69Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-355-358
OGAHIYNING TARIXIY ASARLARIDAGI FONETIK O'ZGARISHLAR
XUSUSIDA
Qunduzoy Xajiboyeva
Urganch davlat universiteti talabasi
ANNOTATSIYA
Muhammad Rizo Ogahiy XIX asr Xorazm adabiy muhitining yetuk vakilidir. U adabiyot bilan bir qatorda tilshunoslik sohasiga ham munosib hissa qo'shgan. Lekin Ogahiy asarlari tili, xususan, uning fonetik xususiyatlari tilshunoslar tomonidan tola tadqiq qilingan emas.
Kalit so'zlar: Muhammad Rizo Ogahiy, Xorazm, fonetika, tilshunoslar, tarix.
KIRISH
Biz ushbu maqolamizda Ogahiy tarixiy asarlaridagi fonetik o'zgarishga uchragan so'zlar haqida fikr yuritamiz. Shulardan biri singarmonizmdir.
Singarmonizm so'zlarning moslashuvi, ohangdorligi, uyg'unligi demakdir. Singarmonizm hodisasi faqat turkiy tillardagina uchraydi. Uning ikki turi mavjud: birinchisi - tanglay garmoniyasi, ikkinchisi - lab garmoniyasi. Ogahiyning tarixiy asarlarida singormanizmning har ikki turiga misollar uchraydi. Misol:
... har kishikim baxtiyorlig" va iqboli madadkorlig" qilib qal 'a devorig^a burun chiqsa, xazinani omiradin ming tillo boyroq olsun. (Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. V jild. - Toshkent, 58-bet)1
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Ushbu misoldagi boyroq so'zi Xorazm shevalariga xos so'z bo' lib, mukofot ma'nosini ifodalagan. Ushbu so'z singarmonizmning tanglay garmoniyasiga misol bo'ladi. Tanglay garmoniyasi qonuniga binoan so'zning boshida til oldi unlisi kelsa, so'z o'rtasi va oxirida ham til oldi unlisi keladi. So'z boshida til orqa unlisi kelsa, keying bo'g'inlarda ham til orqa unlisi keladi. Boyroq so'zida til orqa unlilari ishtirok etgan. Bunday misollarni Ogahiy ijodidan ko'plab keltirish mumkin: ... Xorazm ulusi orosida ham hamul navro^z shoe' va mashhurdurur erdi. (V jild, 66-bet)
1 Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. V jild. - Toshkent, 58-bet. Olingan misollar shu manbadan olinib, bundan keyin jildi va sahifasi qavs ichida beriladi.
Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 355 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-355-358
Ogahiy tarixiy asarlarida labial garmoniyaga ham misollar koplab uchraydi:
Ko^runmay shijoatda vaqti masof, Alar ko^zig^a zarracha Koh Qof
(V jild, 21-bet)
... bir to^pa ustidayol ma'rifatining nishonasi uchun lashkarig^a o^tun yig^natib, o^tundin bir baland minora hay'atin barno qildilarkim, oni avom orasida uyuk derlar. (V jild, 48-bet)
... Har tarafdin birov-birovg^a miltig" otib, ishqob hay'at nayzalar havola qilib, tomosha uchun urush havoyidin o^yun suratida izhor qildilar. (V jild, 49-bet)
Nutq tovushlari qator kelganda, ba'zan bir-biriga ta'sir qilib, biri ikkinchisini o'ziga moslashtiradi. Nutqdagi bunday hodisa assimilatsiya deyiladi. Ogahiy tarixiy asarlarida assimilatsiya hodisasiga ham koplab misollar uchraydi. Misollar:
Toldi bori kent-u dasht-u sahr Yetti unidin falakka g^avg^o.
( V jild,22-bet).
... Ul nashoati fasodangizning itoat va ijodi, balki vujudi odami himmati saodat tavomimiz ollida barobardurur.
Bu bahodirlarning sarsari xamolotidin otashi savosh noyirayi talosh ishtiol topib marakayi kamolni tanur misol qizittilar. ( V jild, 56-bet).
Ogahiy ijodida tovush orttirilishi, tovush tushishi hodisasi ham ko plab uchraydi.
Soz boshida, ortasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida "i", ba'zan "u" va "a" unlisi orttiriladi. Soz o'rtasida tovush ortttirilishi epinteza deyiladi. O rganilayotgan asar tilida so z o rtasida tovush orttirilishiga ko plab misollarni keltirishimiz mumkin:
... Emdi taraddud umurida tasoxul joyiz, tutmoq va maqosid xusumida manoxul ko^rguzmak aql ravishidin yiroq vaxushmandkishidin uzoqdurur. (V jild, 72-bet)
... Summu sutur g^uboridin yog^du kunda shabi tiyra zulmatin oshkor ... qildilar
... Har tariq bila o^zgarin daryog^a yetkurib, fano girdobiga g^ariq bo"ldilar. (V jild, 74-bet)
Soz oxirida tovush orttirilishi - epitezaga ham asar tilidan misollarni keltirish mumkin.
... Ko^garchinli tavobe'ida daryo qirg^og^ida borgohi sipehr ishtibohni barpoy kildirub, nuzul emdi. (V jild, 65-bet)
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-355-358
Tovush tushish hodisasi ham yuz beradi. Ayniqsa, so'z o'rtasida tovush tushishiga koplab misollar uchraydi.
... Mashhad shahrining Hisori bag^oyet hasin va ulusi kofiri bedindurur va osonlig" bila unifath qilmoqlig"yo^qdurur. (V jild, 32-bet)
... Buznurd qo^rg^onining Najafalixonning inisi Mehrobbekkim, aqosining ixtilofi bila dahri buqalamun inqilobidin necha vaqtlar mulki diyor, xesh-u g^aboridin oyrilib mehnat vodiysining sargardoni va ishrat majlisining bazlagardoni erdi. (V jild, 54-bet)
Havosi dilgudozuyelijonso^z, Ikisi ham samuloso jahonso^z.
(V jild, 23-bet)
Soz oxirida tovush tushishi ham uchraydi:
Puli xotun xisht va qir va gajdin ta'mir topg^on birpurmatin va mustahkam ko^prukdururkim, Tajan daryosining tog" orasidin chiqib dalit, fazoilg^ajori bolg^on yerda voqe 'durur. (V jild, 52-bet)
Organilayotgan asar tilidan tovush almashinishiga ham misollar keltirish mumkin:
Erur tog" domain, daryo qirog^i, Farahafzo kelib boshdin ayog^i.
(V jild, 53-bet)
... Onda suv mururi uchun besh ulug" raboq va besh kichik ravoq tuzatmishlar, tokim ul daryoningso^yi ul ravoqlardin jori bolur. (V jild, 52-bet)
Ogahiy ijodida ba'zi sozlarda geminatsiya hodisasi ham ro'y bergan.
Geminatsiya so'zlarning o'rtasida bir xil undosh tovushlarning qo'shaloq holda kelishidir. Masalan, qarri, ajji, battar kabi. Ogahiyda ham bu holat kuzatiladi:
Qarrilar holiga boq lutfingko^zidin ey yigit, Kim, kamoli husn ojizlar duosidin sango.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Ogahiy ijodida ana shunga o xshagan tovush o zgarishlariga uchragan so zlar ko pchilikni tashkil qilib, ayni paytda, ular Xorazm shevalarida ham faol ishlatiladi.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-355-358
REFERENCES
1. Уразбоев А. Огахийнинг тарихий асарлари лексикаси. - Тошкент, 2013.
2. Огахий. Асарлар. V жилд . - Тошкент, 1978.
3. Огахдй. Асарлар. VI жилд. - Тошкент, 1980.
4. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. Х,озирги узбек адабий тили. -Тошкент: Узбекистон, 1992. -399 бет.
