Научная статья на тему 'ҲОЛАТ ФЕЪЛИ АСОСЛИ ГАПЛАРНИНГ АДРЕСАТ ВАЛЕНТЛИГИ'

ҲОЛАТ ФЕЪЛИ АСОСЛИ ГАПЛАРНИНГ АДРЕСАТ ВАЛЕНТЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

78
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳолат феъли / агенс / адресат / адресант / датив. / state verb / agent / addressee / addresser / directive.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Равшанхўжа Расулов, Равшан Икрамов

Адресат валентлигини ифодаловчи сўз агенс ҳолати қаратилган объектни англатади. Аниғи, у – адресат синтактик конструкцияларда ўзига қаратилган агенс ҳолатини бевосита қабул қилувчи бўлиб келади. Демак, адресат агенс ҳолатининг ўзига қаратилишига нисбатан объект, аммо қабул қилувчи сифатида субъектдир. Аммо бу субъект ҳолатнинг бажарувчиси эмас. Фақат қабул қилувчи субъектлиги билан фарқланади. Таъкидлаш лозимки, адресат бевосита адресантни талаб қилади. Чунки адресат мантиқан адресант билан боғланади. Адресантнинг адресатга нисбатан жўнатувчи эканлиги эса аксиомадир. Ўзбек тилидаги «ижро» ва «физиологик» интеграл семали ҳолат феъллари адресат валентлигига эгалиги билан ажралиб туради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The word denoting the addressee valence refers to the object to which the state of the agent is directed. Clearly, it is the addressee who is the direct receiver of the state of the self-directed agent in the syntactic constructions. Hence, the recipient is the object in relation to the orientation of the agent state to itself, but the subject as the receiver. But this subject is not an execution of the situation. It differs only in the subjectivity of the recipient. It should be noted that the addressee requires a direct addresser. Because the addressee is logically connected to the addresser. It is an axiom that the addressee is the sender in relation to the receiver. In the Uzbek language, the verbs «execution» and «physiological» are distinguished by the fact that they have the additive valence

Текст научной работы на тему «ҲОЛАТ ФЕЪЛИ АСОСЛИ ГАПЛАРНИНГ АДРЕСАТ ВАЛЕНТЛИГИ»

ХОЛАТ ФЕЪЛИ АСОСЛИ ГАПЛАРНИНГ АДРЕСАТ ВАЛЕНТЛИГИ

Равшанхужа Расулов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти профессори

Равшан Икрамов

Тошкент вилояти Чирик давлат педагогика институти доценти

Адресат валентлигини ифодаловчи суз агенс холати каратилган объектни англатади. Аниги, у - адресат синтактик конструкцияларда узига каратилган агенс холатини бевосита кабул килувчи булиб келади. Демак, адресат агенс холатининг узига каратилишига нисбатан объект, аммо кабул килувчи сифатида субъектдир. Аммо бу субъект холатнинг бажарувчиси эмас. Факат кабул килувчи субъектлиги билан фаркланади. Таъкидлаш лозимки, адресат бевосита адресантни талаб килади. Чунки адресат мантикан адресант билан богланади. Адресантнинг адресатга нисбатан жунатувчи эканлиги эса аксиомадир. Узбек тилидаги «ижро» ва «физиологик» интеграл семали холат феъллари адресат валентлигига эгалиги билан ажралиб туради.

Калит сузлар: холат феъли, агенс, адресат, адресант, датив.

The word denoting the addressee valence refers to the object to which the state of the agent is directed. Clearly, it is the addressee who is the direct receiver of the state of the self-directed agent in the syntactic constructions. Hence, the recipient is the object in relation to the orientation of the agent state to itself, but the subject as the receiver. But this subject is not an execution of the situation. It differs only in the subjectivity of the recipient.

It should be noted that the addressee requires a direct addresser. Because the addressee is logically connected to the addresser. It is an axiom that the addressee is the sender in relation to the receiver. In the Uzbek language, the verbs «execution» and «physiological» are distinguished by the fact that they have the additive valence.

Keywords: state verb, agent, addressee, addresser, directive.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

April, 2022

КИРИШ

Агенснинг адресант характери кесими холат феълли гап конструкциясидан, холат феълининг адресат семантик валентлигига эгалигидан, адресатнинг адресантни талаб килишидан, адресат ва адресантнинг эса оппозициядалигидан, уларнинг диалектик муносабатидан келиб чикади.

^олат феълларининг адресат валентлигини реаллаштирувчи сузлар шахс маъносини ифодалаб, жуналиш келишиги форманти билан шаклланади. Датив агенс холати каратилган объектни адресат объектга утишини, узгаришини тула таъминлайди. Адресатнинг асосан от+га, баъзан олмош+га колипидаги нутк бирликларида кайд этилиши унинг асосий морфологик белгисидир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Адресат [1] валентлигини кайд этувчи суз холат феъллари маъноларининг доимий булмаган катнашувчисини (актантини) ифодалаб, семантик -грамматик хусусиятларига кура ажралиб туради. У агенс холати каратилган объектни (предметни) англатади [2]. Аникроги у (адресат) синтактик бирликларда узига каратилган агенс холатини бевосита кабул килувчи булиб келади. Куринадики, адресат агенс холатининг узига каратилишига нисбатан объект, аммо кабул килувчи сифатида субъектдир. Демак, адресат агенс холати йулланган субъект хамдир [3]. Аммо бу субъект холатнинг агенси типидаги субъектдан шу холатнинг бажарувчиси эмас, факат кабул килувчи субъектлиги билан фаркланадики, ушбу дифференциация агенс ва адресат терминларида хам яккол ифодаланиб туради.

НАТИЖАЛАР

Юкорида айтилганлардан адресатнинг агенсга нисбатан иккиламчи, факат кабул килувчи актантлиги келиб чикади. Чунки адресатнинг кабул килувчи сифатидаги фаоллиги агенс актанти бажарган холатнинг юз беришига, узига йуналишига кура содир булади. Шунга кура адресат бевосита адресант оппозициясини талаб килади. Чунки адресат мантикан адресант билан богланади. Адресантнинг адресатга нисбатан жунатувчи эканлиги эса аксиомадир. Демак, адресатнинг булиши учун адресант булиши ва, аксинча, адресантнинг булиши учун адресатнинг булиши мантикан шарт. Улар диалектик бирликда, богликликда булади. Бинобарин, маъно жихатдан адресатга эга булган уцталмоц, сацламоц, ишшаймоц каби холат феълларида агенс холатнинг факат

April, 2022

1141

бажарувчисигина эмас, балки шу холатни адресатга йуналтирувчи - адресант хам булади.

Агенснинг адресант характери кесими холат феълли гап конструкциясидан, холат феълининг адресат семантик валентлигига хам эгалигидан, адресатнинг адресантни талаб килишидан, адресат ва адресантнинг эса оппозициядалигидан, уларнинг диалектик муносабатидан келиб чикади. Аниги, адресат ва адресант муносабатида хам, уларнинг синтактик конструкцияларда намоён булишида хам холат феълининг асосий, марказий роли, ушбу актантларни узида бевосита ифода килиш [4] имконияти улчов булади.

МУ^ОКАМА

^олат феълларининг адресат валентлигини реаллаштирувчи сузлар шахс маъносини ифодалайди. Шунга кура адресат узига йуналган агенс холатини куриш оркали кабул килади. Бу жараён дистант холда юз беради. Адресат томонидан холатни кабул килиш вактида адресатнинг агенс (адресант) холатига булган муносабати хам кечади. Бу муносабатнинг салбий ёки ижобий булиши гапнинг мазмун жихатидан, холат феъли маъносидан, адресат ва адресант «хамкорлигидан»- коммуникатив жараёндан англашилиб туради. Х,олат феъллари адресатининг адресант позициясида хам шахс кузатилади.

^олат феъллари адресатида йуналишни кабул килиш жараёни харакат ва нутк феъллари адресатидагига нисбатан мавхумрок содир булади. Бу холат феълларининг «холат» архисемасига эгалиги, холатнинг эса харакат, нутк, куриш, эшитиш кабиларга нисбатан мавхумлиги билан богликдир. Шунингдек, феъл маъносидаги агенс холатининг адресатга каратилиши, холат маъноли лексемаларда мавхумрок булиши холатнинг харакатга нисбатан пассивлигидан - ундаги «харакат» аник кузга ташланмаслигидан, ташки яккол ифодага эга эмаслигидан келиб чикади. Шунга карамасдан холат феълларида адресат семантик характерда булиб, нисбатан мавхумрок вокелашади. Аммо утимли холат феълларидаги адресат актанти утимсиз холат феълларидаги адресат актантига нисбатан реалрок булади. Чунки утимли холат феъли муайян объектдаги холатни ифодалайди, яъни у объектни курсатувчи семага хам эга булади. Бу объект эса субъект таомонидан бевосита муайян шахсга (адресатга) йуналади. ^иёсланг: уцталмоц, сацламоц, турсаймоц...

Юкорида айтилган фикрлар адресат актантининг кабул килувчи мохияти, агенс холатининг унга каратилиши

April, 2022

1142

тушунчаси, киёсланган холат феълларининг адресатини кайд этувчи сузнинг жуналиш келишиги (датив)да [5], келишикли бошкарувда булишини аник ифодалаб туради. Хдкикатан, узбек тилидаги холат феъллари адресата реализаторининг формал-семантик шаклланишида -га форманти типик саналади. Чунки бу кушимчанинг асосий вазифаси адресат тушунчасини ифодалашдир. Бошкача айтганда, жуналиш келишигидаги бошкарилувчи суз (от) холат каратилган предметни ифода этади [6], яъни жуналиш келишиги адресат реализаторини синтактик шакллантиради, от ва феъл маъноларини богловчи ифода беради. Шунга кура феъл бошкарувли суз бирикмаси тузилади. Жуналиш келишиги агенс холати каратилган объектни адресат объектга утишини, узгаришини тула таъминлайди. Демак, жуналиш келишиги шу келишикдаги отдан англашилган предметнинг агенс холати каратилган субъект характеридаги объект эканлигини ифодалайди. Адресатнинг асосан от+га, баъзан олмош+га колипидаги нутк бирликларида кайд этилиши унинг асосий морфологик белгисидир. Адресатни реаллаштирувчи суз воситали тулдирувчи булади, тулдирувчили бирикмани хосил килади.

Узбек тилидаги «ижро» ва «физиологик» интеграл семали холат феъллари адресат валентлигига эгалиги билан ажралиб туради.

Уцталмоц «ижро», ишшаймоц, турсаймоц, бузраймоц «физиологик» интеграл семали холат феълларининг шахсдан иборат адресати отда ифодаланади. Х,олат феълли бирикма компонентларининг узаро богланиши учун «шахс» семаси классема вазифасини утайди. Масалан: Баланд зинапоя устида уттиз чоглиц солдат милтицларини оломонга уцталди (М.Исмоилий). Сергей душманга наган уцталди (Х,.Гулом). Умри Умидга совуц ишшайди (Х,.Назир).

Укталмок феъли утимлилиги сабабли узига хос хусусиятга эгадир. Ушбу суз маъносида ифода топган холат бир вактнинг узида иккита объектга: курол ва шахсга йуналади. ^иёсланг: Улар милтицларини оломонга уцталди (М.Исмоилий). Сергей душманга наган уцталди (Х,.Гулом). Демак, агенс холати объектга (куролга) йуналибгина колмасдан, балки унга утган, уни «эгаллаган», харакатга келтирган. Бунда агенс билан курол (объект) орасидаги алока, богланиш контакт холда, ажралмас булади. Бу холда биринчи объект агенснинг бевосита таъсирида булади, унга бутунлай «буйсунади». У агенс хохлаган холатга утади. Агенс холати каратилган иккинчи объект эса адресат объект булиб, у агенс томонидан «....бевосита таъсирга учрамайди, факат адресат хисобланади» [7].

April, 2022

1143

Иккинчи объект биринчи объектга нисбатан «эркинлиги», нисбий мустакиллиги билан характерланади. У адресатлигига кура биринчи, яъни объект актантидан - холат бевосита утган предметдан фарк килади. Шунингдек, адресат актанти факат шахс булиши билан хам объект актантидан фаркланади.

Бузраймоц холат феълининг отда реаллашган адресати (шахс) изохловчи билан келади. Бу нутк бирлиги холат феъли билан контакт позицияда келиб, объектли бирикмани тузишига - адресат муносабатини англатишига кура жуналиш келишиги билан шаклланади. Масалан: Уктам уйцудан чучиб Салим полвонга бузрайди (Х,.Назир).

Сацланмоц «ижро» интеграл семали холат феълининг адресати (шахс) баъзан кишилик олмошида хам кузатилади. Бунда сакламок феълининг адресати жонлантирилган (персонификация) предмет холати каратилган шахс булади. ^иёсланг: Шеърим ...менга меурини сацлаган (Б.Бойкобилов). Яна мисол: Улуз шоир ноёб китобларни шогирдларига сацлади (Альманах).

Турсаймоц «физиологик» интеграл семали холат феълининг адресати (шахс) сонда ифодаланади. У (сон) «такрорланиб, отлашади ва келишик формасини олиб, кимга (кимларга -Р.Р.) сурогига жавоб булиб, тулдирувчи вазифасида келади» [8] . Бунда у агенс холати каратилган бир нечта шахсни англатади. Шуниси характерлики, бу холда юкорида кайд этилган гап конструкцияларидаги адресатдан фаркли адресант хам, адресат хам агенснинг узи булади. Бирдан ортик агенслар муайян жисмоний жараён холатида булади. Бу холат уларнинг бир - бирига каратилади. Юкорида фикр юритилган типлардан фаркли бу турда адресант хам бошка-бошка, алохида булмайди. У жамланган, «бириккан» булиши билан ажралиб туради. Бир нечта агенс актанти орасидаги узаро муносабат адресат акт сифатида кузатилади. Демак, бу холда адресант характеридаги агенс айни вактда адресат эканлиги билан коммуникацияда фаол булади. ^иёсланг: Улар анча вацтгача бир-бирларига турсайишди («Санъат»).

Адресат актантига кура узаро умумий булган: уцталмоц, сацламоц «ижро», ишшаймоц, бузраймоц, турсаймоц «физиологик» интеграл семали холат феъллари тобе алокага - бошкарувнинг характерига кура узаро ажралиб туради. Аникроги, кайд этилган холат феълларидан укталмок лексемаси гап конструкцияларида препозитив компоненти билан кучли бошкарув муносабатида булади. Яна киёсланг: У болага найза уцталди (Узбек халк эртак.).

April, 2022

1144

Сацламоц, ишшаймоц, бузраймоц ва турсаймоц феъллари эса аввалгисидан фаркли бирикма конструкцияларида тобе компоненти билан кучсиз бошкарув муносабатига киришади. Яна киёсланг: Юрак меуримни сенга сацладим (Саодат). У сувоцчига цараб бузрайди (Узбек халк эртак.).

Демак, адресат валентлиги оид холат феъллари тобе (бошкарув) алоканинг хар икки турига эгалигига кура локалис валентлигига эга холат феъллари билан ухшашдир.

ХУЛОСА

1) адресат феъл маъносида ифодаланган агенс холати йуналган, каратилган объект булади. У агенс холатини бевосита кабул килувчи хисобланади. Адресатда агенс холатига нисбатан бирор субъектив муносабатнинг кечиши, бу муносабат кай даражада булмасин, мантикий асосга эгадир;

2) адресат агенс холатининг узига каратилишига нисбатан объект, аммо кабул килувчи сифатида субъектдир. Адресатнинг кабул килувчи фаоллиги агенс бажарган холатнинг юз беришига, узига каратилишига кура содир булади. Шунга кура адресат бевосита адресантни талаб килади. Адресат мантикан адресант билан богланади;

3)адресат валентлигига эга холат феълларида агенс холатнинг факат бажарувчисигина эмас, балки шу холатни адресатга йуналтирувчи - адресант хам булади. Агенснинг адресант характери кесими холат феълли гап конструкциясидан, холат феъли маъносининг адресатга хам эгалигидан, адресатнинг адресантни талаб килишидан, адресат ва адресант актантларининг эса узаро оппозициядалигидан, уларнинг диалектик бирлигидан келиб чикади;

4) холат феълларининг адресат валентлигини реаллаштирувчи сузлар шахс маъносига эга булади. Адресат агенс холатини куриш оркали кабул килади; 5)холат феълларининг адресат валентлигини реаллаштирувчи сузнинг шаклланишида жуналиш келишиги кушимчаси типик саналади. Адресатнинг асосан от+га, баъзан олмош+га колипидаги сузларда кайд этилиши унинг доимий морфологик белгисидир;

6) узбек тилидаги «ижро» ва «физиологик» интеграл семали холат феъллари гап конструкциясида препозитив компоненти билан кучли бошкарув, «ижро» ва «физиологик» интеграл семали холат феъллари эса тобе компоненти билан кучсиз бошкарув муносабатида булади.

April, 2022

1145

REFERENCES

1. Адресат термини «кабул килувчи» маъносини беради. Каранг: Апресян Ю.Д.Лексическая семантика, М. 1979. Стр - 127. Кучкартаев И.К. Валентный анализ глаголов речи в узбекском языке, Тошкент, 1977. Стр - 91; Люстрова Л.И.Дерягин В.Я.Друзьям русского языка. М., 1982. Стр - 93-94.

2. Яна каранг: Кононов А.Н.Грамматика современного узбекского литературного языка, М-Л., 1960. Стр - 96. Гуломов A.F., Аскарова М.А. Хрзирги узбек адабий тили, Тошкент., 1965. 125-бет. Шоабдурахмонов Ш., Аскарова М.А, Х,ожиев А., Расулов И., Дониёров Х,.Х,озирги узбек адабий тили, Тошкент., 1980. 236-бет. Узбек тили грамматикаси,1, Тошкент., 1975. 238-бет. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. Хрзирги узбек адабий тили, Тошкент., 1975. 133-бет. Решетова Л.В. Категория падежа в языках разных систем. Ташкент, 1982. Стр - 95.

3. Каранг:Апресян Ю.Д.Лексическая семантика, Стр - 127.

4. Яна каранг: Коклянова А.А. Глагольные словосочетания в узбекском языке. В.кн.: Исследования по синтаксису тюркских языков. М., 1962. Стр - 77; Тикеев Д.С. Структурные типы словосочетания в современном башкирском языке. АКД. -Уфа, 1975. Стр - 25.

5. Яна каранг: Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса, М., 1982. Стр - 44.

6. Русская грамматика, II, М., 1980. Стр - 26.

7. Решетова Л.В. Категория падежа в языках разных систем, Стр - 96.

8. Узбек тили грамматикаси, 1, 241-бет.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.