Научная статья на тему 'ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА ОЗИҚА ЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ (АЗОТ, ФОСФОР, КАЛИЙ) ДОРИВОР МАВРАК ЎСИМЛИГИ ТОМОНИДАН ЎЗЛАШТИРИЛИШИ'

ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА ОЗИҚА ЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ (АЗОТ, ФОСФОР, КАЛИЙ) ДОРИВОР МАВРАК ЎСИМЛИГИ ТОМОНИДАН ЎЗЛАШТИРИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
14
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
маврак / тупроқ / агротехника / минерал ўғитлар / азот / фосфор / калий / парвариш / ўсиши ва ривожланиш жадаллиги.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Улугова Сафаргул Файзуллаевна

Мақолада доривор маврак ўсимлигини етиштиришда минерал ўғитлардан фойдаланиш самарадорлиги ҳамда уларнинг озиқа элементларининг (азот, фосфор, калий) маврак ўсимлиги томонидан ўзлаштирилиши кўриб чиқилади. Минерал ўғитлардан мақбул меъёрда фойдаланиш уларнинг самарадорлигини оширишга олиб келади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по искусствоведению , автор научной работы — Улугова Сафаргул Файзуллаевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА ОЗИҚА ЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ (АЗОТ, ФОСФОР, КАЛИЙ) ДОРИВОР МАВРАК ЎСИМЛИГИ ТОМОНИДАН ЎЗЛАШТИРИЛИШИ»

УДК: 581.6: 631.5

ОЧ ТУСЛИ БУЗ ТУПРОЦЛАР ШАРОИТИДА ОЗИЦА ЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ (АЗОТ, ФОСФОР, КАЛИЙ) ДОРИВОР МАВРАК УСИМЛИГИ ТОМОНИДАН

УЗЛАШТИРИЛИШИ Улугова Сафаргул Файзуллаевна,

к.х.ф.ф.д., Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти, safargul.ulugova.78, Тошкент

https://doi.org/10.5281/zenodo.10081990

Аннотация. Мацолада доривор маврак усимлигини етиштиришда минерал угитлардан фойдаланиш самарадорлиги уамда уларнинг озица элементларининг (азот, фосфор, калий) маврак усимлиги томонидан узлаштирилиши куриб чицилади. Минерал угитлардан мацбул меъёрда фойдаланиш уларнинг самарадорлигини оширишга олиб келади.

Калит сузлар: маврак, тупроц, агротехника, минерал угитлар, азот, фосфор, калий, парвариш, усиши ва ривожланиш жадаллиги.

Аннотация. В статье рассмотрена эффективность использования минеральных удобрений при выращивании шалфея, а также усвоение их питательных веществ (азота, фосфора, калия) растением шалфея. Использование минеральных удобрений в приемлемой норме приводит к повышению их эффективности.

Ключевые слова: шалфея, почва, агротехника, минеральные удобрения, азот, фосфор, калий, уход, скорость роста и развития.

Abstract. The article examines the effectiveness of using mineral fertilizers when growing sаlvia offlcinаlis, as well as the absorption of their nutrients (nitrogen, phosphorus, potassium) by the sаlvia ojficinаlis plant. The use of mineralfertilizers at an acceptable rate leads to an increase in their efficiency.

Keywords: sаlvia ojficinаlis, soil, agricultural technology, mineral fertilizers, nitrogen, phosphorus, potassium, care, growth and development rate.

Кириш. Хрзирги кунда халк табобати ва расмий тиббиётда доривор усимликлар кенг кулланилмокда. Ах,олини дори-дармон мах,сулотлари билан таъминлаш, дунё давлатларида табиий дори мах,сулотларига булган талабнинг них,оятда ортиб бориши доривор ва зиравор усимликларга булган эх,тиёжни кучайтиради. Сунги йиллари дунёда доривор маврак усимлигининг барги хом-ашёсини тайёрловчи етакчи мамлакатларнинг тупрок шароитида, уругидан экиш меъёри, етиштириш агротехнологияларининг илгор усулларини ишлаб чикиш ва куллаш х,исобига барг х,осилдорлигини ва сифатини оширишга алох,ида эътибор каратилмокда. Доривор мавракнинг барг х,осилдорлигини оширишга минерал угитларни куллаш натижасида мавракнинг ривожланишини жадаллаштириш, дори тайёрлашга булган талабини кондириш, етиштириш ва купайтириш борасида илмий тадкикотлар олиб бориш долзарб вазифалардан х,исобланади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 ноябр "Доривор усимликларни етиштириш ва кайта ишлаш, уларнинг уругчилигини йулга куйишни ривожлантириш буйича илмий тадкикотлар куламини кенгайтиришга оид чора-тадбирлар тугрисида" П^-4901-сонли [1]., 2022 йил 20 майдаги П^-251-сон "Доривор усимликларни маданий х,олда етиштириш ва кайта ишлаш хдмда даволашда улардан кенг фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорлари ва мазкур сохдга доир бошка

меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат килади [2].

Е.А. Губанованинг маълумотларига Караганда, мускатли маврак усимлиги турининг Ставрополь улкасининг тупрок-иклим шароитларида биологик хусусиятлари урганилган. У узининг тадкикотларида маврак хом-ашёсини териш ва куритиш буйича тавсияномаси ишлаб чикилган. Россиянинг давлат фармакопеяси, Европа фармакопеяси (ЕФ) ва Украина давлат фармакопеяси "Salvia officinalis folia" барглари алох,ида маколаларини уз ичига олади, оз микдордаги кисми микробларга карши ва яллигланишга карши препаратлари ишлаб чикилган. Масалан: бронхит, стоматит ва кулок ва бошка касалликларини даволашда ишлатилган [3; 4; 5].

М.У. Джамбетованинг [6] тадкикотларида, маврак усимлигининг барглари таркибидаги эфир мойининг энг куп микдори - 1,92% гача, камрок микдори тупгулларида-0,5% гача ва пояларда -0,1% гача ва илдизларида минимал микдори -0,07% гача кайд килинган. Чеченистон Республикасида доривор маврак усимлигининг баргларидаги эфир мойининг максимал микдори ёппасига гуллаш фазасида кузатилган. Бу даврда хом-ашёни (баргларни) йигиштириб олиш учун макбул муддат деб х,исоблаш мумкин.

Н.Д. Рошканинг [7] таъкидлашича у узининг тадкикотларида тупрок хусусиятини урганиб, тажриба ишлари республиканинг энг кенг таркалган кора тупрокларида оддий ва карбонатлиларда олиб борилган. Карбонатли кора тупрок куйидаги асосий курсаткичларга эгадир: хдйдаладиган тупрок катламнинг калинлиги 42 см, чиринди микдори 2,09-2,80%, умумий азотнинг микдори 0,175%, умумий фосфор 0,145%, умумий калий эса 1,07% булганлиги аникланган.

Э. Бердибоев ва бошкаларнинг [8] тадкикотларида маврак усимлигини яхши усиши ва ривожланиши учун уни угитлаш энг мух,им агротехник омиллардан бири х,исобланади. Маврак усимлиги ривожланиш даврида, айникса гуллаш фазасида озика элементларни куп талаб килади. Усимликни озиклантириш сугоришдан олдин амалга оширилади. Шуларни х,исобга олган х,олда вегетация давомида маврак экилган майдонларга уртача 100-110 кг/га азот, 70 кг/га фосфор ва 50 кг/га калий угити билан озиклантирилса яхши самара бериши тугрисида маълумотлар келтирилган.

Тадкикот объекти ва услубияти. Тадкикот объекти сифатида доривор маврак усимлиги олинди. Тадкикотлар давомида доривор маврак усимлигидаги озика элементларнинг узлаштирилиши урганилди. Тадкикотларда лаборатория ва дала тажрибалари, фенологик, морфологик, биометрик, экологик ва статистик услублардан фойдаланилди. Биометрик улчов ва тах,лиллар умумкабул килинган услублар (Борисова, Бейдеман [7], Пономарев, Зайцев [8], Ярош, Терехин ва б.) хдмда Давлат стандартлари буйича амалга оширилди. Дала тажрибалари Тошкент шах,ри Ботаника богининг типик буз тупрокларида олиб борилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Сирдарё вилояти тупроклари оч тусли буз тупроклар шароитида маврак усимлиги уругкучатларидаги озика элементларнинг узлаштирилиши минерал угитларнинг меъёрига боглик эканлиги аникланди. 2020-2021 йилларда тупрокнинг юкори катламида узлаштирувчан азот ва фосфор элементининг микдори минерал угитларнинг турли меъёрлари нисбатида аникланди. Маврак кучатлари билан ердан озика элементларининг энг куп чикиб кетиши азот, фосфор ва калий угитларининг биргаликда ишлатилганда, айникса, N30P60K40, N60P60K40 ва N90P60K40

меъёрларда кулланилганда кузатилди. Шу йиллари айни бир вактда маврак усимликларида NPK сакланиши хам урганилди.

1-жадвал. Доривор маврак уруFкучатларидаги озика элементларнинг узлаштирилиши (Сирдарё давлат урмон хужалиги)

Вариантлар Озика элементларнинг хосил билан узлаштирилиши, кг/га Озика элементларнинг узлаштириш коэффициенти, %

N P2O5 K2O N P2O5 K2O

Назорат (угитсиз) 6,1 8,5 33,5 - - -

N30P60K40 8,3 16,0 56,2 7,3 12,5 56,7

N60P60K40 13,6 21,3 62,4 12,5 21,3 72,2

N90P60K40 20,4 25,7 67,1 15,8 28,6 84,0

Тажриба майдоннинг хар гектаридан 13,6-20,4 кг азот, 21,3-25,7 кг фосфор ва 62,467,1 кг калий олиб чикиб кетилади. Маълумки, куйилган тажрибаларнинг назорат вариантда азот, фосфор ва калий микдорлари 6,1; 8,5; 33,5 кг/га ни ташкил килди.

Озика элементларнинг усимликлар тамонидан узлаштириш коэффициенти эса иккинчи вариантда азот-7,3%; фосфор-12,5%; калий-56,7%; учинчи вариантда азот-12,5%; фосфор-21,3%; калий-72,2%; туртинчи вариантда азот-15,8%; фосфор-28,6%; калий-84,0% усимликлар тамонидан узлаштирилиши аникланди (1-жадвал).

Маврак усимлиги етиштирилган каламчаларидаги озика элементларнинг узлаштирилишида куйилган тажрибаларнинг назорат вариантида азот-7,3; фосфор-9,6; калий-38,4 кг дан иборат булди. Олинган натижалар хар гектардан азот-18,2-27,4 кг; фосфор-20,4-25,6 кг; калий-60,5-66,4 кг хосил билан олиб чикиб кетилди.

Озика элементларнинг усимликлар тамонидан узлаштириш коэффициенти эса иккинчи вариантда азот-17,6%; фосфор-9,3%; калий-44,5%; учинчи вариантда азот-18,1%; фосфор-18,0%; калий-55,2%; туртинчи вариантда азот-22,3%; фосфор-26,6%; калий-70,0% га усимликлар тамонидан узлаштирилиши намоён булди (2-жадвал).

2-жадвал. Доривор мавракнинг етиштирилган каламчаларидаги озика элементларнинг узлаштирилиши (Сирдарё давлат урмон хужалиги)

Вариантлар Озика элементларнинг хосил билан узлаштирилиши, кг/га Озика элементларнинг узлаштириш коэффициенти, %

N P2O5 K2O N P2O5 K2O

Назорат (угитсиз) 7,3 9,6 38,4 - - -

N30P60K40 12,6 15,2 56,2 17,6 9,3 44,5

N60P60K40 18,2 20,4 60,5 18,1 18,0 55,2

N90P60K40 27,4 25,6 66,4 22,3 26,6 70,0

1-расм. Сирдарё давлат урмон хужалиги тажриба майдонидаги уруFдан ва каламчаларидан етиштирилган маврак усимлигига кулланилган минерал уFитларнинг таъсирини кузатиш даври

Хулосалар.

1.Хулоса килиб айтганда, Сирдарё давлат урмон хужалигининг оч тусли буз тупроклар шароитида доривор маврак усимлиги уругкучатларига кулланилган минерал угитларнинг усимлик томонидан озика элементларнинг узлаштирилиши бир гектар ер майдон учун азот-20,4 кг; фосфор-25,7 кг; калий-67,1 кг кг/га микдорларда узлаштириши аникланди.

2. Мавракнинг етиштирилган каламчаларидаги озика элементларнинг узлаштирилишида тадкикот майдонининг х,ар гектаридан яъни азот-27,4 кг; фосфор-25,6 кг; калий-66,4 кг/га узлаштирилиши маълум булди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 ноябр "Доривор усимликларни етиштириш ва кайта ишлаш, уларнинг уругчилигини йулга куйишни ривожлантириш буйича илмий тадкикотлар куламини кенгайтиришга оид чора-тадбирлар тугрисида" ПК-4901-сонли карори. -Тошкент, 2020.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 20 майдаги "Доривор усимликларни маданий х,олда етиштириш ва кайта ишлаш хдмда даволашда улардан кенг фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида" П^-251-сонли карори. -Тошкент, 2022.

3. Государственная фармакопея XIII. ФС.2.5.0051.15. Salviae officinalis folia. Взамен ГФ XI, вып. 2, - С. 254.

4. Государственная фармакопея Украины I издание. ФС. Salviae officinalis folium. -С. 360361.

5. Европейская фармакопея VII издание. ФС. Salviae officinalis folium. - С. 1230.

6. Джамбетова М.У. "Агробиологическое обоснование выращивания шалфея лекарственного (Salvia officinalis L.) в условиях Чеченской Республики". //Автореф. дисс. ...канд. сель. наук. -Москва, 2013. -С. 23.

7. Рошка Н.Д. "Продуктивность шалфея мускатного на разных фонах удобрений в чисто пропашном и полупокровном посеве." /Автореф. дисс. ...канд. сель. наук. -Симферополь, 1990. - С. 20.

8. Бердибоев Э., Улугова С., Исломов А. Доривор маврак - Salvia officinalis L. Усимлигини устириш технологияси ишлаб чикиш. Узбекистон республикаси агросаноат мажмуаси тармокларида инновацион бошкарув фаолиятини модернизациялаш ва ривожлантириш муаммолари илмий-амалий конференцияси материаллари II ^ИСМ. ТошДАУ. Тошкент, 2013. - Б. 134-137.

9. Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. -Новосибирск: Наука, 1974. - С. 154.

10. Зайцев Г. Н. Обработка результатов фенологических наблюдений в ботанических садах // Бюл. Глав. бот. сада, 1974. Вып. 94.- С. 3-10.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.