacha bo'lgan sanoq son(^l)larining sanalmish(j^l)i har doim sondan keyin kelib, birlik holatda tushum kelishigida bo'ladi(tamyizlikka ko'ra);

4) 11 va 19 gacha (12 mustasno) bo'lgan sanoq son(^l)larning ikkala(o'nlik va birlik) bo'lagi uch kelishikda ham o'zgarmasdan "fatha"da keladi.

- - 20,30,40,50,60,70,80,90 sanoq sonlarining sanalmish(j^ll)i har doim uqud sondan keyin kelib, birlik holatda tushum kelishigida bo'ladi(tamyizlikka ko'ra). Sanalmish(j^l) xoh muzakkar(j^ll) xoh muannas^^l) jinsda bo'lsin, uqud('^j^Jl) sanoq sonlari bir xil ko'rinishda ya'ni, muzakkar(j^ll)da bo'lib, uch kelishikda turlanadi.

J> O j, o o

- úájLi^t - 21 dan 99 gacha bo'lgan sanoq son(^l)lar (j) bog'lovchisi orqali

? o

uyushib, avvalgi birlik qismi - ma'tuf alayhi(^ ¿¿ji^l) va ikkinchi o'nlik

* O

qismi - ma'tuf(¿áj^Jl) deb ataladi. Qoidasi quyidagicha:

1) 21dan 99 gacha bo'lgan sanoq son(^l)lar tarkibidagi 1 va 2 birlik sonlari sanalmish(j^l) bilan jinsda moslashadi;

2) 21dan 99 gacha bo'lgan sanoq son(^l)larida 3 dan 9 gacha bo'lgan birlik sonlari esa sanalmish(j^l) bilan jinsiga teskari bo'ladi;

3) 21dan 99 gacha bo'lgan sanoq son(^l)lardan keyin kelgan sanalmish(j^l)i har doim birlik son, noaniq holat, tushum kelishigida bo'ladi(tamyizlikka ko'ra);

4) 21dan 99 gacha bo'lgan sanoq son(^l)larda birlik soni gapdagi vazifasiga ko'ra kelishikda turlanadi, o'nlik soni esa birlik songa uyushish orqali harakatlanadi.

QQQ^^ Q „„

j¡ jt -- ** ** iX * J» -- J» --

- jjidt - yuz(4-ta '4-w), ming(<-^) kabi yaxlit sanoq sonlar. Yuz(^1-5 soni muannas^iiJl) jinsda bo'lsada, lekin u ham muzakkar(j^Jl) ham muannas(^3*Jl)ga ishlatiladi. Ming(^) soni muzakkar(j^ll) jinsda, lekin muzakkar(j^l) va muannas(^3*Jl)ga ham ishlatiladi. Yuz(^ va ming(^) yaxlit sanoq sonlar gapdagi vazifasiga ko'ra kelishikda turlanadi, lekin

o ® ?

ularning sanalmishi esa birlik('-O^) sonda va izofalik(4H-^n)ka ko'ra qaratqich kelishigida - "majrur"(jjj—*ll) bo'lib keladi.

Xulosa o'rnida shuni ta'kidlashimiz mumkinki, o'zbek tilidan farqli o'laroq, arab tilidagi sanoq son mavzusi, son(^l) va sanalmish(^j^l'j^l)ning o'zaro birikishida murakkab qoidalarni o'z ichiga qamrab oladi. Arab tilida sanoq son mavzusi eng muhim mavzulardan biridir. Arab tili o'rganuvchilari, birgina shu sanoq son mavzusini nazariy qoidalarini yaxshilab o'rganib, uni amaliyotda tatbiq etishganda, bir necha mavzuni o'rganib olishganiga o'zlari guvoh bo'lishadi. Chunki arab tilida sanoq son mavzusi, ismlarning jins kategoriyasi - muzakkar (j^Jl) va muannas(^3*Jl), son kategoriyasi -birlik(¡O^l), ikkilik(o^l) va ko'plik(<*^-Jl), holat kategoriyasi - aniq holat(sj^l) va

* ^ ® o

noaniq holat(^j^l), kelishik kategoriyasi - bosh kelishik(¿ajJl), tushum kelishigi(^^l), qaratqich kelishigi(j—Jl) kategoriyalarini, moslashgan va moslashmaqan aniqlovchi(izofa) (^-^l), tamyiz(j^l) kabi mavzular bilan uzviy

bog'liqdir. Qolaversa, o'rganilayotgan mamlakat tilining grammatik tizimini chuqur o'rganish tilni mukammal egallashda muhim ahamiyatga ega.

REFERENCES

1. Abdujabborov A. Arab tili. - T.: 2007.

2. Erkaboyeva N. O'zbek tilidan ma'ruzalar to'plami. -T.: 2015.

3. Amin Abdulg'oniy. An-nahv al-vodih. Qohira, 2010.

4. As- Sayyid ibn Husan ad-Dib. Al-hivar fi sharh al-ajrumiyya. Iskandariya, 2015.

5. Shayh Mustafo al-G'alayiniy. Jami' ad-durus al-arabiyya. Qohira, 2007.