86ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
OGAHIY TARIXIY ASARLARIDA UMUMERONIY O'ZLASHMALAR
Raufjon Baxodirovich Maxmudov
Xorazm Ma'mun akademiyasi katta ilmiy xodimi raufj on.m@mail .ru
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada Ogahiy tarixiy asarlaridagi umumeroniy qatlamga oid o'zlashmalar tadqiq va tahlil qilingan. Ularning tarqalish areali aniqlashtirilgan hamda ma'no taraqqiyoti, fonetik o'zgarishlari o'rganilgan. Umumeroniy o'zlashmalar qaysi davrda o'zlashgani, qanday so'zlarning yasalishiga asos bo'lgani ilmiy dalillar orqali isbotlangan.
Kalit so'zlar: o'zlashma, umumeroniy qatlam, tarixiy asar, substrat qatlam, o'z qatlam, genetik tahlil, tarkibiy tahlil.
ABSTRACT
This article examines and analyzes the common Iranian layer of Agahi's historical works. Their range has been determined, and semantic development and phonetic changes have been studied. It has been scientifically proven that in all periods, common Iranian layers were mastered and that words were the basis for their formation.
Keywords: borrowing, common Iranian layer, historical work, substrate layer, own layer, genetic analysis, structural analysis.
KIRISH
Umueroniy so'zlar bu tarixan kelib chiqishi qadimgi eroniy tillarga borib taqaladigan yoki umumeroniy asosli so'zlardir. Umumeroniy tillarning dastlabki bo'g'ini bu indoyevropa tilidir. Uni jahon tilshunosligida oriydan oldingi bosqich deb qaraladi. Indoyevropa tili bu barcha eroniy tillarning asosi, bobo tilidir. Shu nuqtayi nazardan qaysi so'zning genezisi ushbu tilga bog'lansa, demak, biz ushbu so'zni umumeroriy so'z deb qarashimiz mumkin. Chunki tahlil qilinayotgan indoyevropadagi ma'lum asos, fonetik o'zgarish va ayrim ma'no taraqqiyotini bosib o'tgan holda barcha eroniy tillarda hozir ham yashab kelayotgan bo'ladi. Bu o'sha asosning bugungi kunda so'z yoki komponent holida yashab kelayotganiga jiddiy e'tiborimizni qaratish lozim ekanligini bildirmaydi. Muhimi ushbu asos mavjud va u hamon
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
iste'molda. Shu mezon asosida biz Ogahiy tarixiy asarlarinidagi umumeroniy qatlamga oid so'zlashning ayrimlarini geniologik jihatdan o'rganishga harakat qildik.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Ogahiy tarixiy asarlarida tarixan umumeroniy leksik qatlamga oid o'zlashmalar anchagina. Shu nuqtayi nazardan ushbu kichik tadqiqotimizda Ogahiy tarixiy asarlarida uchraydigan bir qancha umumeroniy qatlamga oid birliklarni tahlil qildik.
Angusht. Barmoq. Eski o'zbek tiliga fors tili orqali kirib kelgan o'zlashmalardan biri. Hozirgi o'zbek adabiy tili lug'atida nofaol qatlam sifatida yashab kelmoqda. Eroniylashgan ayrim o'zbek shevalarida istifoda etiladi. O'zbek adabiy tilida keng qo'llanuvchi forsiy o'zlashma bo'lgan angishvona so'zining yasalishiga asos vazifasini o'tagan. Angusht Ogahiy tarixiy asarlarida birmuncha keng qo'llanadi. Xususan, "Riyozu-d-davla"da o'qiymiz: Chun ul hazrat nigini saltanatni angushti iqtidorig'a soldi va zimomi mamlakatni qabzayi ixtiyorig'a oldi1. Qolaversa, Ogahiy tarixiy asarlarida angushtnamo - nodir, kamyob, angushtar - uzuk, angushtarmoq -e'tibor bilan qaramoq kabi so'zlar uchraydiki, ular paydo bo'lishida ham tahlil qilinayotgan angusht asos bo'lganligi shubhasiz.
Ushbu so'zni geniologik tahlil qilganimizda, uni umumeroniy qatlamga mansub ekanligi ma'lum bo'ldi. Chunonchi, pahlaviyda angust so'zi qo'llangan bo'lib, barmoq ma'nosini anglatgan. Bir necha eroniy sheva va tillarda bu so'z keng qo'llanadi. Xususan, giylakiyda angusht, farizandiy, shahmirzodiyda angosht, natanziyda ongosht yoki angosht, samnoniyda angusht, sangsariy va losgardiyda
л
angosht, so'rxiyda aengosht, uromoniyda an(g)us shaklida qo'llanadi va barmoq ma'nosida istifoda etiladi. Qadimgi oriyda anguli, anguri so'zlari qo'llangan bo'lib, ular qayrilish, bo 'g'in, barmoq ma'nolarini ifodalagan. Qadimgi hindiy tilida agga -bo'g'in ma'nosini anglatgan. Ayguli yoki aygur vedalarda oyoq yoki qo'l barmoqlari ma'nosini ifodalaydi. Ushbu so'zning genezisi indoyevropadagi anguli so'ziga borib taqaladi. Indoyevropa tilida ang(u)- so'zi qo'llangan bo'lib, u bo'g'in, burchak ma'nolarida istifoda etilgan. Ushbu so'z ang o'zagi asosida hosil qilingan. Ushbu o'zak bukilish, qayrilish ma'nolarini ifodalagan. O'rta lotin tilidagi angulus , cherkov slavyanidagi gg(b)ib, rus tilidagi угол, ingliz tilidagi ankle4, qadimgi norveg tilidagi
:Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. Asarlar. IV jild. Riyozu-d-davla. Nashrga tayyorlovchi A.O'rozboyev. Toshkent: 2020. - B. 38.
2 . Wo Jjl . ^VAl jj^I .Olj^' .ü*^1 ^ ^I^JA! LJ OIAJJ . ■ ÜJ ^ üä^l ^^
3Pokomy J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern, 1959. -P. 45-47.
4Mayrhofer M. Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuchdes Altindischen. Heidelberg, 1953-1975. -P. 21-22.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
oyoq bo'ginlari ma'nosidagi gkkla1 so'zini ayni o'zak asosida paydo bo'lganligi shubhasiz. Demak, ushbu so'zning tarqalish areali juda keng.
Yuqorida ta'kidlanganidek, bu so'z bugungi kunda eroniy tillarda keng qo'llanadi. Lekin angusta, angustining bo'g'in, burchak, bukilish ma'nolari bugun eroniy tillarda arxaiklashgan. Qo'l yoki oyoq barmoqlari ma'nosi ayni damda faollashgan. Buni angushtar - uzuk yoki angishvona so'zlarida ham kuzatish mumkin. Albatta, bu ma'no ham oriy va indoyevropadagi ang(u)- asosi negizida paydo bo'lgan. Chunki ushbu asosning bosh barmoq ma'nosi ham mavjud bo'lib, ayni shu ma'no bugun eroniy tillardagi angusht, angushtar va angishvona so'zlari paydo bo'lishiga sabab bo'lgan.
Ushbu so'zni sharqiy va markaziy eroniy til guruh(dialekt)larida ham faol qo'llanishini kuzatdik. Chunonchi, sedeyda qo'llanuvchi enguliy, gaziy va
2 * * 3 4
kafroniydagi enguli , zafreiydagi ungult, enguli , balujiydagi angul - barmoq, mozandaroniydagi engel, osetin tilidagi barmoq ma'nosidagi wng 'ylg yoki wngulgw, yoki V.I.Abayev ta'kidi bo'yicha angur/l(i)-ti yohud angur-ti - barmoq5 so'zlari ham biz tahlil qilayotgan ang(u)- asosi negizida paydo bo'lgan degan xulosa mantiqan to'g'ri. Bundan tashqari biz vaxandagi yanglek - barmoq6, varxniydagi yangl7, o'rta xotansaksdagi hamgari - tana a'zosi ma'nosidagi so'zlarni ham tahlil qilinayotgan
o
ang- yoki ank - egilmoq, egiluvchan asosi bilan bog'lashimiz mumkin.
Ayni ang- yoki anka asosi angusta - barmoq9 avestizmida ham mavjud. Bu so'z o'rta fors tilida angust yoki ngwst shaklida qo'llangan va barmoq10 ma'nosini ifodalagan. Klassik fors tili va tojik tilida bu so'z angust shaklida, dariyda angost, hozirgi fors tilida angost, baqtriyda angust11 shaklida qo'llanadi va barmoq ma'nosini
7 7
ifodalaydi. So'g'diy tili va moniylik matnlarida uchraydigan 'ngwst , buddaviylik
7 ?
matnlarida biz duch kelgan 'nkwst, 'nk(')wst - barmoq , yag'nob tilidagi tojik tilidan o'zlashgan unkust - barmoq14 so'zlarini, pushtu tilidagi guta, gwdta, gwuta15 -
1Mayrhofer M. Etymologisches Worterbuchdes Altindoarischen. Heidelberg, 1986. -P. 48-49. 2Жуковский В. А. Материалы для изучения персидских наречий. Ч. II, вып. 1-2. Пг., 1922. -C. 110. 3Жуковский В.А. Материалы для изучения персидских наречий. Ч. I. СПб., 1888. -C. 63. 4Morgenstierne G. Noteson Balochi Etymology. — NTS. 1932, Bd. V. -P. 40. 5Абаев В.И. Историко -этимологический словарь осетинского языка. T. I. М. - Л., 1958. -C. 161. 6Стеблин-Каменский И.М. Историческая фонетика ваханского языка. КД. Л., 1971. -C. 50, 223. 7Стеблин-Каменский И.М. Этимологический словарь ваханского языка. СПб., 1999. -C. 421. 8Bailey H.W. Dictionary of Khotan Saka. Cambridge-London-New York-Melbourne, 1979. -P. 440. 9Bartholomae Chr. Altiranisches Werterbuch. Strassburg, 1904 (repr.: Berlin-NewYork, 1979). -P. 130-131. 10MacKenzie D.N. A Concise Pahlavi Dictionary. L., 1971. -P. 10.
пЖуковский В.А. Материалы для изучения персидских наречий. Ч. III. Пг., 1922. -C. 12Gershevitch I.A. Grammar of Manichean Sogdian. Oxf., 1954. -P. 12, 40.
13MacKenzie D.N. The Buddhist Sogdian Texts of the British Library. Teheran-Liege, 1976 (Acta Iranica,10). -P.81. 14Хромов А.Л. Ягнобский язык. — ОИЯ. Новоиранские языки. Восточная группа. М., 1987. -C. 395. 15Расторгуева В.С., Эдельман Д.И. Этимологический словарь иранских языков. Том I. М. Восточная литература. 2003. - С. 168.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
barmoq, bosh barmoq ma'nosidagi so'zlarni ham umumeroniy aygusthâ - barmoq, bosh barmoq, bo'g'in, egilmoq, so'zi bilan bog'lash mumkin va u indoyevropadagi ang o'zagi asosida paydo bo'lgan.
Zamona. Vaqt, payt, muddat, mahal. Eski o'zbek tiliga fors tilidan o'zlashgan. Hozirgi o'zbek adabiy tilida birmuncha keng qo'llanadi va zamonaviy, zamonasoz kabi so'zlarning yasalishiga asos vazifasini o'taydi1. Ushbu so'z ham biz tahlil qilayotgan umumeroniy o'zlashmalar qatorida Ogahiy tarixiy asarlarida keng qo'llangan. Xususan, "Riyozu-d-davla"da o'qiymiz: Anda dag'i ulamoyi zamona va fuzaloyi yagona va umaroyi davlatnishona bila majlis tuzub, kitobxonliq va ma 'nidonlig' bahs-u jadal va radd-u badal rusumin avvalg'idin ziyodaroq zuhurg'a yetkurdilar .
Ushbu so'zning genezini tahlil qilish jarayonida quyidagi ilmiy xulosalarga keldik: ushbu so'z indoyevropadagi gwm - harakatlanmoq, yurmoq, o'tib ketmoq ma'nosidagi o'zak asosida hosil qilingan va umumeroniy tillarda keng qo'llanadi. Aytish mumkinki, zamona so'zi gwm o'zagining ma'no kengayishi asosida yuzaga kelgan. Agar zamona so'zining tarkibiy tahlili shuni tasdiqlaydiki, gwm o'zagi asosida gàma-, gama- so'zi hozil qilingan va u vaqt, vaqt oralig'i, daqiqa, soat ma'nolarini ifodalagan. Agar gwm o'zagining yurmoq, o 'tmoq, harakat, qadam ma'nolarini vaqtga qiyoslasak, mantiqan vaqtning ham o'tkinchi va doimo hararakatda ekanlik ma'nosi gwm o'zagi asosida paydo bo'lganligi oydinlashadi. Xuddi shu asosdan o'rta fors tilida keng iste'molda bo'lgan jamana - vaqt so'zi hosil qilingan. Keyinchalik y-z fonetik qoidasi asosida jamana so'zi zamana4 tarzida qo'llana boshlangan. Xususan, so'nggi davr fors tilidagi ym 'n - zm 'n5 - vaqt, klassik fors tilidagi zaman, dariydagi zamân, zamonaviy fors tilidagi zäman, tojik tilidagi zamon, baqtriydagi zemün - vaqt, davr so'zlari ham ayni umumeroniy gwm o'zagi asosida paydo bo'lgan.
Bu o'zakning tarqalish areali juda keng. Xususan, parfiyon tilida zaman {jm 'n} -vaqt, daqiqa, xristian so'g'diy tilidagi zwmn-// zmnw so'zlari ham umumeroniy jamanam6 asosida, qolaversa, buddaviy so'g'diydagi zmn (ko'pligi zmnth) va 'zmnw monaviy so'g'diydagi jmn, jmnw, xotansaksdagi jamana - vaqt, soat, shuningdek,
1O'zbek tilining izohli lug'ati. II tom. -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006. -B. 129.
2Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. Asarlar. IV jild. Riyozu-d-davla. Nashrga tayyorlovchi A.O'rozboyev. Toshkent: 2020. - B. 139.
3Nyberg H.A. Manual of Pahlavi. Pt2. Glossar. Wiesbaden, 1974. -P. 228.
4MacKenzie D.N. A Concise Pahlavi Dictionary. L., 1971. -P. 98.
5Boyce M.A. Word-list of Manichaean Persian and Parthian. Téhéran-Liège, 1977 (Acta Iranica, sér. 3, vol. 2, Suppl.). -P. 104.
6Sims-Williams N. Eastern Middle Iranian (p.165-172), Sogdian (p.173-192), Bactrian (p.230-235). CLI. Wiesbaden, 1989. -P. 181.
7Bailey H.W. Dictionary of Khotan Saka. Cambridge-London-New York-Melbourne, 1979. -P. 110.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
monaviy so'g'diyda jmncyq - zamonaviy sifati ham biz tahlil qilayotgan yoki jmn1<gwm asosida yuzaga kelgan.
Ushbu o'rinda yana bir faktni alohida ta'kidlash joiz, umumeroniy tillarda qo'llanuvchi shu vaqt, vaqt parchasi ma'nosidagi hangam so'zi ayni biz tahlil qilayotgan indoyevropa tilidagi gwm asosi bilan bog'liq. Chunki pahlaviyda â-gâma(n),han-gâma(n)- so'zi birikmasi qo'llangan bo'lib, u ayni vaqt parchasi, daqiqa ma'nosini ifodalagan. Biz uni bemalol gâ yoki gam (gwm) bilan bog'lashimiz mumkin. Ayni damda shu tahlildan xulosa qilish mumkinki, hozirgi o'zbek tilida keng qo'llanuvchi hangoma so'zi ham vaqt parchasi ma'nosidan o'sib chiqqan. Ko'rinib turganidek, buning barchasi harakatlanmoq, qadan, o'tkinchi kabi ma'nolarni ifodalagan gwm o'zagining ma'no taraqqiyoti natijasidir. Klassik fors tilida ham bu so'z hangam shaklida qo'llanib, vaqt, kez ma'nosini ifodalagan. Xorazmiy tilida 'y'mk so'zi qo'llangan bo'lib, bir marta, bir ma'nolarini ifodalash uchun istifoda etilgan. Xususan, ushbu so'z 'y'mkpc-'y'mc hy mrynt iborasida (u bu qayta-qayta chaqirdi) qayta-qayta, takororan ma'nosini bergan. Shuningdek, xorazmiy tilida 'nk'm [angam] so'zi qo'llangan bo'lib, bayram ma'nosini ifodalagan. Shuningdek xorazmiy tilida wxsnk'm so'zi qo'llangan bo'lib, suv ilohasi Vaxsh yoki aynan Vaxsh daryosining himoyachisi bo'lgan ilohaga bag'ishlangan bayram ma'nosini ifodalagan. Ko'rinib turganidek, ushbu so'zning ikkinchi qismi 'nk'm hangama asosida paydo bo'lgan. O'rta so'g'd, moniy, buddaviy va xristianga so'g'diyda ny'm - vaqt, soat, daqiqa, ny'mk - vaqt, 'ny'w - shoshilinch, zo 'riqish, yag'nob tilidagi duyomini - kelasi safar, iyom - bir marta kabi so'zlar biz tahlil qilayotgan han-gama yoki ni-gama4 bilan bog'lanadi. Bugungi kunda xorazm shevalarida qo'llanuvchi ayyom - allaqachon so'zi ham biz tahlil qilayotgan han-gama, ayni damda indoyevropa tilidagi gwm o'zagi bilan bog'liq holda paydo bo'lgan.
Qadimgi forsiyda Ha(n)gmatana - Hamadon, xristian so'g'diyda 'y'm yoki 'ym - bayram, osetin tilidagi ayommœ < a-yom-mœ - arafa, kelishdan oldin va o'rta osetindagi qomyl / yombœl5 - yoshi kata so'zlarini ham shu asos bilan bog'lashimiz mumkin. Fors tilidan o'zbek tiliga o'zlashgan payt ma'nosidagi goh so'zini ham tahlil qilinayotgan gâ yoki gam (gwm) o'zagi bilan bog'lashimiz mumkin. Chunonchi, xorazmiy tilida 'yd6 - vaqt, qulay vaqt so'zi gâ yoki gam (gwm) o'zagi asosida hosil
1Henning W.B. Ein manichiisches Bet - und Beichtbuch. — APAW. 1936, №10 (=Henn. SP I, 417-558). -P. 72, 126.
2Henning W.B. A Fragment of Khwarezmian Dictionary. Ed. by D.N.MacKenzie. L„ 1971. -P. 19.
3Gharib B. Sogdian Dictionary. Sogdian-Persian-English. Tehran, 1995. -P. 39.
4Gershevitch I.A. Grammar of Manichean Sogdian. Oxf., 1954. -P. 175.
5Абаев В.И. Историко -этимологический словарь осетинского языка. T. II. Л., 1973. -C. 308-309.
6MacKenzie D.N. The Khwarezmian Glossary. — BSOAS. III — 1971, vol. 34, pt 3. -P. 320.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
qilingan a-gata yoki a-gati bilan bog'lanadi. Xorazmiy tilida qo'llangan pknd- 'yd1 -tush vaqti (o'rta fors tilida bu mahalni cast-gah deb nomlaganlar, keyinchalik bu so'z o'zbek tiliga ham chohgoh tarzida o'zlashgan) so'zini ayni asosdan hosil qilinganli haqidagi xulosa mantiqan to'g'ri.
Fra-gama2 - bahor avestizmi, parfiyon tilidagi rhayâm3, rayàm4 - bahor so'zlarini ham ayni asosga bog'liq holda paydo bo'lganligi haqida fikr yuritish mumkin. Ushbu asos keyinchalik yurish, borish, o 'tish kabi harakat nomlarini paydo bo'lishiga sabab bo'lgan. Xususan, qadimgi hindiydagi gâti - yurish, "Avesto"dagi aiwi.gaiti muannas jinsda kelish, erishish, kirish ma'nolarini anglatuvchi so'zlarni ham shu qatorga kiritish mumkin.
Yuqoridagilardan shuni xulosa qilish mumkinki, Ogahiy tarixiy asarlarida keng qo'llangan, zamona umumeroniy o'zlashmalardan biri bo'lib, uning genezisi indoyevropa tilidagi harakat qilmoq, qadam tashlamoq, yurmoq, o'tmoq, o'tkinchi kabi ma'nolarni ifodalagan gâ yoki gam (gwm) asosi bilan bog'lanadi. Ushbu asosning tarqalish areali juda keng bo'lib, u ingliz tilidagi to go - bormoq, fors va o'zbek tillaridagi goh - vaqt, fors hamda o'zbek tillaridagi ayyom - bayram, xorazm shevasidagi ayyom - allaqachon kabi so'zlashning paydo bo'lishiga asos bo'lgan.
Otash. O't, olov, otishma, o't ochish. Eski o'zbek tiliga fors tilidan o'zlashgan o'zlashma. Hozirgi o'zbek tilida keng qo'llanadi va quyidagi ma'nolarni ifodalash uchun istifoda etiladi: 1) o't, olov: Odam - ishdan, ma'dan - oatshdan bahra topadi; 2) ko'chma ma'noda dilni yondiradigan, o'rtantiradigan haroratli his -tuyg'u: hijron otashi5 . Ushbu so'z hozirgi o'zbek tilidagi otasharava, otashdon, otashgoh, otashzabon, otashxona, otashparast, oatshqalb kabi bir necha so'zlarning yasalishiga asos vazifasini o'tagan. Ogahiy tarixiy asarlarida bu so'zni birmuncha keng qo'llanganini kuzatdik: ... islom lashkari qarovullarina qorshu kelib, muhoraba amrig'a ishtig'ol ko'rguzub, otashi qitolni ishtiolg'a kirguzdi va to'bandozli marosimin jahdi tamom bila kamoyanbag'iy tuzdi6. Qolaversa, otash so'zi Ogahiy tarixiy asarlarida otashfishon, otashgoh, otashboz, otashin kabi so'zlarning yasalishga asos vazifasini o'tagan.
Ushbu so'zning genezisini tahlil qilganda quyidagi xulosalarga keldik: otash qadimgi atr yoki atar asosiga bog'lanadi. Oriyda bu so'z at(h)r, at(h)ar shaklida
:MacKenzie D.N. Khwarezmian Imperfect Stems. - Mélanges linguistiques offerts à Émile Benveniste. P., 1975. -P. 102.
2Morgenstierne G. Report on a Linguistic Mission to Afghanistan. Oslo, 1926. -P. 22.
3Morgenstierne G. Indo-Iranian Frontier Languages. Vol. I. — 1929. -P. 284.
4Morgenstieme G. An Etymological Vocabulary of Pashto. Oslo, 1927. -P. 89.
5O'zbek tilining izohli lug'ati. III tom. -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006. -B. 153-154.
6 Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. Asarlar. V jild. Jome'u-l-voqeoti sultoniy . Nashrga tayyorlovchi
I.Ismoilov. Toshkent: 2021. - B. 60.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
qo'llangan bo'lsa, qadimgi hindiyda athari yoki atharyú shaklida qo'llangan. Ular
indoyevropa tilidagi ater yoki atr o'zagi asosida paydo bo'lgan. Qadimgi lotin tilida
ham ayni indoyevropa tilidan o'zlashgan ater - kuyib ketgan, yongan ma'nolarini
anglatuvchi so'z mavjud. Bu asosni slavyan tillarida ham uchratish mumkin. Xususan,
o'rta praslavyandagi atra, rus tilidagi vatrushka1, bolqon tillar guruhidagi vatra va shu
o'zak asosida paydo bo'lgan bir necha so'zlarni ham indoyevropa tilidagi ater yoki
atr bilan bog'lashimiz mumkin. Indoyevropa tilidagi ater yoki atr a yoki ai -
yonmoq, nur taratmoq o'zagi bilan bog'lanadi.
"Avesto"ning Gohlarida va pahlaviyda atar, ätdrd, äör, atr4 (muzakkar jinsda)
olov ma'nosini ifodalaydi, birlikda atars shaklida qo'llanadi. Qadimgi forsiyda bu so'z
atar yoki atr5 tarzida, midiya tilida atr, aör shaklida qo'llanadi va olov ma'nosida
istifoda etiladi. Ushbu so'zning fonetik taraqqiyotini ikki yo'nalishda rivojlanganini
kuzatish mumkin: chunonchi, birinchi yo'nalish - atar-, ätsrs-, aör-, atr- at(u)r bo'lsa,
ikkinchi yo'nalish atars-, atas- dir. Birinchi yo'nalish rivojini quyidagi belgilash
mumkin: o'rta fors tilida dastlabki bosqichda atur6, keyinchalik adur{'twr} qadimgi
1 8 yozma yodgorliklarda {'twry} , monaviylik matnlarida {'dwry} shaklida qo'llangan
va olov ilohasi ma'nosini ifodalagan. Klassik fors tilida bu so'zni biz a0ár - olov
ilohasi mazmunida bo'lsa, hozirgi fors tilida ázar 1) olov; 2) Eron quyosh
kalendarining 9-oyi; 3) antroponim ma'nolarida istifoda etiladi. Tojik tilidagi ozar esa
1) olov; 2) antroponimdir. Ayni asosdan qadimgi hindiydagi atharyu, "Avesto"dagi
atrya, so'g'diydagi aör(i)a-ka9 asosida 's'y10, 's'k [ase]11 - olovga oid, kul, cho'g'
so'zlari ham biz tahlil qilayotgan atr asosida paydo bo'lgan. Xorazmiy tilidagi fy'drc — —12
< 'ßy'drk < aby-ataraka , ya'ni issiq cho'g'da tayyorlangan iborasida ahm ayni shu o'zakni uchratish mumkin.
atar o'zagining tarqalish areali juda keng. Chunonchi, u "Avesto"dagi at/öar-^n, aüaurvan-, aoaurun-, äuravan- yoki oriydagi at(h)a^an, qadimgi hindiydagi
1 Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Вып.1 Под ред. О.Н.Трубачева. М., 1974. -C. 91-93.
2Pokomy J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern, 1959. -P. 69.
3Szemerenyi O. Studies in the Kinship Terminology of the Indo-European Languages, with Special References to Indian, Iranian, Greek and Latin. — Acta Iranica. Troisieme serie. Text et memoires. Vol. VII. Varia, 1977. Teheran-Liege, 1977 (Acta Iranica, 16). -P. 29.
4Bartholomae Chr. Vorgeschichte der iranischen Sprachen. — GIPh. Bd. I, Abt. 1. Strassburg. 1895-1901. -P. 10.
5Bartholomae Chr. Altiranisches Werterbuch. Strassburg, 1904 (repr.: Berlin-NewYork, 1979). -P. 312-316.
6Nyberg H. A Manual of Pahlavi. Pt 2. Glossar. Wiesbaden, 1974. -P. 35.
7MacKenzie D.N. A Concise Pahlavi dictionary. -L., 1971. -P. 5.
8Boyce M.A. Word-list of Manichaean Persian and Parthian. Teheran-Liege, 1977 (Acta Iranica, ser. 3, vol. 2, Suppl.). -P. 8.
9Gershevitch I.A. Grammar of Manichean Sogdian. Oxf., 1954. -P. 47.
10MacKenzie D.N. The Buddhist Sogdian Texts of the British Library. Teheran-Liege, 1976 (Acta Iranica,10). -P. 75.
nMorgenstieme G. Etymological Vocabulary of the Shughni Group. Wiesbaden, 1974. -P. 83.
12Benzing J .Chwaresmischer Wortindex (mit einer Einleitung von H.Humbach). Wiesbaden, 1983. -P. 271.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
atharvan1 - ruhoniy, rohib so'zlari shu jumladandir, bugungi kunda bu so'z otashbon tarzida fors tilida, ayni damda, Ogahiy tarixiy asarlarida keng qo'llanadi. Biz bu so'zni
л
indooriy asosli o'zlashma deyishimiz mumkin. Shuningdek, bu qatorda elam ta'siri ostida paydo bo'lgan äürava-, äöravapati - ruhoniy, otashparast ma'nosidagi so'zni ham ta'kidlashimiz zarur.
Indoyevra va qadimgi oriyda atr-pati birikmasi mavjud bo'lib, u olovga topinuvchi yoki olov egasi ma'nosini anglatadi. Bu birikmani biz baqtriyda atarobido shaklida uchratamiz. Baqtriyda qadimiy -pati- asosida joy nomlari (toponim)ni shakllantirish uchun bido4 shakli qo'llangan. Shu sababdan baqtriydagi atu/ar-patkan bu olovga topinuvchilar yurti, olov egalari makoni ma'nosini ifodalaydi. Uning birinchi qismiga e'tibor qaratishni lozim topdik. atu/ar so'zida intervokal t > ö ga aylangan va aöar shaklini olgan. Keyinchalik umumeroniy th > z fonetik hodisasi tufayli bu so'z, yuqorida ta'kidlanganidek, azar tarzida talaffuz etila boshlangan. Hozirgi kunda biz Ozarbayjon deb nomlaydigan davlat nomi aslida olov egalari, olovni muqaddas biluvchilar yurti ma'nosini anglatadi va ushbu so'z atu/ar-patkan birikmasining ming yillar davomida fonetik silliqlanib yetib kelgan shaklidir.
Otashdon so'zining genezisini ham shu yo'nalishdan borib aniqlashtirish mumkin. Chunonchi, indoyevropa va oriyda atr-dana birikmasi qo'llangan bo'lib, u olov yoqiladigan joy, o Choq ma'nosini anglatgan. Bu birikma keyinchalik qadimgi hindiyda agni-dhana shaklida qo'llangan. Uning birinchi qismi slavyan tillarida hamon saqlanib kelmoqda. Xususan, rus tilidagi огонь - olov shu jumaladandir. atr-dana ayrim fonetik o'zgarishlar bilan so'g'diy tilida 'trö'n - olov joyi shaklida, bajuvda (shug'non tilining dialektlaridan biri) aröün5, rushon va xufsda aröön, bartang bartang va roshorvda aröön yoki raöön6 shaklida qo'llanadi va o'choq ma'nosini anglatadi.
Garm. Issiq. Eski o'zbek adabiy tiliga fors tilidan o'zlashgan. Hozirgi o'zbek tilida ayni shaklda deyarli qo'llanmaydi. Faqat garmsel, garma (qovun turi), garmdori, garmiyon (ba'zi uzum turlaridan maxsus usuluda tayyorlangan mayiz) kabi so'zlar hosil bo'lishida asos vazifasini o'tagan holda yashab kelmoqda. Ogahiy tarixiy asarkarida ushbu so'z anchayin faol qo'llangan. Chunonchi, "Riyozu-d-davla"da
:Mayrhofer M. Etymologisches Wörterbuchdes Altindoarischen. Heidelberg, 1986. -P. 1, 60.
2Mayrhofer M. Onomastica Persepolitana. Das altiranische Namengut der Persepolis-täfelchen. Wien, 1973. -P. 122, 132. 132.
3Hinz W. Altiranisches Sprachgut den Nebenflberlieferungen. Wiesbaden, 1975. -P. 48, 50.
4Davary Gh.Dj. Baktrisch: Ein Wörterbuch auf Grund der Inschriften, Handschriften, Münzen und Siegelsteine. Heidelberg, 1982. -P. 167.
5Morgenstieme G. Etymological Vocabulary of the Shughni Group. Wiesbaden, 1974. -P. 15.
6Соколова B.C. Генетические отношения язгулямского языка и шугнанской языковой группы. JI., 1967. -C. 43.
7O'zbek tilining izohli lug'ati. I tom. -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006. -B. 488.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
o'qiymiz: Turfaroq budurkim, bovujudi qish, havo mizoji garmlik izhor qilib, andoq yog'ish yog'dikim, hamul qorni eritib, bir damda mafqudu-l-osor va tog ' julgalarin bahri zaxxor, balki hazrati Nuh to'fonin oshkor qildi1. Shuningdek, garm Ogahiy tarixiy asarlarida garmjavlon, garmguftor, sargarm, garmrav kabi so'zlarning yasalishida asos vazifasini o'tagan. Ushbu so'zning genezisi borasidagi tadqiqotlar quyidagi xulosalarga olib keldi: so'zning asosi indoyevropa tilidagi gwher - issiq bo 'lmoq, qaynoq, issiq asosiga borib taqaladi. Keyinchalik ushbu so'z oriyda ghar, gar - yonmoq, yoqmoq shaklida, qadimgi hindiyda gharma - alanga, issiqlik tarzida qo'llangan. Indoyevropadagi gwher asosida gwher-mo, gwhor-mo - issiq, gwher-os, gwhor-os - harorat, issiqlik, alanga so'zlari paydo bo'lgan. Keyinchalik bu so'z butun yevropa tillariga tarqalgan. Xususan, yunon tilidagi vèpo^ai - issiqlikka aylanmoq, issiq bo 'lmoq fe'li, vsp^a - qaynoq o 'zan, issiq o 'Ikalar oti, vsp^oç - issiq, qaynoq sifati ayni biz tahlil qilayotgan gwher asosida paydo bo'lgan. Qolaversa, qadimgi irland tilidagi fo-geir - isimoq fe'li, litva tilidagi garas - bug', qadimgi pruss tilidagi goro4 -issiqlik, cherkov slavyanidagi goritb, goreti - yonmoq; grejç, greti, grbnb, grbnilo, pozarb - olov, alanga; qadimgi rus tilidagi греть, гореть5 ayni asos bilan bog'liqdir.
Umumeroniy gwher yoki gwhormo o'zagi asosida oriyda ghar-ma, qadimgi hindiyda gharmâ (muzakkar jinsda) - quyosh otashi, olov issiqligi, yilning issiq pallasi, kun, toxar tilidagi sarme - issiq so'zlari paydo bo'lgan. Shu nuqtayi nazardan, yunon tilidagi issiq, qaynoq ma'nosidagi vsp^oç so'zining genezisi ham mantiqan oydinlashadi. Hozirgi kunda yevropa tillari, xususan, nemis tilidagi warm - iliq, issiq, ingliz tilidagi warm - issiq, iliq, iliq o 'lka, qadimgi pruss tilidagi gorme - issiqlik, rus tilida ham keng qo'llanuvchi термос, жар (жара) so'zlari ayni qadimgi yunon tili tranzitligi asosida tarqalgan va u umumeroniy gwher asosida yuzaga kelgan.
"Avesto"da qo'llangan garsma6- issiq, qaynoq so'zi, qadimgi forsiydagi garma7
h ... Я
garma - issiqlik, alanga so'zlari mavjud bo'lib, ular garma-pada birikmasi hosil qilinishida ishtirok etgan va bu birikma yilning eng issiq oylari iyun-iyul nomi sifatida alanga yeri ma'nosida qo'llangan. O'rta fors tilidagi garm - issiq, qaynoq, monaviy matnlardagi grm9 - issiq, klassik fors tilidagi garm1 -issiq, qaynoq, iliq, belujiydagi
1Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. Asarlar. IV jild. Riyozu-d-davla. Nashrga tayyorlovchi A.O'rozboyev. Toshkent: 2020. - B. 287.
2Mayrhofer M. Etymologisches Wörterbuchdes Altindoarischen. Heidelberg, 1986. -P. 7, 513.
3Bailey H.W. Dictionary of Khotan Saka. Cambridge-London-New York-Melbourne, 1979. -P. 81.
4Pokomy J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern, 1959. -P. 493-495.
5Mayrhofer M. Etymologisches Wörterbuchdes Altindoarischen. Heidelberg, 1986. -P. 7, 513.
6Соколов С.Н. Язык Авесты (учебное пособие). Л., 1964. -C. 246.
7Kent R. Old Persian (Grammar, Texts, Lexicon). New Haven, 1950 (2nd ed., 1953). -P. 183.
8Brandenstein W., Mayrhofer M. Handbuch des Altpersischen. Wiesbaden, 1964. -P. 120-121.
9Boyce M.A. Word-list of Manichaean Persian and Parthian. Téhéran-Liège, 1977 (Acta Iranica, sér. 3, vol. 2, Suppl.). -P. 42.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
2 ' ' 3
garm - issiq, iliq, kurdiy, kurmonjiy va so'rxiydagi garm -issiq, qaynoq, qayta tirilgan, so'g'diydagi yrm4 [yarm] - issiq, qaynoq, xorazmiy tilidagi yrm [yrmnd -so 'zi asosi] - issiq, alanga, xorazmiy tilidagi cwb yrmncy5 -issiq suv so'z birikmasida, osetin tilidagi qœrm /yar(m) - issiq, qœrm k6 -yonmoq so'z birikmasida biz ayni tahlil qilinayotgan garmni turli ma'nolarda va turli fonetik qobiqda uchratamiz. Yuqoridagi ushbu tahlillar garm umumeroniy asos ekanligi va bugungi kunda barcha eroniy tillarda, qolaversa, barcha yevropa tillarida ma'lum ma'no taraqqiyotini bosib o'tgan holda, so'z yoki komponent shaklida, turli fonetik o'zgarishlarga uchrab yashab kelayotganini ko'rsatadi.
XULOSA
Ushbu tahlillardan shunday xulosa kelib chiqadi, umumeroniy leksik qatlamga oid birliklar eski o'zbek adabiy tili davrida juda faol o'zlashgan va badiiy adabiyotda keng o'rin egallay boshlagan. Chunonchi, Ogahiy tarixiy asarlari lug'at qatlamida ham umumeroniy qatlamga oid o'zlashmalarni ko'plab uchratish mumkin. Ularni qo'llashda ijodkor har bir so'zning ma'no qirralarini nozik his qilgan va ularga tarixiy asarda shu qirralardan kelib chiqqan holda inja ma'no yuklagan. Bunday hollar, albatta, ijodkorning yuksak did hamda o'ta mukammal iste'dod egasi va hassosligidan darak berishi shubhasiz.
REFERENCES
1. Bailey H.W. Dictionary of Khotan Saka. Cambridge-London-New York-Melbourne, 1979.
2. Bartholomae Chr. Altiranisches Werterbuch. Strassburg, 1904 (repr.: Berlin-NewYork, 1979).
3. Bartholomae Chr. Vorgeschichte der iranischen Sprachen. — GIPh. Bd. I, Abt. 1. Strassburg. 1895-1901.
4. Benzing J .Chwaresmischer Wortindex (mit einer Einleitung von H.Humbach). Wiesbaden, 1983.
5. Boyce M.A. Word-list of Manichaean Persian and Parthian. Téhéran-Liège, 1977 (Acta Iranica, sér. 3, vol. 2, Suppl.).
6. Brandenstein W., Mayrhofer M. Handbuch des Altpersischen. Wiesbaden, 1964.
1Horn P. Grundriss der neupersischen Etymologie. Strassburg, 1893. -P. 203.
2Geiger W. Etymologie des Balüci. — ABAW. 1890, Bd. 19, Abt. 1. -P. 122.
3Цаболов Р.Л. Этимологический словарь курдского языка. Т. I. (А-М). М., 2001. -C. 370-371.
4Gershevitch I.A. Grammar of Manichean Sogdian. Oxf., 1954. -P. 80., Gharib B. Sogdian Dictionary. Sogdian-Persian-
English. Tehran, 1995. -P. 39.
5Humbach H. Choresmian. — CLI. Wiesbaden, 1989. -P. 198.
6Абаев В.И. Историко -этимологический словарь осетинского языка. T. II. Л., 1973. -C. 266-267.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
7. Davary Gh.Dj. Baktrisch: Ein Wörterbuch auf Grund der Inschriften, Handschriften, Münzen und Siegelsteine. Heidelberg, 1982.
8. Geiger W. Etymologie des Balüci. — ABAW. 1890, Bd. 19, Abt. 1.
9. Gershevitch I.A. Grammar of Manichean Sogdian. Oxf., 1954.
10. Gharib B. Sogdian Dictionary. Sogdian-Persian-English. Tehran, 1995.
11. Henning W.B. A Fragment of Khwarezmian Dictionary. Ed. by D.N.MacKenzie. L„ 1971.
12. Henning W.B. Ein manichiisches Bet - und Beichtbuch. — APAW. 1936, №10 (=Henn. SP I, 417-558).
13. Hinz W. Altiranisches Sprachgut den Nebenflberlieferungen. Wiesbaden, 1975.
14. Horn P. Grundriss der neupersischen Etymologie. Strassburg, 1893.
15. Humbach H. Choresmian. — CLI. Wiesbaden, 1989.
16. Kent R. Old Persian (Grammar, Texts, Lexicon). New Haven, 1950 (2nd ed., 1953).
17. MacKenzie D.N. A Concise Pahlavi Dictionary. L., 1971.
18. MacKenzie D.N. Khwarezmian Imperfect Stems. - Mélanges linguistiques offerts à Émile Benveniste. P., 1975.
19. MacKenzie D.N. The Buddhist Sogdian Texts of the British Library. Téhéran-Liège, 1976 (Acta Iranica,10).
20. MacKenzie D.N. The Khwarezmian Glossary. — BSOAS. III — 1971, vol. 34, pt 3.
21. Mayrhofer M. Etymologisches Wörterbuchdes Altindoarischen. Heidelberg, 1986.
22. Mayrhofer M. Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuchdes Altindischen. Heidelberg, 1953-1975.
23. Mayrhofer M. Onomastica Persepolitana. Das altiranische Namengut der Persepolis-täfelchen. Wien, 1973.
24. Morgenstieme G. An Etymological Vocabulary of Pashto. Oslo, 1927.
25. Morgenstieme G. Etymological Vocabulary of the Shughni Group. Wiesbaden, 1974.
26. Morgenstierne G. Indo-Iranian Frontier Languages. Vol. I. — 1929.
27. Morgenstierne G. Noteson Balochi Etymology. — NTS. 1932, Bd. V.
28. Morgenstierne G. Report on a Linguistic Mission to Afghanistan. Oslo, 1926.
29. Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. Asarlar. IV jild. Riyozu-d-davla. Nashrga tayyorlovchi A.O'rozboyev. Toshkent: 2020.
30. Muhammad Rizo Erniyozbek o'g'li Ogahiy. Asarlar. V jild. Jome'u-l-voqeoti sultoniy . Nashrga tayyorlovchi I.Ismoilov. Toshkent: 2021.
31. Nyberg H. A Manual of Pahlavi. Pt 2. Glossar. Wiesbaden, 1974.
32. O'zbek tilining izohli lug'ati. I tom. -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006.
33. O'zbek tilining izohli lug'ati. II tom. -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006.
34. O'zbek tilining izohli lug'ati. III tom. -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006.
35. Pokomy J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern, 1959.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-96-107
36. Sims-Williams N. Eastern Middle Iranian (p.165-172), Sogdian (p.173-192), Bactrian (p.230-235). CLI. Wiesbaden, 1989.
37. Szemerényi O. Studies in the Kinship Terminology of the Indo-European Languages, with Special References to Indian, Iranian, Greek and Latin. — Acta Iranica. Troisième série. Text et mémoires. Vol. VII. Varia, 1977. Téhéran-Liège, 1977 (Acta Iranica, 16).
38. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. T. I. М. -Л., 1958.
39. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. T. II. Л., 1973.
40. Жуковский В.А. Материалы для изучения персидских наречий. Ч. II, вып. 12. Пг., 1922.
41. Жуковский В.А. Материалы для изучения персидских наречий. Ч. I. СПб., 1888.
42. Жуковский В.А. Материалы для изучения персидских наречий. Ч. III. Пг., 1922.
43. Расторгуева В.С., Эдельман Д.И. Этимологический словарь иранских языков. Том I. М. Восточная литература. 2003.
44. Соколов С.Н. Язык Авесты (учебное пособие). Л., 1964.
45. Соколова B.C. Генетические отношения язгулямского языка и шугнанской языковой группы. JI., 1967.
46. Стеблин-Каменский И.М. Историческая фонетика ваханского языка. КД. Л., 1971.
47. Стеблин-Каменский И.М. Этимологический словарь ваханского языка. СПб., 1999.
48. Хромов А.Л. Ягнобский язык. — ОИЯ. Новоиранские языки. Восточная группа. М., 1987.
49. Цаболов Р.Л. Этимологический словарь курдского языка. Т. I. (А-М). М., 2001.
50. Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Вып.1 Под ред. О.Н.Трубачева. М., 1974.
51. j^ . ^ VA4 .j^ jj^I .ù*^ ^ b .£^1-3 jl^jj . ^JJJJJ i «U. j ^ jJ^I . We Jj| лк
