CC BY
24SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 6 I 2021
ISSN: 2181-1601
ARAB TILIDA ISMGA XOS BO'LGAN MAQSUR, MAMDUD VA MANQUS
SO'ZLAR
Gulhayo Asamiddinova
TDSHU, Qiyosiy tilshunoslik va lingvistik tarjimashunoslik, II kurs magistranti
Ilmiy rahbar: PhD X. Zikrullayeva
ANNOTATSIYA
Ushbu ilmiy tadqiqod ishi asl manbalarga tayangan holda olib borildi. Afsuski, rus manbalarda ham toliq malumot berilmagan va bu mavzuda bahs va munozaralar yakunlanmagan.
Kalit so'zlar: Ism, fe'l, harf, muzakkar, muannas, mamdud, manqus, maqsur, mufrad.
NAME-FOUND WORDS IN ARABIC ABSTRACT
This research work was based on original sources. Unfortunately, Russian sources do not provide complete information and the debate on this issue is not over.
Keywords: Noun, verb, letter, muzakkar, muannas, mamdud, manqus, maksur, mufrad.
Ma'lumki arab tilida so'z turkumlari, uchga bo'linadi yani, ism (^), fe'l va harf(^j^)dir. Arab tilidagi so'z turkumlarining xuddi shunday tartibda kelishini, arab olimlari bu ketma-ketlikga shunday deb sharh berishadi: ism so'z turkimidagi so'zlarning millionlarcha, fe'l so'z turkumidagi so'zlarning minglarcha va harf so'z turkumi esa yuztadan kamligi bilan belgilangan.
Rus va o'zbek arabshunoslarining "Arab tili" darsliklarida, ism so'z turkumidagi so'zlarining son kategoriyasi: birlik, ikkilik va ko'plik; jins kategoriyasi: muzakkar va muannas; holat kategoriyasi: aniq va noaniq holatlari yoritib berilgan. Asl arab manbalarida esa oxiri tog'ri harflarga tugagan ism so'z turkumidagi so'zlar(keyinchalik ba'zi joylarda qisqartirilib so'zlar deb yuritiladi)dan tashqari, so'zlar yana: maqsur, mamdud va manqus so'zlarga ham bo'linishi ko'rsatib o'tilgan. Olib borilgan tadriqot ishimiz natijasida, rus va o'zbek arabshunoslarining darsliklarida so'zlarning shu jihatiga umumiy holda, qisqa to'xtalib o'tilganligiga guvoh bo'ldik. Biz esa ushbu maqolamizda ism so'z turkumidagi so'zlarning aynan shu jihatini, asl arab manbalariga suyangan holda o'rganib chiqib, ularning har birini tavsiflab o'tishni oldimizda maqsad qilib qo'ydik.
Mustafo al-Galoyiniyning "Jomi' ad-durus al-arabiyya" asarida, avvalo oxiri sahih bo'lgan to'g'ri so'zlar haqida aytib o'tilgan. To'g'ri so'zlar(^'^i ^Vl) bu, oxiri illatli harf va cho'ziq alif bo'lmagan so'zlardir. Masalan,
.^îaîlj ^itSSJlj Slj^ilj <J^jJl
Yana so'zlarning oxiri illatli harf bo'lib, undan oldingi harf sukunli bo'lsa ham to'g'ri so'zlarga kiradi. Masalan,
¿i^j (JA J ¿kj jfo
Bularning to'g'ri so'zlar deyilishining sababi shundaki, oxirgi uchinchisining harakati to'g'ri so'zlarda ko'ringanga o'xshab ko'rinib turadi. Masalan,
So'zlarning oxiri illatli harf bilan tugagan yoki hamza(s>*Jl)dan oldin alif(^Vl) qo'shimchasi bo'lgan ism so'z turkumiga xos bo'lgan so'zlar, uch guruhga bo'linadi: maqsur(j^^S^Jl ^Vl), mamdud^j^1 f^VI) va manqus(^>j^l f^VI) so'zlar.
Maqsur so'zQj^^ ^Vi) deb, har bir fleksiya yo'li bilan o'zgaruvch^s-u*-«) va oxiri turg'un alif bilan tugagan so'zga aytiladi. Maqsur so'zning oxiri ^Vl ko'rinishida ga o'xshab yoki ^ ko'rinishida ¿-^ ga o'xshab yoziladi. Bunda hech qachon ^JVl asliy bo'lmaydi, u yo qaytuvchi yoki qo'shimcha ^JVl bo'ladi. Qaytuvchi ^JVldegani, ^Vl ni jIjJI ga qaytishi so'zi kabi va ^ ga qaytishi ¿2â ga o'xshagan so'zlar misol bo'ladi. Qaytuvchi ^JVl ning jljJl yoki ^ ga qaytishi so'zning ikkilik sonida ko'rinadi. Misol, ù'i^^ va ù1^ so'zlari. Qo'shimcha ^Vl degani esa ^JVl ni muannas jinsini anglatish uchun qo'shilishidir. Misol, (j&j ¿^^j ¿-^ so'zlari. Bu so'zlar Jj^Jl so'zlaridandir. Yana ^JVl qo'shish uchun orttiriladi. Misol,
(jâ^j ¿^j^ so'zlari. Bu ^JVl , alif maqsura(Sjj^*Jl ^iVl) deyiladi. Quyidagi misollarda, maqsur so'zlarning birlik, ikkilik va to'g'ri muzakkar ko'plik ko'rinishlari berilgan.
jjaU
jjCAA^ix
jl
jLc. ÛJ^lx jlj'
Ù^J
aU' ^^
^J
Ali al-Jaram va Mustafo Aminning "An-nahv al-vodih" asarida yuqorida keltirilgan misollar quyidagicha sharhlab o'tilgan. ^jJi, ^ci^x, l'C, ^j bu
so'zlarning barchasi maqsur so'zlardir. Birinchi uchta so'z to'rt va undan ortiq harfli so'zlar oxiri shaklida tasvirlangan. Keyingi ikki so'z esa uch harfdan iborat. l'C va ^j so'zlarining uchinchi harfi asl harfiga qaytuvchidir, ya'ni L^c so'zidagi ^Vl asl jlj^l harfiga va ^j so'zida asl e^l harfiga qaytadi.
Yuqoridagi misollarning ikkilik sonida, alif maqsura(jj^*lI birinchi uchta misoldagi to'rt va undan ortiq harfli so'zlar eülI ga o'zgarganini ko'rsatilgan. Oxirgi ikkita uch harfli so'zlar esa o'zining asl harfiga qaytgan.
To'g'ri muzakkar ko'plikdagi misollarda, alif maqsura(jj^-*lI ^Ü) tushib qoldirilib, undan oldingi harf fathalanib(ci^) qolganini ko'ramiz.
Bu so'zlardan to'g'ri muannas ko'plik biz bilgan usulda yasaladi. Bunda ular ikkilik son ko'rinishidek bo'ladi. Masalan, ^ja so'zida ^li harfi eülI harfiga
o'zgargani kabi, ^Ij^c- va so'zlarida o'zlarining asl harflariga qaytadi.
Agar maqsur so'z tanvin olgan holda kelsa, unda uning i nutqda tushirib qoldiriladi, yozuvda esa saqlanib qoladi. Maslan:
Mamdud so'z(Aj^) ^Vl) deb, har bir fleksiya yo'li bilan o'zgaruvchi^j*-'1) va oxiri hamza(s>$lI)dan oldin alif(^lVl) qo'shimchasi bo'lgan so'zga aytiladi. Misol, eUUI va plj^iall kabi so'zlar. Agar so'zlarning oxiri hamza(aj-*s-!I)dan oldingi alif(^lVl) -qo'shimcha bo'lib kelmasa, u holda ular mamdud so'zlar emas. Misol, el^lI va eI^I bu yerda qo'shimcha emas. Bu qaytuvchi va aslida e> va ej^ dir. Buning isbotini ularning eIj^l va eIj^i ko'plik sonidan ko'rish mumkin. So'zning oxiridagi hamza(s>*lI) asliy bo'ladi. Misol, ej va ellj chunki bu so'zlar j va ejij so'zlaridangi asl hamza(Sj^^JI)lardir. Yoki hamza(Sj^^JI) jIjJI va eülI o'rniga ham keladi. Misol, jIjlI ni o'rniga kelganda, el^ va eI^ ularning asl holati esa jt-^ va jP^ bo'ladi. Chunki ular ^ j^J va I^ so'zlaridan hosil bo'lgan. Hamza(s>*lI) eülI ni o'rnida kelganiga misol, eüj va el^ aslida esa va bu so'zlar ^ ¿j va ¿^j so'zlaridan kelib chiqqan. Hamza(s>*lI) qo'shilib, muannas jinsini ham ifodalab keladi. Misol, eu^ va bu muannas jinsidagi so'zlar asl va j^i so'zlaridandir. Quyidagi misollarda, mamdud so'zlarning birlik va ikkilik ko'rinishlari berilgan.
¿¡LA
Ü^J ü'j^jj
ÜJ
fllj fb2j|
f^JJ
üljl '1 jl ülfl ^11 üljljj jl ü'fl^i
fljj
Keltirilgan misollardagi so'zlarning barchasi mamdud so'zlar bo'lib, birinchi ikkita so'z asl hamza(aj^-!l)li so'z, keyingi ikkitasi muannas jinsiga qo'shilgan hamza(aj^l) va oxirgi ikkita so'zda hamza(Sj^-!l) asl holatiga qaytuvchidir.
Ushbu so'zlarning ikkilik sonida ko'rsatilganidek, birinchi ikkita so'zning cho'zilgan hamzasi(^j^*Jl Sj**) ikkilikda asl holida qolyapti. Keyingi ikki so'zning hamza(Sj*Jl)si ikkilik sonda jljJl ga o'zgargan. Oxirgi ikkita ikkilikdagi so'z ikki xil usulda ham kelishi ko'rinib turibdi.
Bu mamdud so'zlardan to'g'ri muzakkar ko'plik va to'g'ri muannas ko'plikni yasash mumkin. Ko'plikda mamdud so'zlarning ikkilikdagi usullari kabi yasaladi. Misol, ellj so'zidan ko'plik yasalganda, shaklida hamza(aj*Jl) saqlanib qolishi
bilan yasaladi. elj^> so'zdan ko'plik ^ljlj^^ hamza(aj*Jl)ning jljJl ga o'zgarishi orqali hosil bo'ladi. el*^ so'zining ko'pligida ^lel*^ yoki ^ljU^ ya'ni yoki hamza(Sj^I) saqlanib qolishi yoki jljJl ga o'zgarishi ko'rsatilgan.
Manqus so'z(^jfc^) ^Vi) deb, har bir fleksiya yo'li bilan o'zgaruvch^s-j*-«1), oxiri turg'un eliJl va undan oldin kasrali bo'lishi lozim bo'lgan so'zga aytiladi. Misol, ¿^Jl va ¿eljJl so'zlari. Agar e^Jl turg'un bo'lmasa, bunday so'z manqus so'z deyilmaydi. Misol, 4^ ¿J| . Shunga o'xshab, e^Jl dan oldin kasralangan bo'lmasa ham bu so'z manqus so'zga kirmaydi. Misol, ¿^> va so'zlari. Agar manqus so'zlar Jl siz va izofaning noaniq holatida kelsa, bosh(£äjJl) va qaratqich(j^l) kelishikda eliJl nutqda ham yozuvda ham tushib qoladi. Masalan,
üU ¿Je
Tushum kelishigida(^^l J^) esa e^Jl saqlanib qoladi. Masalan,
.AjJl Ijtlj tjaJl ¿Jl t^U 4*^
Ammo manqus so'zlarga Jl qo'shilsa va izofaning aniq holatida kelsa, eljJl barcha kelishiklarda turlanganda turg'un holatda qoladi. Misol,
.Sl^baJl ¿^ü j ¿jl^Jl ¿Je ¿^UUl
Quyidagi misollarda, manqus so'zlarning birlik, ikkilik va to'g'ri muzakkar ko'plik ko'rinishlari berilgan.
^Jl^J) jSÂAJ)
jçljJl jl jjéljJl
(¿.UJl jl jjC-(jjcü jl
(jj^lü jl jj^LÜ
¿Ul
jJJcl^jJl jl jbcl^Jl
¿UJI
j'
j^eta jl
(beb
JjäaJ)
^IJJI ^¿WJI
jl jb^LÜ
Yuqorida keltirilgan misollardagi so'zlar manqus so'zlar bo'lib, birlik sondagi birinchi ikki so'z(aniq holat)da et^l turg'un holatda saqlangan, ammo oxirgi ikki so'z(noaniq)da esa tushib qoldirilib, tanvin holatiga keltirilgan.
Ushbu so'zlarni ikkilik sonida, umumiy ikkilik soni qoidasiga binoan yasalgan. Faqatgina oxirgi ikki so'zda tushib qoldirilgan *L}JI qaytishida o'zgarish ko'rinib turibdi.
Ko'plik sonida esa barcha so'zlar to'g'ri muzakkar ko'plikdadir. Ko'plikda nuqsonli *L}JI tushib qoldirilib, jljJl dan oldingi harakat damma(c) va eLjJl dan oldingi harakat esa kasra(c) da bo'lishi ko'rsatilgan.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 6 I 2021 _ISSN: 2181-1601
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, asl arab grammatikasiga oid manbalaridan, rus va o'zbek arabshunoslari darsliklarida, arab tili grammatikasining hali o'rganilmagan jihatlaridan birini o'rganib chiqdik. Taqdim etilgan maqolamizda, arab tilidagi ism so'z turkumiga oid so'zlarning maqsur, mamdud va manqus turlari haqida ma'lumotlar berilib, har bir turiga aholida to'xtalib, misollar bilan sharhlab o'tildi.
REFERENCES
Y « « -Ai"Jl j^iUJl .AjxjJ^ .^^.l^i^Jl 'JC jj . )
Y « ) V^Ajj'&uiVl -AjJUJl jhîl .Ajxjj^Vl ^j^ jl.VJ'Jl ÙJ .Y Y « ) O-0jAlâJl jjl jh .^^ljll J^jil .^J ¿¿J ^iU, ^ t^j fj^l JC .V Y « « V-ojAlUl-'j'^Jl '¿Jl jta .Ajjj*Jl ^jjail .^jj^iJl ^iU^x . £ YO» -SjAlail -AljijjJl jta j^jJl 'JC jj^I jxjî . ° Y « « ^-SjAlSîl -AjajijJ^l jl^ . Ajj^'^l ^jj'll .^il^ taj^^ ^iL, ^ cUl^U ^'i^ . 1
