Научная статья на тему 'ҲОФИЗИ АБРУ АСАРЛАРИДА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАРИХИНИ ЁРИТИЛИШИ'

ҲОФИЗИ АБРУ АСАРЛАРИДА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАРИХИНИ ЁРИТИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ҳофизи Абру / Мирхонд / Абдураззоқ Самарқандий / Амир Темур / “Зубдат ут-таворихи Бойсунғурий” / Андижон. / Hafizi Abru / Mirkhond / Abdurazzoq Samarqandi / Amir Temur / "Zubdat ut-tavorikhi Boysung'uri" / Andijan.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Сатторов Х.

Мақолада темурийлар даври тарихчиси Ҳофизи Абрунинг “Зубдат ут-таворихи Бойсунғурий” асарида учрайдиган Амир Темур даври тарихига оид маълумотлар таҳлил этилган. Таҳлил жараёнида ушбу давр тарихини ёритишда муҳим ўрин тутган бошқа тарихий манбалардан ҳам кенг фойдаланилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ILLUMINATION OF THE HISTORY OF THE TIMURI PERIOD IN THE WORKS OF HAFIZI ABRU

The article analyzes the information on the history of Amir Temur's period found in the work "Zubdat ut-tawarikhi Baysung'uri" by Hafizi Abru, a historian of the Timurid era. During the analysis, other historical sources that played an important role in illuminating the history of this period were widely used.

Текст научной работы на тему «ҲОФИЗИ АБРУ АСАРЛАРИДА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИ ТАРИХИНИ ЁРИТИЛИШИ»

Сатторов Х.

ФарДУ 1-курс докторанти

ХОФИЗИ абру асарларида темурийлар даври тарихини

ЁРИТИЛИШИ

Аннотация. Мацолада темурийлар даври тарихчиси Хофизи Абрунинг "Зубдат ут-таворихи Бойсунзурий " асарида учрайдиган Амир Темур даври тарихига оид маълумотлар таулил этилган. Таулил жараёнида ушбу давр тарихини ёритишда мууим урин тутган бошца тарихий манбалардан уам кенг фойдаланилган.

Калит сузлар: Хофизи Абру, Мирхонд, Абдураззоц Самарцандий, Амир Темур, "Зубдат ут-таворихи Бойсунзурий ", Андижон.

Sattarov Kh.

1st year doctoral student FarDU

ILLUMINATION OF THE HISTORY OF THE TIMURI PERIOD IN

THE WORKS OF HAFIZI ABRU

Abstract. The article analyzes the information on the history of Amir Temur's period found in the work "Zubdat ut-tawarikhi Baysung'uri" by Hafizi Abru, a historian of the Timurid era. During the analysis, other historical sources that played an important role in illuminating the history of this period were widely used.

Key words: Hafizi Abru, Mirkhond, Abdurazzoq Samarqandi, Amir Temur, "Zubdat ut-tavorikhi Boysung'uri", Andijan.

Хрфизи Абру номи билан танилган Шихобиддин Абдуллох ибн Лутфуллох ибн Абдурашид Хдравий (Хавофий)нинг тарих ва географияга багишланган асарларида хам Фаргона водийси тарихига оид лавхалар учрайди[1]. Муаллиф "География" асарида Хужанд шахри ва вилояти хакида суз юритиб, ушбу худуднинг иктисодий холатига оид кимматли маълумотлар келтиради[2]. Тарихчининг Фаргона водийси тарихи учун яна бир мухим асари "Мажма ат-таворих"деб номланиб, Мовароуннахр, Эрон ва Хуросонда исломиятдан аввалги даврдан бошлаб то 1427 йилгача юз берган вокеаларга багишланади[3]. Асар турт жилддан иборат. Асарнинг 4-жилди "Зубдат ут-таворихи Бойсунгурий", деб номланган булиб, Амир Темур ва Мирзо Шохрухнинг 1427 йилгача булган тарихидан иборат. Ушбу кисм хижрий 736 йил милодий 1336 йил вокеалари билан бошланади. Уз навбатида 4-жилд хам турт кисмга булинади ва Техронда 1959-1960 йилларда Сайид Камолхож Сайид Жаводий томонидан нашр

этилган. Асар Шарафиддин Али Йаздийнинг "Зафарнома" асари билан бир вактда ёзилганлигини хамда келтирилган маълумотларининг бошка манбаларда учрамаслиги унинг манбавий ахамиятини яна хам оширади. Жумладан, Амир Темурнинг 1371 йилда Фаргона водийсига келганлиги, Фаргонани бошкариш учун юборилган Мирзо Умаршайх билан биргаликда апарди ва карлук кабилаларидан таркиб топган туманлар водийга жунатилганлиги, Анкотура 1388 йилдаги Фаргонага килган боскинида Сирдарёнинг Туккиз Торим кечувидан утганлиги каби маълумотлар Амир Темур ва темурийлар даври манбаларида учрамайди. Агар Мирхонд, Хондамир ва Мухаммад Гайдар Мирзолар уз асарларини ёзишда Яздий асарига суянган булса, Абдураззок Самаркандий Амир Темур ва Мирзо Шохрух даврини ёритишда Х,офизи Абруга мурожаат килади.

Х,офизи Абрунинг мухим маълумотлар Амир Темурнинг 1371 йилги Мугулистон юриши йуналишларини белгилашда хам мухим ахамиятга эга. Шарафуддин Али Яздий 1370-1371 йили Амир Темур кушинлари Сирдарёдан утиши билан бу ерда турган Кумаз ва Урнак Темур таслим булганликларини кайд этган[4: Б. 71]. Низомиддин Шомий эса мазкур юриш 1371-1372 йили булиб утганлигини таъкидлаб, Кумаз хакида суз юритмасдан, бу юриш натижасида Урунг Темурнинг таслим булганлиги, Амир Темур уни яна шу худуд хокими этиб тайинлаб, ортга кайтганлигини баён килган[5: Б. 89; 6: Б. 99]. Ушбу юриш максади ва натижаси хакида Муиниддин Натанзий батафсил маълумот беради. У хам мазкур вокеалар 1371-1372 йили булиб утганини кайд этади[7: Б. 116-117]. Натанзий Амир Темурнинг бу юриши натижасида мугул амирлари Фаргона водийсини тарк этганлигини кайд этган. Х,офизи Абру ва Абдураззок Самаркандий хам Амир Темур Фаргона водийсининг Узганд нохияси оркали Мугулистонга юриш килганлигини таъкидлаган

Шарафуддин Али Яздий ва Низомиддин Шомийлар уз асарларида исён хакида хабар топган Амир Темур Самаркандга ёрдам учун лашкарнинг илгор кисмини Мирзо Жахонгир бошчилигидаги жунатганлигини баён этган. Лекин Муиниддин Натанзий илгорга Мирзо Умаршайх бошчилик килганлигини таъкидлаб, жанг вокеаларини хам батафсил хикоя килади. Х,офизу Абруда хам ушбу вокеалар баёнида факат Мирзо Жахонгир хакида суз юритилган. Бизнингча, Мирзо Жахонгир рахбарлигида жунатилган кушин сафида Мирзо Умаршайх хам булган ва у бу жангда коровул кисмини бошкарган булиши керак. Натанзий узининг ушбу асарини дастлаб Мирзо Умаршайхнинг угли Искандарга такдим этганлиги сабабли, Умаршайх фаолиятига купрок эътибор каратган куринади. Балки, ушбу исён бостирилгач, Фаргона водийсининг айнан Мирзо Умаршайхга такдим этилиши хам Натанзийнинг шундай хулоса чикаришига асос булган булиши мумкин.

Амир Темур мамлакатнинг шаркий кисмини исёнчилардан озод этиб, маъмурий узгаришларни амалга оширди. Шарафуддин Али Яздий Мирзо Умаршайхга Фаргона водийсини суюргол килиб берилиши борасида "амирзода Умаршайхни Андижонга йибарди", дейиш билан чекланган булса, Х,офизи Абру ва Абдураззок Самаркандий Мирзо Умаршайхни Узганд(Фаргона маъносида)га юборилганлигини таъкидлашади. Низомиддин Шомий вокеалар баёнини тугридан-тугри Умаршайхни Андижон шахрида эканлигидан бошлайди. Муиниддин Натанзий бу вокеага алохида эътибор каратиб, уз асарининг бир фаслини мазкур тайинланиш баёнига багишлайди. "Олам Шахзодасининг саъй-харакатлари туфайли тула галаба муяссар булгач, - деб ёзган эди муаллиф, - жулду (инъом) тарикасида Узжанднинг ун икки тумани хазратга иктоъ килиб берилди ва жахон буйсунувчи фармонга мувофик амирзода ул тарафга отланди". Афсуски, Натанзийда Фаргонанинг ун икки тумани кайси худудлардан иборат эканлиги аник берилмаган.

Шарафуддин Али Яздий ва Низомиддин Шомийлар берган маълумотдан янги ташкил этилган мулкнинг маркази Андижон шахри эканлиги ойдинлашади. Бу фикрни вокеаларнинг кейинги ривожи хам тасдиклайди. Х,офизи Абру ва Абдураззок Самаркандийнинг сузларига кура Мирзо Умаршайх Фаргонага келгач, Андижонни янги девор билан уратади. Бу холатни Умаршайх мирзонинг Андижонни водий марказига айлантиришдаги дастлабки кадами, дейиш мумкин.

Мирзо Умаршайх ихтиёрида бир мунча катта лашкар борлигини тахмин килиш мумкин. Унинг ^амариддин кушинлари бостириб келаётганидан хабар топиши билан очик майдонда жанг килиш максадида Фаргона водийсининг Мугулистон билан чегараси томон йулга чикиши шундан далолат беради. Низомиддин Шомийнинг маълумотига караганда, у коровул кушини сифатида козок хазорасидан тузилган лашкарни олдинга жунатиб, узи уларнинг кетидан борган. Кдзок хазораси эса, Мирзо Умаршайх асосий кушин билан етиб келмасидан аввал душман томонга утиб кетган. Шарафуддин Али Яздий, Х,офизу Абру ва Самаркандий казок хазораси Мирзо Умаршайхдан кочиб, душман томонига утиб кетганлигини кайд этган. Натижада Мирзо Умаршайх жангга кирмай, колган кучлари билан тоглар томонга чекиниб, Амир Темурдан ёрдам сурайди. Хондамир Мирзо Умаршайх Амир Темур хузурига вазиятни билдириш учун Донишманд исмли шахс жунатилганлигини таъкидлайди. Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома"сининг форс тилидан эски узбек тилига килинган таржимасида Амир Темур хузурига юборилган хабарчининг исмини берилмасдан унинг сифатини баён килиниб, донишманд инсон эканлигини кайд этилган. Лекин ушбу асарнинг форс тилидаги матнида жунатилган хабарчининг исми Донишманд эканлиги ёзилган. Бундан куринадики, Мухаммад Али томонидан 1516 йили амалга оширилган таржимада баъзи узгаришларга йул куйилган, Хондамир эса бу масалада Шарафуддин Али

Яздийнинг маълумотига таянган. Натанзий Умаршайх ихтиёридаги кушин билан Карсоб сохилида боскинчилар йулини тусганлиги, лекин жанг бошланиши олдидан уч минг кишилик козок минглиги душман томонга утиб кетганлиги натижасида жангга кирмай, тог чуккиларига мустахкамланиб, Самаркандга хабар жунатганлигини кайд этган.

Мирзо Умаршайхнинг Карсоб (Оби карс, оби фарс) сохилида мугул кушинини карши олганлиги факатгина Натанзий, Х,офизи Абру ва Абдураззок Самаркандийнинг асарлари оркали бизга етиб келган. Карсоб дарёси ёки сойи хакида бошка манбаларда маълумот учратмадик. Лекин тарихий манбалардаги маълумотлар ва В.В. Бартольд асарларига илова тарзида тузилган хариталарга асосланиб, Карсоб дарёси ёки сойи Фаргона водийсининг шаркий чегараларидаги тогларга якин дарёлардан бирининг номи, деб тахмин килиш мумкин. Мирзо Умаршайхнинг Андижонга чекинмай, тогларга чикиб кетиши бу дарёнинг тогларга жуда якин булганлигини курсатади. Бизнингча, В.В. Бартольд харитасида курсатилган Узганд шахрининг шимоли ва гарбидан окиб утувчи Ясси номи билан берилган дарёни Натанзий Карсоб, деб атаган булиши мумкин. Бу дарёнинг юкори окими Фаргона водийсининг шаркий чегараси булган Ясси довонига якин жойдан окиб утади. Айнан шу худудда Мирзо Умаршайх мугул боскинчиларига карши чиккан.

Шу уринда Камариддин хакидаги фикрларга тухталиб утиш лозим. Низомиддин Шомий Тухтамиш лашкарбошиларидан хеч кимнинг номини кайд этмаган булса, Шарафуддин Али Яздий уларнинг номини батафсил санаб утган. Лекин у Камариддин хакида маълумот бермаган. Мирзо Хдйдар Амир Темурнинг 1376 йилги Мугулистонга уюштирилган бешинчи юриши вактида Камариддиннинг изсиз йуколганлигини таъкидлаган. Шунингдек, Низомиддин Шомий ва Шарафуддин Али Яздий асарларида хам 1376 йилдан кейинги вокеалар баёнида Мугулистон амири Камариддин номи учрамайди. Факат Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома"сида Амир Темур кушинларининг 1383, 1390 йиллардаги Мугулистонга килинган юришларида темурийлар лашкари билан жанг олиб борган бахрин кабиласи вакили амир Камариддин хакида суз юритилган. Натанзий, Х,офизи Абру, Абдураззок Самаркандий ва Хондамир Мугулистонда маглуб булган Камариддиннинг Тухтамишхон олдига панох сураб борганлиги хакида маълумот берган. Бундан куринадики, Мирзо Хдйдарнинг амир Камариддин хакидаги маълумоти ишончсиздир.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар:

1. Собрание восточных рукописей Академии наук Республики Узбекистан. История. - С. 40-42; Бартольд В.В. Хафиз-и Абру и его сочинения// Бартольд В.В. Сочинения. Т. УШ - М.: Наука, 1973. - С. 74-97; Буриев О. Х,офизу Абру ва унинг илмий мероси// Темурийлар бунёдкорлиги давр манбаларида/ М. Хайруллаев ва бошкаларнинг тахрири остида;

тузувчилар: А. Уринбоев, О. Буриев. - Т.: АДодирий номидаги хадк мероси нашриёти., 1997. - Б. 61 - 62; Ахмедов Б. Узбекистон тарихи манбалари. - Б. 169 - 171; Уша муаллиф... Хофизи Абру// Уша муаллиф... Узбекистоннинг атокли тарихшунос олимлари. - Б. 17 - 18; Мадраимов А., Фузаилова Г. Манбашунослик. - Б. 109-110; Амир Темур жахон тарихида. - Б. 198; История Узбекистана. Эпоха Амир Темура и Темуридов. - С. 1819; Mohamad Reza Ghiasian. The "Historical Style" of Painting for Shahrukh and Its Revival in the Dispersed Manuscript of Majma1 al-Tawarikh Iranian Studies, 2015. Vol. 48, № 6. - P. 871-903.

2. Хофизи Абру. "География"дан// Темурийлар бунёдкорлиги давр манбаларида. - Б. 74-75.

3. '<jlj£J . ^ jJ .^JIJ^. Лпи ^La. Jl^S j сЯ^Л^л .^jjljjll Ajjj .jjjl -kila.

.1959-1960

4. Шарафиддин Али Йаздий. Зафарнома/Суз боши, табдил, изохлар ва курсаткичлар муаллифлари А.Ахмад ва ХБобобеков, -Т.: Шарк, 1997. -384 б.

5. Низомиддин Шомий. Зафарнома/Форс тилидан угирувчи - Ю. Хакимжонов, таржимани кайта ишлаб нашрга тайёрловчи ва маъсул мухаррир - А. Уринбоев, изохлар ва лугатларни тузувчи - X,. Кароматов (жугрофий номлар изохи - О. Буриевники), Хофизу Абруни «Зафарнома»га ёзган «Зайл»и(«Илова»)ни форсийдан угирувчи ва изохларини тузувчи - О. Буриев -Т.: Узбекистон, 1996

6. Мирхонд. Равзат ал-сафо фи сийрат ал-анбиё вал мулук вал хулофо. Кулёзма. lii^l j ^ji^l j ^b^l ojo^ ^i li^Jljj Jjlj^jox АКЩнинг Мичиган университети кутубхонасидан олинган электрон нусха

7. Муиниддин Натанзий. Мунтахаб ут-таворихи Муиний/ Форс тилидан таржима, суз боши ва изохлар муаллифи - Гулом Каримий - Т.: Узбекистон. 2011. - 264 б.

8. Хондамир Гиёсиддин. Хабиб ус-сийар фи ахбори афроди башар/ Форс тилидан таржима, мукаддима муаллифлари - Жалил Хазраткулов, Исмоил Бекжонов, Изохлар муаллифлари - Ашраф Ахмедов, Исмоил Бекжонов, -Т.: Узбекистон, 2013. - 1272 б.

9. Usmonov B. ABOUT THE DATE OF THE FIRST AND SECOND MONGOLIAN WALKS OF AMIR TIMUR//Конференции. - 2021.

10. Usmonov, B. "Ferghana in 70 years of XV century." Scientific journal of the Fergana State University 2.1 (2019): 39-42.

11. Usmonov, B. "Horticulture in Fergana in the Temurid's period." Scientific Journal Of The Fergana State University 2.4 (2019): 73-75.

12. Usmonov, Bahriddin Ahmedovich. "A Study of Political Processes in the Fergana Valley In 1371-1376." Design Engineering (2021): 6174-6187.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.