CC BY
26International scientific-practical conference on the topic of "Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
O'ZBEK VA HINDIY TILLARIDA JINSNING IFODALANISHI
d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-20-676-682
Ko'chimova Parizod To'lqin qizi
O'zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti, o'qituvchi e-mail:[email protected] tel: +998903474437
ANNOTATSIYA
O'zbek tilida grammatik jinsning yo'qligi va turkiy tillarda faqat biologik jinsning lisoniy ifodasi mavjudligi haqida mulohazalar bildirilgan. Otlarda jinsning ifodalanishi masalasi o 'zbek tili darsliklaridan mutlaqo chiqarib tashlangan bo 'lsa-da, o'zbek tilida jins tushunchasining ifodalanishi masalasi ayrim tadqiqotchilar ishlarida onda-sonda yoritib kelingan. Hindiy tilida ikkita grammatik jins mavjud. Zamonaviy hind tilidagi jins kategoriyasi otlarning obyektiv ma'nosini ifodalashning asosiy vositasi bo'lib xizmat qiladi va nutqning ushbu qismiga xos xususiyatdir.
Kalit so'zlar: gender, jins kategoriyasi, biologik jins, muzakkar jins, muannas
jins.
GENDER IN UZBEK AND HINDI LANGUAGES
ABSTRACT
There is no grammatical gender in the Uzbek language and there is only a linguistic expression of the biological gender. Although the issue of the gender of nouns has been completely removed from Uzbek textbooks, the issue of gender in the Uzbek language has been raised from time to time in the works of some researchers. There are two grammatical genders in Hindi language. The gender category in modern Hindi serves as the main means of expressing the objective meaning of nouns and is a characteristic of this part of speech.
Keywords: gender, gender category, biological gender, feminine, masculine.
Tadqiqotlarda o'zbek tilida grammatik jinsning yo'qligi va turkiy tillarda faqat biologik jinsning lisoniy ifodasi mavjudligi haqida mulohazalar bildirilgan. Ammo jins tushunchasi ifodasi o'zbek tilida qay tariqa amalga oshishi, jinsni ifodalashda qanday lisoniy vositalar faol ishtirok etishi, bunda oraliq hodisalar mavjudligi haqidagi savollar shu paytgacha yirik tadqiqot doirasida o'rganilgan emas. To'g'ri, bu boradagi ayrim fikrlarni grammatika darsliklarida, ayrim maqolalarda ko'rishimiz
International scientific-practical conference on the topic of "Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
mumkin. Masalan, XX asrning 70-yillarigacha rus tili ta'sirida yaratilgan o'zbek tili grammatikalarida otlarda grammatik jins kategoriyasiga alohida o'rin berilgan va o'zbek tilida tirik mavjudotlar jinsini ifodalashda uchta: leksik, morfologik va sintaktik usullar mavjudligi ta'kidlangan. A.N. Kononov ham o'zining "O'zbek tili grammatikasi"da shunga yaqin fikrni bildirgan. Ammo keyingi davrda yaratilgan darsliklarda, grammatikalarda jins masalasiga umuman e'tibor qilinmagan [Musayeva F.T., 2019: 12].
Otlarda jinsning ifodalanishi masalasi o'zbek tili darsliklaridan mutlaqo chiqarib tashlangan bo'lsa-da, o'zbek tilida jins tushunchasining ifodalanishi masalasi ayrim tadqiqotchilar ishlarida onda-sonda yoritib kelingan. Masalan, 1975 yilda L.Reshetova va Q.Umurovlarning "Rod va jins kategoriyasining leksik-grammatik xususiyatlari" nomli maqolasi chop etiladi. Mazkur maqolada mualliflar grammatik rod qanday kelib chiqqan, nega ba'zi tillarda u barqaror emas, turkiy tillarda grammatik jins mavjudmi degan savollarga javob berishga urinib ko'rishadi. M.Rasulova o'zbek va ingliz tillari materiallari asosida tabiiy jinsning lisoniy ifodasi borasida izlanish olib borgan va jins tushunchasining ifodalanishini qiyosiy aspektda o'rgangan [Rasulova M., 1997: 66].
Yuqorida keltirilgan fikrlarni hisobga olgan holda, "pol" ma'nosida "biologik jins", "rod" ma'nosida "grammatik jins" atamalarini qo'llash maqsadga muvofiq bo'ladi.
XIX asr o'zbek tilida qisman bo'lsa-da grammatik jins kategoriyasi mavjud bo'lgan: 1. Muzakkar jins: mazkur elchi; 2. Muannas jins: mazkura qizlar
Hozirgi zamon o'zbek tilida shoir-shoira, muallim-muallima kabi ayrim jinsni ifodalovchi holatlar uchrab, ular faqat shaxsotlarigagina qo'shilib, kishilarning biologik jinsi farqlanadi.
Hindiy tilida ikkita grammatik jins mavjud: nfr&dl - pulling muzakkar jinsi va
F^tffar - striling muannas jinsi. Hindiy tilida otlarning jinsini anglatuvchi
ko'rsatkichlar mavjud emas. Shu sababli otlarning jinsini ularning ma'nolari bilan birga yodlab olish kerak. Gapda otlarning jinsiga qarab fe'l shakli o'zgaradi.
Zamonaviy hind tilidagi jins kategoriyasi otlarning obyektiv ma'nosini ifodalashning asosiy vositasi bo'lib xizmat qiladi va nutqning ushbu qismiga xos xususiyatdir. Agar o'zgaruvchan sifatlar, tartib sonlar, olmoshlar, ergash gaplar, fe'l shakllari faqat kelishuv asosida jins toifasini egallasa, ot uchun jins kategoriyasi dastlab o'ziga xos morfologik xususiyatdir. Hindiy tilida barcha otlar ikki grammatik
International scientific-practical conference on the topic of "Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
jinsdan biriga - muzakkar yoki muannasga tegishli: masalan, WCT"ota", "aka ",
WfT "o'g'il", UTT "uy", fe "daraxt" otlari muzakkar va WW "ona", W¿W "opa",
Wff "qiz ", H^-clc "kitob " - muannas jinsga mansub. Hindiy tilida otlarning jinsi quyidagicha ifodalanadi:
a) sintaktik, ya'ni jinsga oid so'zlarning berilgan otga mos keladigan shakllari, ya'ni o'zgaruvchan sifatlar, tartib sonlari, olmoshlar, ergash gaplar, fe'l shakllari, CT
poselogi, masalan, WïïC WW¿t- bu yerda katta bog' bor, CWCT UT¿t - bu
o 'ninchi uy, C ¿'HTiT Ph ¿- u bizning do 'stimiz, oi$CT ¿WdT ¿- bola kulmoqda,
WfTM^W-o 'g'il keladi, ¿Tf CCdTW ¿ bu mening kitobim, (H$CI Tfcft¿t - qiz
yig 'lamoqda, 3lZdfl - opa keladi,
menda tilla uzuk
bor, H^-dCTcHZ ¿TW¿¡d W Hf-dCb ¿C- kutubxonada kitoblar juda ko 'p [Dimshits Z.M.,
O j O
1986: 46]. Misollarda keltirilgan "a" bilan tugagan otlar hamda ularga moslashtirilgan so'zlarning "a" bilan tugashi otlarning muzakkar jinsga tegishli ekanini ko'rsatadi, "i" bilan tugagan otlar hamda ularga moslashtirilgan so'zlarning "i" bilan tugashi otlarning muannas jinsga tegishli ekanini ko'rsatadi.
b) morfologik, odatda otlarning jinsini va so'zlarning jinsini aniqlashning aniq qoidalari yo'qligi sababli ular jinsi bilan yodga olinishi kerak, shuning uchun amaliy maqsadlar uchun otlarning umumiy tasnifining asosiy qonunlarini ikkala jihatidan ham ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Ularning semantik ma'nolari va grammatik tuzilishi. U yoki bu grammatik jinsga otlarni ularning semantikasi asosida berishda quyidagi qoliplar mavjud.
Muzakkar jins. Erkak shaxsiga xos so'zlar: *Jcft- er, 3/cdl - odam, ct+H -xo jayin, CTCT buva, WW - amaki, WfT - o'g 'il, ¡Hcfl^T - jiyan. Erkak(nar) hayvonlarning nomlari: &ËT- qo'y, WCT -taka, WTU- yo'lbars, WlccHT - mushuk. Metallar, minerallar va qimmatbaho toshlar nomlari: Ww - oltin, óñ¿C - temir, cCtZW- mis, Ctt- olmos, WN- rubin va h.k., Wcft- kumush istisno hisoblanib muannas jinsga mansub. Ko'pchilik suyuqlik nomlari: neft, cÇT- sut, *TCW-
suv. Daraxt nomlari: wt^ictw - tik daraxti, CwCCTT- kedr daraxti,
rte-
archa, 3ÏÏW
678
International scientific-practical conference on the topic of "Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
- mango darxti, K<H - nim daraxti va h.k., $<Hofl - tamarind daraxti istisno hisoblanib muannas jinsga mansub. Donli o'simliklar nomlari: ffT- bug'doy, guruch, Hri - no 'xat, <N<№>1- jo 'xori,
at- arpa, sllaW - tariq; aciT - tariq istisno hisoblanib muannas jinsga mansub. Osmondagi narsalar va sayyoralar nomlari: quyosh, W<e - oy, <Hf/(H - Mars, - Merkuriy $11« - Saturn va h.k. Tog' va mamlakat nomlari: fpHJToTR - Himolay, 3JTTcT - Hindiston, -Xitoy. Hind kalendaridagi oy va kun nomlari: TfCcTT- yakshanba, v)<hck - dushanba, chayt oyi ( mart-aprel), baysakh (aprel-may). Ayrim tana a'zolari nomlari:
<=bl«i quloq, fTTW- yanoq,
oshqozon, qorin, <H$- og 'iz, bosh, qo 'l,
- lab). Hissiyotni anglatuvchi otlar: - sevgi, ^V - g'azab, JKJt -
xursandchilik [Dimshits Z.M., 1986: 47].
Hindiy tilida erkak shaxsiga xos so'zlar, erkak(nar) hayvonlarning nomlari, metallar, minerallar va qimmatbaho toshlar nomlari, ko'pchilik suyuqlik nomlari, daraxt nomlari, donli o'simliklar nomlari, osmondagi narsalar va sayyoralar nomlari, tog' va mamlakat nomlari, hind kalendaridagi oy va kun nomlari, ayrim tana a'zolari nomlari, hissiyotni anglatuvchi otlar muzakkar jinsda bo'ladi. Yuqorida keltirilgan tana a'zolari nomlariga e'tibor qaratadigan bo'lsak, qo'polroq tana a'zolari nomlari muakkar jinsda.
Muannas jins. Ayol shaxsiga xos so'zlar: ^cK - xotin,
ayol,
ayol, tTtf - buvi, Vltf) - xola,
¿iff
- qiz, <&(?« - opa, 3TT3f) - kelin. Urg'ochi hayvonlarning nomlari: fTR - sigir, fa - urg 'ochi qo 'y, W&T -echki, urg'ochi mushuk. Daryo nomlari: ffT - Ganga, aim« - Yamuna, - Krishna, f^T - Sind; - Braxmaputra istisno hisoblanib muzakkar jinsga mansub.
Ziravorlarning nomlari: - mushk, m - murch, TT^- xantal, <s!)vT - kichri,
- kari. Ayrim tana a'zolari va qismlarining nomi: JnW- ko'z, burun,
aTWTK - til, rif - oyoq, - iyak, ft« - bo'yin, Heft - ko'krak, Jfeft -barmoq[Dimshits Z.M., 1986: 48].
International scientific-practical conference on the topic of "Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
Hindiy tilida ayol shaxsiga xos so'zlar, urg'ochi hayvonlarning nomlari, daryo nomlari, ziravorlarning nomlari, ayrim tana a'zolari va qismlarining nomi, ayrim kasalliklar nomlari, til nomlari muannas jinsda bo'ladi. Yuqorida ko'rib turganimizdek nozik - nafis tana a'zolari nomlari: burun, ko'z, til, barmoq kabi -muannas jins. Quloq, oshqozon, qorin kabi qo'polroq tana a'zolari nomlari muzakkar jinsda ifodalangan.
Hindiy tilida boshqa tillardan o'zlashgan so'zlar juda ko'p. Ushbu tilga sanskrit tilidan ko'plab so'zlar o'tgan. Shuningdek, so'zlarning katta qismi hindiy tiliga fors va ingliz tillaridan kirib kelgan. Fors tili orqali arabcha so'zlar ham qabul qilingan.
Sanskritcha otlarning muannas va muzakkar jins shakli hindiy tilida grammatik
jinsni saqlab qolgan. Masalan, Q^H - qonun, <u5 - bo'lak, qism, - ta'na
so'zlari muzakkar jinsga mansub; 3D - til, - istak, m - obraz so'zlari
muannas jinsga mansub; neytral jinsga tegishli ko'pchilik sanskritcha otlar hindiy tilida muzakkar jinsni qabul qilgan. Masalan, cI McW -qullik, iddT- qimmatbaho tosh,
MIßcV- adabiyot[Dimshits Z.M., 1986: 53].
Forscha otlarning jinsi mavjud bo'lmaganligi sababli hindiy tiliga o'zlashganda ikkita jinsdan bittasini qabul qiladi. Ikkita usul orqali otlarning jinsi aniqlanadi: semantik (o'zlashayotgan so'zning tilda mavjud sinonimi jinsiga qarab); morfologik
(oxirgi qo'shimchasi orqali); Semantik usulda muzakkar jinsga aylangan otlar: (W-
lab (sinonimlari 30, $Ö,), ftfcT- go 'sht (sinonim HIM), xarajat (sinonim
cZFQ);
Muannas jinsga aylangan otlar: olGM - til (sinonim öif3T, f^^W), ?HHf - uyat
(sinonim '- yer (sinonim 3jfH), ¿IC - xotira (sinonim &/UuII) .
Forscha "-a" bilan tugaydigan otlar agar ular ayol shaxsiga xos hamda urg'ochi hayvonlarning nomlari bo'lmasa hindiy tiliga muzakkar jins bo'lib o'tadi. Masalan,
cfrli&lrii - korxona, HiCI - parda, Hi^jI - barg, HitfI - bo 'lak, qism,
MC - kelishuv,
bitim[Dimshits Z.M., 1986: 53].
Arabcha otlar hindiy tiliga o'zlashganda asosan o'z jinsini saqlab qoladi.
Masalan, xat, JJvfr- farq, Zffi- shubha, i$M I$ hisob so'zlari muzakkar jins;
Hid-Hcl tamirlash, $ I(d holat, muhofaza so'zlari muannas jins.
680
International scientific-practical conference on the topic of "Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
Inglizcha otlar ham hindiy tiliga o'zlashganda ikkita jinsdan bittasini qabul qiladi. Ikkita usul orqali otlarning jinsi aniqlanadi: semantik (o'zlashayotgan so'zning tilda mavjud sinonimi jinsiga qarab); morfologik ( oxirgi qo'shimchasi orqali).
Semantik usulda muzakkar jinsga aylangan otlar: WcT- botinka (sinonim ^c), cfT-lampa (sinonim aid-s/i - nomer, raqam (sinonim Semantik usulda
muannas jinsga aylangan otlar: to 'lov (sinonim crftiftH), hH)Î2^i - uchrashuv
(sinonim WH);
"-a" bilan tugagan ingliz tilidan o'zlashgan otlar muzakkar jinsga aylnagan. Masalan, TTfW- soda, <k<Hi)- kamera;
"-i" bilan tugagan ingliz tilidan o'zlashgan otlar agar ular erkak shaxsiga tegishli bo'lmasa muannas jinsga aylnagan. Masalan, <=bd-H<aO) kompaniya, <=bHéh qo 'mita,
¿jQcif^Sl - universitet;
o
"i" bilan tugagan lekin erkak shaxsiga xos otlar hindiy tiliga muzakkar jins bo'lib o'tgan. Masalan,
'- deputat;
Ayrim ingliz tilidan o'zlashgan otlar ikkita jinsga ham tegishli bo'ladi. Masalan, fibcH-film, ç.<a)Hc - turnir, musobaqa.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, sanskritcha otlarning jinsi o'z holicha hindiy tilida saqlanib qolgan. Ayrim sabablarga ko'ra jinsini o'zgartirgan otlar ham mavjud. Forscha hamda inglizcha otlarning jinsi bo'lmaganligi sababli ular hindiy tiliga o'zlashganda ikki xil usulda o'zlashadi. Semantik usul - ya'ni o'zlashayotgan so'zning tilda mavjud bo'lgan sinonimi jinsiga qarab hamda morfologik oxirgi qo'shimchasi orqali. Arabcha otlar esa hindiy tiliga o'zlashganda o'z jinsini saqlab qolgan.
REFERENCES
1. Мусаева Ф.Т. Узбек тилида жинс тушунчасининг ифодаланиши: филол. фан. фалсафа док. (PhD). ... дисс. - Тошкент, 2019.
2. Расулова М. Жинс тушунчасининг турли тилларда ифодаланишига доир // Узбек тили ва адабиёти, 1997.
3. Дымшиц З.М. Грамматика языка хинди. - М.: «Наука», 1986.
681
International scientific-practical conference on the topic of "Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages"
4. Аксенов А.Т. Категория рода в новоиндийских языках (на материале панджаби, хинди и урду), диссертация. - M., 1983.
5. Воронина О.А. Теоретико-методологические основы гендерных исследований // Теория и методология гендерных исследований. Курс лекций / Под общ. ред. О.А.Ворониной. - М.: МЦГИ - МВШСЭН - МФФ, 2001.
6. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10
7. Nasirova, S. A. (2020). CONCEPTS OF ФШ ^Ш" CHINESE DREAM" AND Щ ^ Ш ^ ^ " COMMUNITY OF THE ONE FATE OF HUMANITY"-A LINGUISTIC AREA. Journal of Central Asian Social Studies, 7(01), 05-14.
8. Abdullaevna, N. S. (2020). Lexical-semantic and cognitive specifics of political discourse (based on Si Jinping's speeches). ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 70(5), 1086-1092.
9. Nasirova, S. A., Hashimova, S. A., & Rikhsieva, G. S. (2021). THE INFLUENCE OF THE POLITICAL SYSTEM OF CHINA ON THE FORMATION OF SOCIAL AND POLITICAL TERMINOLOGY. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 10-17.
