OGAHIY TARJIMASIDAGI SA’DIYNING “GULISTON” ASARIDA NUTQ FE’LLARINING LEKSIK VA SEMANTIK XUSUSIYATLARI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Ж

>

FE'LLARINING LEKSIK VA SEMANTIK XUSUSIYATLARI

C>¿jj> I )> •:>

Medesheva Bibinur

J > I > ;

ToshDShU lingvistika (dariy) mutaxassisligi bitiruvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7299709

' t

Annotatsiya: XIII asrda yozilgan pandnoma ruhidagi "Guliston" asari bir necha marotaba o'zbek tiliga o'girilgan. Maqolada XIX asrda Ogahiy tomonidan amalga oshirilgan tarjimada fe'l sistemasi tahlil qilinadi. Klassik dariy tilidagi mazkur asarning o'zbekcha tarjima matnida ishlatilgan nutq fe'llari, "demoq" fe'li, ifodalov fe'llari, nutqiy da'vat fe'llari, gapiruv fe'llari guruhi doirasida tahlil qilindi. u^ fe'lining o'zbekcha tarjima variantlari tarjimonning o'zbek tili lug'at fondidan unumli foydalangani va mahoratini ko'psatadi. Eski o'zbek adabiy tilidagi so'z

/-1Л i+i/t/ts^sv cis^'t Л о ГГ1 KiriVmnl nr /^v r~r\ rrvi /лC о Л nKi\ т +i1 i Art rlaxrnfli'

aytmoq, so'z demoq tipidagi birikmalar hozirgi o'zbek adabiy tilida deyarli

>

*

uchramaydi. Tarjima manbadagi mazkur guruh fe'llarni o'rganish fe'l sistemasida sodda fe'llarning til taraqqiyotidagi o'mini ko'rsatishga xizmat qiadi.

Аннотация: Дидактическое роизведение "Гулистан", написанное в XIII

веке, несколько раз переводилось на узбекский язык. В этой статье мы проанализируем систему глаголов в переводе сделанным Огахи в XIX веке. В узбекском переводе персидского-таджикского произведения глаголы были проанализированы путем их классификации на малые группы, таких как глагол "говорить" (u% глаголы выражения, глаголы прызва, глаголы речи. Тот факт, что глагол "говорить" (Ц^) переводится на узбекский язык несколькими способами, свидетельствует о том, насколько богат узбекский язык и словарный запас переводчика. В староузбекском литературном языке чем естественнее были соединения типа "суз айтмок", тем естественнее и уместнее были соединения типа "суз демок" Но эти употребления почти не встречаются в современном узбекском литературном языке. Изучение классификации глаголов в переводном источнике по малым группам помогает показать место простых глаголов в развитии языка в глагольной системе.

Abstract: The didactic work "Gulistan", written in the 13th century, was translated into Uzbek several times. In this article, we will analyze the verb system as translated by Ogahi in the 19th century. In the Uzbek translation of the Persian-Tajik work, the verbs were analyzed by classifying them into small groups, such as the verb "to speak" (U&), verbs of expression, verbs of ordering, verbs of the speech. The fact that the verb "to speak" (u^) is translated into Uzbek in several ways indicates how rich the Uzbek language and the vocabulary of the translator are. In the old Uzbek literary language, the more natural were the compounds of the type "so'z aytmoq",

-^отетг^ a >

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

the more natural and appropriate were the compounds of the type "so'z demoq". But

these uses are almost never found in the modern Uzbek literary language. The study of the classification of verbs in a translated source in small groups helps to show the place of simple verbs in the development of the language in the verb system.

Kalit so'zlar: Sa'diy, Ogahiy, "Guliston" asari, fe'l, sodda fe'llar, gapiruv fe'llari, ifodalov fe'llari, nutqiy da'vat fe'llari.

Ключевые слова: Саъдий, Огахи, произведение «Гулистан», простые глаголы, глаголы речи, глаголы выражения, глаголы прызва.

Key words: Sa'diy, Ogahi, "Gulistan", simple verbs, verbs of the speech, verbs of expression, verbs of ordering.

Kirish. Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari borayotgan O'zbekistonda mumtoz sharq adabiyoti namunalarini o'zbek va boshqa tillarga tarjima qilish bilan bog'liq sohalarda sezilarli yutuqlarga erishilmoqda. Ilm-fanda tariximiz va

nnn ' n+1 mi r/rrn АППППТГ тшллрпКп+пп Krv'liK l/£il in rro n 1 n rrl о r\i 1 m 1 inAonknfl nr nmr

san'atimizga qanday munosabatda bo'lib kelingani, hozirda bu munosabatlar qay

>

*

tarzda kechayotgani, jumladan, mumtoz adabiyot namunalari tarjimalarining tadqiq etilishi hozirgi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Zero, "Biz bobolarimiz merosini qancha ko'p o'rgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga

solayotgan juda ko'p savollarga to'g'ri javob topamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ'ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi"15.

Shu jihatdan "Guliston" asarining forsiydan turkiyga qilingan tarjimalarining asliyatga qay darajada mosligini aniqlash, muallif uslubiga xos leksik-semantik jihatlarning tarjimada aks etishini ochib berish dolzarb masalalardandir. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha "Harakatlar strategiyasi to'g'risida", 2020-yil 20-oktabrdagi PF-6084-son "Mamlakatimizda o'zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmonlari, 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son "Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish"chora-tadbirlari to'g'risida", 2020-yil 16-apreldagi PQ-4680-son "Sharqshunoslik sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish

va

ilmiy salohiyatni oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa meyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu maqola muayyan darajada xizmat qiladi. Mazkur qarorning

i 1 > 1 "i>

ahamiyatli jihati shundaki, unda ta'lim tizimining barcha bosqichlarida chet tilini uzluksiz o'rganishni tashkil qilish, shuningdek, o'qituvchilar malakasini oshirish hamda zamonaviy o'quv-uslubiy manbalar bilan ta'minlashni yanada

takomillashtirish, zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya

~-

15 Узбекистан Республикаси Президенти Олий Мажлисга мурожаатномаси. - Тошкент, 24.01.2020.

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

texnologiyalaridan foydalangan holda o'qitishning ilg'or uslublarini joriy etish, o'sib

kelayotgan yosh avlodning chet tillariga bo'lgan qiziqishlarini yanada oshirish va o'z navbatida, chet tillarida erkin so'zlasha oladigan mutaxassislarni tayyorlash tizimini

tubdan takomillashtirish, shu bilan bir qatorda, ularning jahon sivilizatsiya yutuqlari

mi

hamda jahon axborot resurslaridan keng ko'lamda foydalanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqotni rivojlantirishlari uchun sharoit va imkoniyatlar yaratish ko'zda tutildi. O'zbek tili tarixini o'rganish sohasida o'tgan davr ichida bir qator muhim ishlar

!

amalga oshirildi. Lekin hanuzgacha o'zbek tilining ko'p asrlik taraqqiyot davrlarini aks ettiruvchi, umumlashtiruvchi xarakterdagi tadqiqotlar yuzaga kelgani yo'q. Mazkur maqolada XIII asrda yaratilgan Sa'diyning "Guliston"i va uning XIX asrdagi Ogahiy tarjimasida sodda fe'llarning leksik-semantik xususiyatlari o'rganildi.

Asosiy qism. O'zbek adabiy tilida fe'l ish-harakatning nomini bildiruvchi so'z turkumi bo'lib, sodda, qo'shma, juft va takroriy fe'llarga bo'linadi. Klassik dariy (hozirgi fors va dariy) tilida ham, o'zbek tilidagidek, fe'llar bilan ifodalangan harakat tushunchasi zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari bilan uzviy bog'liq. Bulardan tashqari, fe'llar orqali yana harakatning o'timli yo o'timsizligi, bo'lishli yo bo'lishsizligi kabi ma'nolar ham ifodalanadi. Shuningdek, fe'llarning ot, sifat, ravish turkumlariga xos xususiyatlarga ega bo'lgan harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh

»

m?

shakllari ham bor. Fe'llar leksik-grammatik xususiyatlariga ko'ra ikki asosiy guruhga bo'linadi:

1) mustaqil fe'llar;

2) yordamchi fe'llar. Yordamchi fe'llar harakat bildirmaydi, ya'ni mustaqil

ma'nr» ifrtHolcimcurHi TTIar +nr1i nrammatit ma'nr» 1 fr»H a1 aeVi iir>Viiin V\r»eViiTi a

ma'no ifodalamaydi. Ular turli grammatik ma'no ifodalash uchun yoki boshqa vazifada qo'llanadi.

17 nr rvo 1Л rl О ППГЧППП 1/Ü01 m X ТГЛ Г"71 "Po Ol ri О 1/ûl П ri 1

Fe'llar gapda, asosan, kesim vazifasida keladi. Dariy (shuningdek, fors) tilida fe'llar tuzilishiga ko'ra sodda ( ^ J^I biuAaf'âl-e sâda yâ basit), prefiksli J^I af'âl-e pêswandi) va qo'shma ( J^I

4&j*afâl-e morakkab) fe'llarga bo'linadi. Hozirgi dariy tilida sodda va prefiksli fe'llar yasalmaydi16. Qo'shma fe'llar yasalishi fe'l yasalishining boshqa usullarini siqib chiqargan17.

Sa'diyning "Guliston" asarida ham yuqorida qayd etilgan uch turli fe'llar

J-jt

ishlatilgan bo'lib, tanlab olingan matnda jami keltirilgan 80 ta fe'ldan 66 ta sodda, 14 ta prefiksli fe'l uchradi.

Quyida Ogahiy tomonidan tarjima qilingan "Guliston"dagi sodda fe'llarning

iL. ~Л у

leksik-semantik hamda grammatik jihatlari nutq fe'llari misolida tahlil qilindi. Nutq

fe'llari, o'z navbatida, demoq fe'li (u^), ifodalov fe'llari, nutqiy da'vat fe'llari --

16 Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. - М.: Восточная литература, 2001. - C.

Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. - М.: Восточная литература, 2001. - С. 204.

17 Рубинчик Ю.А. Основы фразеологии персидского языка. - М.: Наука, 1981. - С. 122.

(¿Pj*J) kabi kichik guruhlarga ajratildi. Materiallarimizda ü^[goftan] fe'li - 158

marta, ü^j^porsidan] fe'li - 5 marta, ü^j^farmudan] - 16 marta ishlatilgan.

O'rganilishlar shuni ko'rsatdiki, eng ko'p ishlatilgan ü^[goftan] fe'li (tanlab

olingan matnda zamon, shaxs-sonda tuslangan shaklida 158 marta uchradi) bo'lib,

mi

o'zbek tiliga qilingan tarjimada turlicha berilgan. Bu, o'z navbatida, o'zbek tilining boy leksik fondini ko'rsatadi.

Hozirgi o'zbek tilidagi demoq leksemasi o'zining bosh ma'nosida uch aktantli situatsiyani ko'rsatishi ma'lum: 1) nutq amali bajaruvchisi (demoq fe'lining agens valentligi), 2) nutq amalining o'zi (demoq fe'lining mazmun valentligi) va 3) nutq

1S

amali qaratilgan shaxs (demoq fe'lining adresat valentligi) .

Shuni aytish kerakki, eski o'zbek adabiy tilida demoq fe'li valentliklarining reallashuvi hozirgi o'zbek tilidan farq qilgan. Ogahiyning tarjimasi XIX asr ikkinchi yarmida amalga oshirilgan bo'lib, o'zida eski o'zbek adabiy tili normalarini mujassamlashtirgan. Ifodalov fe'llari

Ifodalov fe'llarining ma'nosi nutq obyektini ko'rsatuvchi (nutq mazmunini konkretlashtiruvchi) semalar bilan xarakterlanadi. Bu jihatdan ular gapiruv fe'llariga o'xshaydi. Ifodalov fe'llari ham, gapiruv fe'llari kabi, biror narsa-hodisa to'g'risidagi nutq amalini bildiradi. Bu hol mazkur semantik guruhlarning farqi ular ma'nosidagi semantik elementlar sonida emasligidan dalolat beradi. Ifodalov va gapiruv fe'llarining farqi ular ma'nosining strukturasiga, ichki tuzilishiga tegishli. Nutq amalining protsessual tomonini, nutq amalining kechish yo'sinini tasvirlash gapiruv

fe'llari ma'nosining muhim, yetakchi semantik elementini tashkil etadi. Ifodalov

...... , , . . , , .

fe'llarining ma'nosida esa muhim, yetakchi semantik element nutq mazmunini

konkretlashtirish, nutq obyektini ko'rsatishdan iborat.

O'zbek tilidagi aytmoq fe'lining ma'nolaridan biri "biron informatsiyani kimgadir bildirish" tushunchasidan iborat. Bu - aytmoq fe'lining bosh ma'nosi. Shuning uchun bu so'zni eshitganda yoki talaffuz etganda bizning ongimizda eng oldin mana shu ma'no aktuallashadi.

Ifodalov fe'llarining semantik yadrosi, identifíkatori sifatida "aytmoq" fe'lini olish mumkin19.

O'zbek tilida asosiy nutq fe'llaridan demoq fe'li aytmoq fe'liga eng yaqin fe'l

hisoblanadi. Bu fe'l ham, aytmoq fe'li kabi, ma'lum narsa-hodisa to'g'risida xabar,

ma'lumot, fikr ifodalash amalini bildiradi20. Nutq fe'lining ushbu turi ham turli J "1 >^^ 1 >

zamonlarda, shaxslarda tuslanib qo'llanilgan: aniq o'tgan zamon fe'li bilan:

w

_

--

18 К,учк,ортоев И. Суз маъноси ва унинг валентлиги. - Т.: Фан, 1977. - Б. 79.

19 Ko'rsatilgan kitob. - B. 100.

20 Ko'rsatilgan kitob. - B. 101.

Бир оцил вазири айди ; hozirgi-kelasi zamon fe'li bilan:

... jjj^ ^I

Эй подтоки олам, ул бечора айтурким, ; o'tgan zamon natijali fe'li bilan:

... андоцким, хирадмандлар айтибдурлар ;

uzoq o'tgan zamon fe'li bilan:

Подтоу буюрди, то талаб цилиб бир деуцоннинг узлин уакимлар айтган суратда топтилар ва анинг ота-онасин чацириб,...;

« : 1 -

^[hamê] tarixiy shakldagi old o'tgan zamon davom fe'li bilan:

Этитдумким, араб подтоуларидин бири уз одамларига айтур эрдиким:

»

"Фалон кишининг муцаррарий вазифасин икки уисса цилинг, нединким, тун-кун эшигимизда ултуруб уамиша хизматга мунтазирдур;

^âi ^дД jljb IJ ^JJJ j Ci^jÉ JIJJ j ¿UA laliüi

Иттифоцо, уамул кеча ул азизнинг йули анинг устидин тушуб,

эшитдимким, ул золим цошидаги одамларза дер эрди; 1 >

[be, bo] old qo'shimchasining bir martalik ish-harakatni ifodalovchi vazifasi

bilan:

^j1^ ù^j* ^ j j UJI

Бу сузни айтиб, узин душман сафиза урди ва куб кишини уаёт маркабидин мамот туфроцига тушурди;

buyruq fe'li bilan:

^Ijj .Jjta ^âjj jj jl ^b Al^b ^ljj^.1 j ¿-j ^^^jl ^J

jlAl^ jl t^.lUl ^IjJ CiL Jj i^jj^A ^L ^jb^^j

Подшоуга айтгилким, иззат ва хизматни андоц киши дий куз тутсунким, ул маруамат ва неъмат куз тутзусидур ва яна улким, подшоу раъийят

!

посбонлици учундур, аммо раъийят подшоу хизмати учун эрмастур.

Asosiy nutq fe'llaridan demoq fe'li aytmoq fe'liga eng yaqin fe'l hisoblanganligi uchun ham asliyatda uJiÉ[goftan] fe'lini mutarjim "aytmoq" fe'li bilan bergan. Masalan:

>q ] i )> >

*

Culè ^iljjS ^xlk a Ij jl ù* ^aj ù^j jSl ;i'"'°s lj ^Ал tjjj ^lu^il jj

>

^Ь ^ J

...аммо уамул кема ичида бир уаким бор эрди. Подтока деди: "Агар рухсат берсанг, мен бир ит этиб ани хомут цилурмен". Подтоу айди: "Агар

мундоц цилсанг, бизнингуацимизда нщоятсиз карам цилмит булзайсен";

^ ^

^ ^ ^ Л ^ JlJ J да

^ йМ j

Айтурларким, уайвонотнинг сарвари тердур ва жониварларнинг залили этакдур. Хама оцилларнинг иттифоци била мардумозор тердин борбардор этак яхтироцдур.

Ви тБоШа тШафт пагт1у т1вгат паБпу БИакШа 1ац1та д^ап^т

С п п П1 т 1 г-ж 1-П11т1л п СТлпптгглшл п п1 игп1г1п 1лп+ли\г 1тг\г1п1лт7 -Ра^Хл плпгптп^пт п/лтп

ko'rishimiz mumkin. Shuningdek, asliyatda nutqiy ifodalov fe'li uchramagani holda,

>

*

tarjimon nutqiy ifodalov fe'li bilan tarjima qilgan. Nutqiy da'vat fe'llari

Nutqiy da'vat fe'llari nutq fe'llari semantik maydonining bir qismini tashkil

etadi. Bu fe'llar kimnidir biror amalga, harakatga undash, majbur qilish uchun ishlatiladigan nutq turlarini bildiradi. Nutqiy da'vat fe'llar ma'nosidagi undash, da'vat qilish elementi ularni kauzativ fe'llar qatoriga kiritish imkonini beradi .

Quyida nutqiy da'vat fe'llarining asliyat va tarjima asarda berilishini ko'rib chiqamiz.

ùJjxjâ— buyurmoq fe'li bilan:

Î^Jj-jâ a£ ^AjJ A^ lj j^J ù'jJjj

"Отангнинг вазирларидин на хато курдингким, аларни банд этдинг? " Ushbu jumla tarjimasida asliyatda kelgan "buyurmoq" fe'li tushirib qoldirilgan. ùiS- demoq fe'lining buyruqni ifodalashi:

Bu fe'l buyurish ma'nosida podshohlar nutqida ishlatilishi ma'lum bo'ldi:

Jl^Jl ÙJJ ^ Ailji A^ ^jiljj ^^l^'ljj ^^ ÙJ ^ A ClA*j ùl^i^ A^ lj jàlA ¿j^ ^l^S ùjl

ùj^lujl ùlj^l ^ A^si Ai t*unl ù^l^^ A^lJ

Подшоц деди: "Бу гадойни уруб цувингларки, анча неъматни андак муддатда исроф била йуц этибдурким, байтулмол хазинаси фуцаро ва масокиннинг луцмасидур.

Buyruq ma'nosining [be, bo] old qo'shimchasi bilan, ya'ni buyruq, shart-istak (aorist) mayli bilan ifodalanishi:

.jjlj jJ jl A£ ^b Ai^ilj ^lji^l j jJ ^^ jl J^J ol^ Aj CliS Al^ijlj jjiâ

_' ' '

-

21 Ko'rsatilgan kitob. - B. 126.

■H* ^ #,?Î

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

Дарвеш деди: "Подшоуза айтгилким, иззат ва хизматни андоц кишидий куз тутсунким, ул маруамат ва неъмат куз тутгусидур ва яна улким, подшоу раъийят посбонлици учундур, аммо раъийят подшоу хизмати учун эрмастур ".

Keltirilgan misolda yana shu narsa e'tiborga molikki, asliyatda ikkita mustaqil gap bilan berilgan ma'noni aralash turdagi qo'shma gap bilan bera olib, o'z tarjimonlik mahoratini ko'rsatgan.

s ~

jjjjj AlïiÉ CIJJ^ yl JJ лЛаЬ ^J^J ylaAJ ù^J^ ^^ JJ^J^1

Подшоу буюрди, то талаб цилиб бир деуцоннинг узлин уакимлар айтзан суратда топтилар ва....

Gapiruv fe'llari

Gapiruv fe'llari nutq fe'llari semantik maydonining asosiy, markaziy leksik-semantik gruppalaridan biri hisoblanadi. Gapiruv amalini bildiradigan fe'llar ikkiga bo'linadi:

1) sof gapiruv amalini bildiradigan fe'llar;

/ \ rrnmriiTr о m о 11 mloti Ki rrtn I il/rlo tin+n m о ^m i « mm 1л о m Inoin о 1л l/£il n rl 1 rvn n

2) gapiruv amali bilan birgalikda nutq mazmunini ham tasvirlab keladigan

>

fe'Uar.

Gapiruv fe'llaridan bir guruhining ma'nosida nutq jarayoni bilan bir qatorda nutq mazmuni ham tasvirlanadi. Bunday fe'llarning o'ziga xos xususiyati shundan

»

m?

iboratki, ularning ma'nosida nutq obyekti, nutq mazmuni to'g'risida ham ma'lum axborot ifodalanadi. Bunday fe'llar ma'lum obyekt, ma'lum hodisa to'g'risida gapirish, izoh berish, tushuncha, ma'lumot berish jarayonini bildiradi. Ko'rinadiki, bunday fe'llarning ma'nosi nutq jarayoni bilan bir qatorda nutq obyekti haqidagi axborotni ham o'z ichiga oladi. Nutq jarayoni bilan birgalikda nutq mazmunini ham tavsiflaydigan fe'llar: ma'nosi hikoya-bayon arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapiruv fe'llari, ma'nosi lof-mubolag'a arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapiruv fe'llari, ma'nosi safsata arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapiruv fe'llari, ma'nosi hasrat arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapiruv fe'llari, ma'nosi izoh-tavsif arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapiruv fe'llari, ma'nosi mulohaza arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapirnv fe'llari kabi turlarga bo'linadi.

Ma'nosi hikoya-bayon arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapiruv fe'llarining asliyatda hamda tarjima manbada berilishi: J-jt

улй^- eshitmoq, tinglamoq fe'li bilan:

.^JJJJ^ J ^ ù'j^jj J^P J JJ^ J Jjj ojlj^l*

Эшитдим, бир подшоузоданинг цадди багоят кутоу ва сурати уацир эрди. Ushbu gapda fe'l o'z ma'nosida kelgan.

Ub ^ yl

AjJ ^Ll Aj jb

jjj ' jÉJ ^jtj ^i^l

^ - — — • AJJ^ AJJJL jl yb^A

>3'] -j :><!>

a I

Деди бир вацт бир ориц доно,

Семуз аблауга нуктайи маргуб. Ки бедав от агарчи логардур. Лек бордур семуз эшакдин хуб.

Yuqoridagi qit'ada eshitmoq, tinglamoq fe'li ayni o'z ma'no bilan emas,

demoq so'zi bilan berilgan. Ma'lumki, hikoya qilish yoki tarjima qilishda bir xil so'zlardan emas, sinonim so'zlardan foydalanish yozuvchi, mutarjimning so'z qo'llay olish mahoratidan darak beradi. Bu bilan asl ma'noga putur yetmagan holda, tarjimon

о

bo'yoqdorlikni oshirishga harakat qilganligini ko'rishimiz mumkin.

jjhÜ ^JJ ^i^j jl jj Ij ^L л±иЛ

Эшитдимким, иттифоцо, уамул овонда подшоуга улуг душман пайдо булуб, ... .

Bu misolda fe'l o'z ma'nosi bilan berilgan. ¿•^j j JJJ j jj f^HA ^Jjjl J сЖ üjbj jl ¿iS AJ Ij jljljw

.^ь jit

Анинг бу сузидин барча лашкарнинг гайрат ва тауаввури зиёда булиб, барча бирдин иттифоц била уамла уруб, душманга шикает бериб, зафар топтилар.

Keltirilgan misolda asliyatda ishlatilgan "eshitmoq" fe'li tarjimasi tushirib

qoldirilib, o'zidan oldingi gapning uyushiq bo'lagiga aylangan.

Quyidagi holatda esa, aksincha, asliyatda hikoya-bayon arxisemasiga oid so'z

o'rniga j4P[didan] - ko'rmoq holat fe'lidan foydalanilgan:

^ ... ;CiS ^лА jbb jj J Jj oJjS jjj üj^c jj ^ fJjJ Ij ^jL jl

Эшитдимким, подшоуларнинг бири кеча-ю кундуз май ичиб, мает булуб, айшу ишратга машгул эрди ва мастлик охирида бу байтни уцур эрди.

Ushbu tarjimaning asliyatdan mufassalroq qilinganiga e'tibor qaratsak. Asliyatda berilgan ma'noni Ogahiy to'liqroq, o'quvchiga tushunilishi oson bo'lishi uchun uyushiq bo'laklardan foydalanib, ma'noga aniqlik kiritgan.

.jjjS ^^ Ij jj^ fl sJjj^; HiS ?Cnnl '. Cml Cal Aa.

... ул уолда бир киши ани куруб сурдиким: "Мунча хавф ва суръат била цочмокингга на офат боис булди? " Тилку деди: "Шерларни тутуб банд этмак учун куб киши цасд этмишлар, анинг учун цочармен ".

Bu misolimizda esa asliyat va tarjimada tafovut mavjud bo'lib, bu bir necha

o'rinlarda ko'rinadi. Avvalo, asliyatda ikkinchi gapning egasi ko'rsatilmagan, ammo

j "1 > ^^ i

tarjimada gapning egasi bilan ya'ni "tulki" bilan berilgan. Asliyatda "tuya" berilgan,

ammo tarjimada "she'rlar" deb berilgan. Bunda ikki jihat, ya'ni bir leksema boshqa

leksema bilan, birlik esa ko'plikda berilganligi bilan ko'zga tashlandi. "Tuyani

masxaralashmoqda" birikmasi o'rniga esa "she'rlani tutishga qasd qilishibdi"

______: . ■■_____л:____________...... ■■_____;__________• ,_____

birikmasi bilan tarjima qilingan. Buni mutarjimning asliyatdagi asarni o'z ona tiliga

Ы> 3 ]> <}>

a >

u>,* ^ t<ns

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

o'girishda tushunarli bo'lishi, xalqonaligini ta'minlash uchun asardagi hikoyatning

>

umumiy ma'nosiga putur yetkazmagan holda, ma'nosi saqlab qolinib biroz o'zgartirish kiritganligi bilan izohlash mumkin. Zero, yuqorida aytib o'tganimizdek, mutaxassislar Ogahiy tarjimasi xalqonaligi bilan hamda tushunarli tilda yozilgani

№1

>

bilan boshqa tarjimalardan ajralib turishini ta'kidlashgan. Bunda hikoyatlar ichida qiyin so'zlarni soddaroq so'zlarga almashtirgani ham ta'kidlangan.

Shuningdek, keltirilgan misolda asliyatda ishlatilgan eshitmoq fe'li tarjima manbada tushirib qoldirilgan, uning o'rnida demoq fe'li qo'llanilgan.

144'

ïjJjIj jl

Yn Merna àeàu: "Ey cy3uu yonuMsa мyeo$uц aûmMaàum ea Meuurn caeonuMsa ROUUKf waeoô ôepMaàum, HeduHKUM, yap kumu xuëHam ^unca, yurnôàa Kynu mumpa6yxyôam Kypap".

Keltirilgan misolda asliyatda berilgan eshitmoq fe'li o'rniga tarjimada boshqa

fa nnn frvxrnnln-mlrrnt-» À fl|l\rn+/in n Cil/1 1+1/1/1 T£i' M 1T\1CA1 nn/1 I l/£ll n o n n n

fe'ldan foydalanilgan. Asliyatda eshitmoq fe'li misol keltirish, naql keltirishda

>

foydalanilgan. Tarjimada ushbu fe'l o'rnida "nedinkim" so'zi qo'llanilgan bo'lib, misol keltirish uchun yordamchi so'zdan foydalanilgan.

...tJôS jU jiut^ Ailji IJ olj^ ^j^j Aili A£ f^ri*— Ij Ji^

»

m-

3wumdyMKUM, 6up oMun cynmoHuum xa3uuacuuu o6oà этмaк yuyu

pabûunmuum yûuu xapo6 K^unyp эрàu.

Keltirilgan misolda eshitmoq, tinglamoq fe'li asliyatda Ijra ort ko'makchisi

bilan kelgan, chunki ushbu fe'l o'timli fe'ldir. Tarjima matnda esa "shuni eshitdimki"

yoki "shunday insonni eshitdimki" birikmasi tushirib qoldirilib, to'ldiruvchi ergash \ ^ Xml , .„

gap bilan tarjima qilingan.

Ushbu jihatni quyidagi misolda ham ko'rishimiz mumkin:

_ t a^-1. thH» A^jlAi^. Ij y^i ^j^jx Ij ylalxlx A£ — jl ^^

3wumdyMKUM, apa6 noàMoynapuàuu 6upuy3 oàaMnapusa aûmyp эрàuкuм... .

Yana bir misol:

Jj^jli^. jJji o^jjjj jl A^ii tâ< ôJjj^j

3wumMaduH3MyKUM, 6up kumu y3uuuu8 napeapuM ^unsau Mosupàuàuu Kypy6 Ha cy3 aûmu6àyp.

(tûibjj (J^jjc ^l^k lj jJ ù^i A^ f ■ : tâ< JJJ yljjj^jjl JJJ ^^

Eup kumu AuyMupeoHsa Myuàok, xyMxa6ap emKypàuKUM, Xyàoûu mabono

i "1 > ^^ 1

$anoH àyMMauumuu wayouàuH Kymapàu. AuyMupeou ama àeàu: "X,en

*

'Ml iw

! K*

эмиmдингмуким, Xyàoûu mabono Menu wayouàa àouMuû ^y^pMy?"

Bu jumlada esa fe'l o'z ma'nosida va o'z o'rnida ishlatilgan hamda o'zidan oldingi tushirib qoldirilgan "eshitmoq" fe'liga ishora qilib kelgan degan xulosaga

1 _ 1 • 1 •___: ___ ___1 • ^

kelishimiz mumkin.

i

——-»s- «¿su :>

J^r.^frO^^-C 73

.. ¡¿\ dJjj^j IJT ! üj-j ^jj al^iJb ^l: 'iÉ jjjj

Вазир деди: "Эй подшоуи олам, шул айтган сузинг рост турур ва лекин эшитмадингизмуким, дебдурлар... .

Tarjimada kelgan "shul aytg'an so'zing rost turur" birikmasi asliyatda yo'q.

mi

Tarjimada o'zidan oldin kelgan jumla ya'ni podshoh so'zini tasdiqlash, uni rad etmagan holda "haqiqat"ni anglatish uchun ushbu birikma vazir nutqidan aytilgan hamda keltiriladigan qit'a ham haqiqatga mosligini podshohga ta'kidlash uchun

! Ш-

ushbu birikmani qo'llashi o'quvchiga oson tushunilishini ta'minlaydi. Jumlada eshitmoq fe'li o'z ma'nosida ishlatilgan.

jJjjT [âwardan] - olib kelmoq, keltirmoq fe'lining hikoya-bayon arxisemasini ifodalashi:

>

.i^Jjl jljjl j JjJ jljuij Цл^ ob^i aS ¿j) ôJjjt

Дебдурларким, душман лашкари багоят куб эрди.

Keltirilgan misolda asliyatda kelgan keltirmoq fe'li demoq fe'li bilan tarjima

qilingan. Shuningdek, tarjimada ularning o'zi "kam"ligi tashlab ketilgan. Bunda so'z

o'yini mavjud bo'lib, "bag'oyat ko'p"ligidan o'zlarining ularga nisbatan "kam"ligini anglab olish mumkinligi bilan izohlanadi.

Keltirmoq, olib kelmoq fe'li "demoq" fe'li bilan tarjima qilinib, hikoya-bayon

arxisemasini bildirib kelishiga yana bir misol:

.¿Ц&А. ' j jl—jJj jjA jJjS jlj^j 'âlj^ AS ¿jl ôJJJÏ j...

Ва яна дебдурларким, куб уазл ва зарофат цилмоц надимларнинг уунари ва уакимларнинг айбидур. Lekin,

'kjj bJuS jl&^i jJ ÙuJ jJ Aj ¿jJjjï ^J uS ^JJ j JjJâjÉ lj ^Jjx i Jjjk A^jÔ Jj^, ^jlj

Уч навбат чумгандин сунг тортиб кеманинг олдига ёвуц келтурдилар. Mazkur misolda olib kelmoq, keltirmoq fe'li o'z tarjimasi bilan berilgan. Keltirmoq, olib kelmoq o'z ma'nosi bilan tarjima qilingan:

JjJ Jj- »JjjÉ jl- ¿j^ ôJjjt jljP jl JbjJ 13 j... "... , то Ироцдин тарёц келтургунча йилон чациб зауар солган киши улгусидур ".

Keltirmoq so'zining kontekstda hikoya-bayon arxisemasini anglatishi:

.jjoj j JjJjS jj^ ^aIÉjI^^ jj lj JjIc jljjjjwjj aS ¿jl ôJjjÏ

m

Келтурубдурларким, бир кун Ануширвон шикоргоуда эрди. Анинг учун бир сайдни кабоб цилмоц тиладилар. Аммо туз йуц эрди.

Ushbu fe'lning hikoya-bayon arxisemasiga o'tishi bilan debdurlarki, ayturlarki fe'llariga sinonim bo'ladi. Demak, bir fe'l kontekstda "biror narsani keltirmoq, olib kelmoq" ma'nosida hamda "aytibdurlarki" ma'nosida omonim bo'lishi kuzatiladi.

Ushbu fe'l klassik dariy tilida o'tgan zamon natijali fe'li bilan berilgan.

i >-;> ]>

H ]>:>

"^isr8'- a >

: * ^ * n>

Xulosa. Maqolada Sa'diy "Guliston"i hamda uning Ogahiy tomonidan amalga

oshirilgan tarjima manbasining birinchi bobi, ya'ni "Podshohlar siyrati zikrida turur" deb nomlangan bobda ishtirok etgan sodda fe'llar xususiyatlari hamda ularning

tarjimada berilishi ustida izlanishlar olib borildi hamda quyidagi xulosalarga

mi

kelindi: Sa'diy eng ko'p sodda fe'llardan foydalangan. Bu uning "Guliston"dagi kichik hikoyalarni qisqa va lo'nda bayon qilish uslubiga mos keladi. Tanlab olingan matnda eng ko'p ishlatilgan nutq fe'li j3i£ [goftan] fe'li bo'lib, tarjimada quyidagi

№

! И*

fe'llar bilan berilgan:

demoq (debdurlar), izhor etmoq, aytmoq, javob bermoq, so'ramoq, bayon etmoq, shukur qilmoq, so'z aytmoq.

Nutq obyekti tasavvuri aytmoq fe'li ma'nosining asosiy, semantik muhim komponenti bo'lgani uchun, bu fe'l obyektsiz nutq amali (nutq ko'nikmasi, ma'lum tildan foydalanish uquvi kabilarga) nisbatan ishlatilmaydi. Masalan, o'zbekcha gapirmoq birikmasidan o'zbek tilini bilish, o'zbekcha gapira olish ma'nosi anglashilsa, o'zbekcha aytmoq birikmasidan ma'lum fikr, ma'lumotni o'zbek tilida ifodalash ma'nosi anglashiladi. Asosiy nutq fe'llaridan demoq fe'li aytmoq fe'liga eng yaqin fe'l hisoblanadi. Bu fe'l ham, aytmoq fe'li kabi, ma'lum narsa-hodisa to'g'risida xabar, ma'lumot, fikr ifodalash amalini bildiradi. O'zbek tilidagi aytmoq

»

fe'lining hosila ma'nolaridan biri "kimnidir biron yig'inga undovchi informatsiyani bildirish" tushunchasidan iborat. Bu ma'no mazkur so'zning "biron informatsiyani kimgadir bildirish" ma'nosi asosida yuzaga kelgan. O'rganilgan matnda o'zbek tilidagi bu ma'nodan biroz chetlanib, hikoya-bayon semasiga o'tganligi kuzatiladi. Tadqiq etilgan bob "Podshohlar siyrati turur" deb nomlangani va asosan podshohlik siyrati, odil podshohlik ishlari nasihat yo'li bilan yozilgani uchun nutqiy da'vat

iû'llnrt ÎViaI л а'11пп rvn n T T1 nrrl nn Кпл mn г!л m о ' n а р 1 rl n ,*t N * л i Oi Г fo rm 1 i/lnnl A-in tnw/j/i a/ï

fe'llari faol qo'llangan. Ulardan buyurish ma'nosida jJj-jâ[farmudan] - buyurmoq, uJiÉ[goftan] - demoq, jJj^jS- [kushidan] harakat qilmoq fe'llaridan foydalanilgan. Nutq jarayoni bilan birgalikda nutq mazmunini ham tavsiflaydigan fe'llarni guruhlarga ajratganda, o'rganilgan matnda ma'nosi hikoya-bayon arxisemasi bilan xarakterlanadigan gapiruv fe'llaridanJjl »JjjT [âwarda-and] -keltirubdilarki,Jjl AJiÉ [goftaand] - debdurlarki, 'i^j- [mêgoft] - debdurki kabi fe'llar uchraydi. Asliyatda uJiÉ- demoq fe'li bilan berilgan jumlalar, tarjima matnida hikoya-bayon arxisemasi bilan xarakterlanuvchi fe'llar guruhiga kiruvchi fe'llar bilan tarjima qilingan. Bu fe'llar quyidagilardir: aytmoq, bayon etmoq, so'zlamoq, so'z aytqmoq. Shuningdek, ma'nosi arz-hol arxisemasi bilan xarakterlanadigan fe'llarga oid izhor etmoq fe'li uchraydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. Узбекистан Республикаси Президенти Олий Мажлисга

-

мурожаатномаси. - Тошкент, 24.01.2020.

а >

и>,* ^ t<ns

ы> >>

*: > 3>>

^ >3> 1

я>

ы >

! Й> >>

щу

Ы*

№

Ы )>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

2. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев 2020 йил 16 апрелдаги П^-4680 сон «Шаркшунослик сохасида кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва илмий салохиятни ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги карори.

3. Алимова Х.З. Дарий тили. Морфология. - Т.: Тош.ДШИ, 2009. - 107

б.

4. Березин Ф.М. О парадигмах в истории языкознания XX в. // Линшвистические исследования в конце XX в. Сб. обзоров. - М.: ИНИОН РАН, 2001. - С 9-25, Головин Б.Н., Кобрин Р.Ю. Лингвистические основы учения о терминах. - М.: Высшая школа, 1987. - С. 103.

5. Мухаммад Ризо Эрниёзбек угли Огахий. Асарлар. 9жилд. Огахий таржимасидаги "Гулистон" ва "Х,афт Пайкар". - Т.: Шарк, 2019.

6. Кучкортоев И. Суз маъноси ва унинг валентлиги. - Т.: Фан, 1977. -168 б.

7. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. - М.: Восточная литература, 2001. - 600 с.

8. Рубинчик Ю.А. Основы фразеологии персидского языка. - М.: Наука, 1981. -275 с.

9. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. Изд. 2. - М.: УРСС, 2007.

I я*

* >

№

ы>

Ы )>

• >4>

Ы >

щ

Ш>

>>>

Ы >

3 >4»

ЗН*

* - 1>

76

^Н >

а 1>4 *ф>

1

м I*

>

>

ы > ы >

М>

ц >з*:

у

ш>

чн>