Научная статья на тему 'ДОРИВОР МАВРАК (SALVIA OFFICINALIS L.) ЎСИМЛИГИ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ТАЪСИРИ'

ДОРИВОР МАВРАК (SALVIA OFFICINALIS L.) ЎСИМЛИГИ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

136
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маврак / агротехника / минерал ўғитлар / биометрик кўрсаткичлар / ўсимлик / парвариш / ўсиши ва ривожланиш жадаллиги

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Сафаргул Файзуллаевна Улугова, Умид Исмаилович Рузметов, Рустам Хасан Ўғли Муйдинов

Мақолада доривор маврак ўсимлигини етиштиришда минерал ўғитлардан фойдаланиш самарадорлиги кўриб чиқилади. Шу билан бирга озуқа моддалари ҳисобланган азот, фосфор ва калийнинг оптимал нисбати аниқланди. Минерал ўғитлардан етарлича фойдаланиш уларнинг самарадорлигини оширишга олиб келади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по ветеринарным наукам , автор научной работы — Сафаргул Файзуллаевна Улугова, Умид Исмаилович Рузметов, Рустам Хасан Ўғли Муйдинов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДОРИВОР МАВРАК (SALVIA OFFICINALIS L.) ЎСИМЛИГИ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ТАЪСИРИ»

ДОРИВОР МАВРАК (SALVIA OFFICINALISL.) УСИМЛИГИ УСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА МИНЕРАЛ УГИТЛАРНИ ЦУЛЛАШНИНГ

ТАЪСИРИ

Сафаргул Файзуллаевна Улугова

Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти

Умид Исмаилович Рузметов

Урмон хужалиги илмий-тадкикрт институти umid_ruzmetov@mail. ru

Рустам Хасан ртли Муйдинов Тошкент давлат аграр университети rustam. muydmov26@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Маколада доривор маврак усимлигини етиштиришда минерал угитлардан фойдаланиш самарадорлиги куриб чикилади. Шу билан бирга озука моддалари хдсобланган - азот, фосфор ва калийнинг оптимал нисбати аникланди. Минерал угитлардан етарлича фойдаланиш уларнинг самарадорлигини оширишга олиб келади.

Калит сузлар: маврак, агротехника, минерал угитлар, биометрик курсаткичлар, усимлик, парвариш, усиши ва ривожланиш жадаллиги.

ABSTRACT

The article discusses the effectiveness of the use of mineral fertilizers when growing Salvia officinalis L. At the same time, the optimal ratio of nutrients -nitrogen, phosphorus, and potassium - was revealed. The use of mineral fertilizers suffi ciently leads to an increase in their efficiency.

Keywords: salvia officinalis, agricultural technology, mineral fertilizers, biometric factors, plants, care, growth and intensity of development.

КИРИШ

Бугунги кунда табиий шароитда усадиган усимликларнинг сони 374 мингдан ортик турни ташкил килади [11]. Шулардан 1200 га якин турларини доривор сифатида фармокологик ва биокимёвий хусусиятлари урганилган. "Дуне микёсида

May, 2023

218

доривор ва зиравор усимликлар маданий холда катта майдонларда етиштирилади. Жумладан, Венгрия (34- 40 минг. га), Польша (30 минг. га), Франция (25 минг. га), Испания (19 минг. га), Германия (5,7 минг. га), Австрия (4,3 минг. га), Хитой (460 минг. га) хамда Х,индистон (300 минг. га) каби давлатлар бу борада етакчи хисобланади" [1]. Америка, Германия, Хитой, Х,индистон, Япония, Корея доривор усимликлар хом ашёларини экспорт килиш буйича етакчи уринни эгаллайди. Доривор усимликларни етиштириш, мавжуд генофондни саклаш, бойитиш, табиий захираларини тиклаш хамда маданий холда купайтириш энг мухим йуналишлардан бири булиб, табиий препаратларни купайтириш мухим ахамият касб этади.

Хрзирги кунда халк табобати ва замонавий тиббиётда доривор усимликлар кенг кулланилмокда. Ахолини дори-дармон махсулотлари билан таъминлаш, дунё давлатларида табиий дори махсулотларига булган талабнинг нихоятда ортиб бориши доривор ва зиравор усимликларга булган эхтиёжни кучайтиради. Сунгги йиллари дунёда доривор маврак усимлигининг барги хом ашёсини тайёрловчи етакчи мамлакатлар тупрок шароитида, уругидан экиш меъёри, етиштириш агротехнологияларининг илгор усулларини ишлаб чикиш ва куллаш хисобига барг хосилдорлигини ва сифатини оширишга алохида эътибор каратилмокда. Доривор мавракнинг барг хосилдорлигини ошириш учун зарур минерал угитларни куллаш натижасида мавракни ривожланишини жадаллаштириш, етиштириш ва купайтириш, дори тайёрлашга булган талабни кондириш борасида илмий-тадкикотларга эътибор каратилмокда.

Узбекистон худудида 4400 га якин ёввойи усимликлар учрайди. Шулардан 1200 га якин турлари дориворлик хусусиятига эга, уларнинг 110 дан зиёд турлари биокимёвий ва фармокологик нуктаи назардан урганилган. Мамлакатимизда хам табиий доривор усимлик хом ашёсини етиштириш хажмини ошириш, сифатли ва экспортбоп махсулотлар тайёрлаш жуда долзарб хисобланади. "Республикамизнинг Урмон фонди ерларида эса 2018 йилда 1962 гектар майдонда 45 турдаги доривор усимликларнинг 4454 тонна хом ашёси тайёрланган булса, 2021 йилда 64 турдаги доривор усимликларни 4000 гектар майдонда маданий плантациялари барпо этилган хамда 7000 тонна хом ашё тайёрланган" [2]. Шу билан бирга 2022 йилда яна кушимча 4984 гектар майдонда, 8555 тонна хом ашё тайёрлаш режалаштирилган. Узбекистонда хозирда етиштирилаётган доривор маврак барг хом ашёсига булган талаб тиббиёт ва табобат сохасида хамда махаллий дори-дармон саноатининг доривор усимликларга булган эхтиёжи ортиши кузатилмокда. ^озирги вактгача куплаб олимлар томонидан

May, 2023

219

республикамизнинг турли тупрок-иклим шароитларида доривор усимликларни етиштириш, купайтириш хамда плантацияларини барпо этиш, интродукцияси ва иклимлаштирилиши борасидаги тадкикотлар мухим хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 августдаги П^-4424-сон "Республикада урмонлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги [3]., 2020 йил 10 апрелдаги П^-4670-сон "Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мухофаза килиш, маданий холда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги [4]., 2020 йил 26 ноябрдаги П^-4901-сон "Доривор усимликларни етиштириш ва кайта ишлаш, уларнинг уругчилигини йулга куйишни ривожлантириш буйича илмий-тадкикотлар куламини кенгайтиришга оид чора тадбирлар тугрисида"ги [5]. карорлари ва мазкур сохага доир бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу макола тадкикоти муайян даражада хизмат килади.

АДАБИЕТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистон худудида табиий холда 4500 турга якин юксак усимликлар таркалган, уларнинг 1200 га якин турлари дориворлик хусусиятларига эга. Хрзирги пайтда Республикамизда 112 турдаги доривор усимликлар расмий тиббиётда фойдаланишга рухсат берилган булиб, уларнинг 80% ни табиий холда усувчи усимликлар ташкил этади [6].

Э.Б. Асановнинг [7] тадкикотларида доривор маврак усимлигини 15 тури буйича илмий ишлар олиб борилган. Тадкикотларда маврак усимлиги илдизида ройлеон типидаги хинонлар борлиги аникланган. Илдизидан ёгли экстракт, сифат ва микдорий тахлил килиш курсаткич усули ва технологияси ишлаб чикилган.

Е.В. Байкованинг [8] фикрича, маврак (Sal-vía L.) туркум тури хушбуй ва манзарали, эфир мойли, зиравор усимликларни уз ичига олади. Европада гулчилик ва кукаламзорлаштиришда мавракнинг камида 17 туридан фойдаланилади. Илк бор лабгулдошлар оиласига мансуб шаклларининг хилма-хиллиги тадкик килиниб, уларнинг усиши, ривожланиши аникланган. Гарбий Сибирь урмон-чул минтакаси шароитларида интродукция килиш мумкинлиги аникланган. Мавракнинг 28 тури мавжуд булиб, Сибирнинг кукаламзорлаштириш сохаларида жорий этиш учун тавсия этилган: шулардан 19 тури - очик ер майдонларида (куп йиллик); 1, 2, 3 ва 4 йиллик кучатлар; 1 тури-манзарали куп

May, 2023

220

баргли ва гуллайдиган бута хисобланади. Уларнинг барчаси махаллий шароитда уругидан купайтирилади. Бешта тури каламчадан купайтирилиши тугрисида маълумотлар келтирилган.

Е.В. Байкованинг [9] курсатишича, маврак усимлиги илдиз тизимининг морфологияси, онтогенези, шаклланиши ва ривожланиши урганилган. Мавракнинг 27 та турлари буйича илмий изланишлар олиб борилган. Биоморфологик хилма-хиллигини тахлил килиш шуни курсатдики, куп йиллик травяник усимликлар микротермик шароитда яшовчи ут усимликлар муътадил зонада усувчи утлардан тубдан фарк килади.

И.О. Гуммельнинг [10] олиб борган куп йиллик маълумотларида Молдова республикаси шароитида маврак усимлиги вегетацияси даври мобайнида бахор ва куз мавсумларида минерал угитлар билан озиклантирилганда, бахорги озиклантириш самарали хисобланган. Назорат вариант сифатида озиклантирилмаганда 43,3 ц/га тенг булган. Кузги озиклантиришда N-30, P-45 кг/га кулланилганда 47,5 ц/га. Ушбу минерал угит меъёрлари билан бахорда озиклантирилганда эса 55,0 ц/га, яъни кузгига нисбатан 11,7 ц/га юкори булган.

НАТИЖАЛАР

Тошкент вилояти тук тусли буз тупроклар (Чоткол) шароитида минерал угитларни доривор маврак усимликлари усиши, ривожланишига таъсири аникланди. Тадкикотлардан маълум булдики, тогли худудларнинг иклим шароити бошка худудларга нисбатан кескин фарк килади. Шундай экан, уларнинг усиш тартиби танланган жойнинг иклим шароитига ва кулланилган минерал угитларни микдор ва нисбатларига хам богликдир. Олиб борилган тадкикотларнинг (2019) биринчи йили маврак усимлиги уругдан экилгандан кейин униб чикишидан токи вегетация даври охиригача кузатилганда буйига усиши ва поя диаметрига минерал угитларнинг таъсири аникланди. Кузатув натижаларига кура, назорат (угитсиз) вариантда усимликнинг буйи 18,3 см, поя диаметри 5,7 мм ни ташкил этиб, бу курсаткичлар макбул 4 чи вариантда буйини 25,6 см, поя диаметрини 9,2 мм га оширди. Яъни, назоратга нисбатан усимликнинг буйи 1,4 баробарга, поя диаметри 1,6 баробарга юкори булди.

Тадкикотларнинг иккинчи (2020) йили хам усимликнинг усиши ва ривожланиши, вегетациясини шу тарзда давом эттиради. Биометрик курсаткичларига кура, усимликнинг буйига усиши назорат вариантда 30,9 см, поя диаметри 7,4 мм; минерал угитларнинг N90P60K40 макбул меъёрлари билан

May, 2023

221

кулланилганда буйини 44 см поя диаметрини 13,5 мм га тенг булди. Бунда, назоратга нисбатан усимликни буйи 1,4 баробарга яъни 142,5% га, поя диаметрини 1,8 баробарга, яъни 180% га юкори булиши билан аникланди (1-жадвал).

Олиб борилган тадкикотларнинг учунчи (2021) йилги олинган натижаларда эса назорат вариантда усимликнинг буйи 62 см, поя диаметри 9,7 мм ни ташкил этди. Учинчи йили эса минерал угитларнинг N60P60K40 меъёрлари билан озиклантирилганда макбул меъёр хисобланди. Бунда усимликнинг буйига усиши 70,4 см, поя диаметри 14,5 мм юкори булиши билан изохланади. Яъни назорат вариантга солиштирадиган булсак, макбул 3-вариантда усимликнинг буйини 113,4%; тана диаметрини 148,6 фоизга оширди.

1-жадвал

Маврак усимлиги усиши ва ривожланишидаги биометрик курсаткичларига минерал ^итларнинг таъсири ("Чоткол" тажриба булими)

Вариантлар Уртача, M±n H-буйи, см D-диаметр, мм z V n Назоратга нисбатан % t p

2019 йил Назорат (угитсиз) H18,2±0,20 1,43 7,87 50 100 2,6 1,1

D5,7±0,07 0,46 8,16 50 100 0,8 1,2

N30P60K40 H23,1±0,27 1,87 10,29 50 126,9 3,3 1,1

D7,4±0,10 0,69 12,21 50 131,4 1,1 1,3

N60P60K40 H24,6±0,21 1,46 8,04 50 134,8 3,5 0,8

D8,8±0,04 0,31 5,56 50 156,1 1,2 0,5

N90P60K40 H25,6±0,17 1,17 6,43 50 140,5 3,6 0,6

D9,2±0,10 0,68 12,05 50 162,8 1,3 1,0

2020 йил Назорат (угитсиз) H30,9±1,16 8,17 26,43 50 100 4,4 3,7

D7,4±0,12 0,86 11,64 50 100 1,0 1,6

N30P60K40 H35,2±0,85 6,05 19,56 50 114,0 5,0 2,4

D9,2±0,21 1,51 20,52 50 124,0 1,3 2,3

N60P60K40 H39,8±0,46 3,23 10,47 50 128,7 5,6 1,1

D11,2±0,19 1,32 17,84 50 152,1 1,6 1,7

N90P60K40 H44,0±0,62 4,40 14,24 50 142,5 6,2 1,4

D13,5±0,15 1,07 14,49 50 180,0 1,9 1,1

2021 йил Назорат (угитсиз) H62,0±0,74 5,25 8,47 50 100 8,8 1,2

D9,7±0,19 1,33 13,68 50 100 1,4 1,9

N30P60K40 H65,2±0,45 3,16 5,10 50 105,1 9,2 0,7

May, 2023

222

D11,3±0,19 1,34 13,79 50 116,1 1,6 1,7

N60P60K40 H70,4±0,65 4,61 7,44 50 113,4 10,0 0,9

D14,5±0,29 2,03 20,86 50 148,6 2,0 2,0

N90P60K40 H68,1±0,71 4,99 8,05 50 109,7 9,6 1,0

D12,2±0,18 1,26 12,91 50 125,0 1,7 1,5

ХУЛОСА

Тошкент вилояти тук тусли буз тупроклар шароитида минерал угитларнинг турли меъёрларини куллаш усимликнинг буйига усиши ва поя диаметри ижобий таъсир этиши аникланди. Доривор маврак усимлигининг энг яхши усишида минерал угитларни N60-90P60K40 макбул меъёрлари билан озиклантирилганда усиши ва ривожланиши кайд этилган.

REFRERENCES

1. Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги вазирлиги, доривор ва зиравор усимликларни етиштирувчи ва тайёрловчи мутахассислар учун кулланма. Тошкент-2020 йил.

2. Урмон хужалиги давлат кумитаси, "Шифобахш" доривор усимликларни етиштириш ва кайта ишлаш маркази. Тошкент 2021 йил.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 августдаги П^-4424-сон "Республикада урмонлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги карори

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 апрелдаги П^-4670-сон "Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мухофаза килиш, маданий холда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 ноябрдаги П^-4901-сонли "Доривор усимликларни етиштириш ва кайта ишлаш, уларнинг уругчилигини йулга куйишни ривожлантириш буйича илмий-тадкикотлар куламини кенгайтиришга оид чора-тадбирлар тугрисида"ги карори.

6. Узбекистон Республикаси Вазирлар махкамасининг 2013 йил 5 август 222-сонли мажлис баёни, 3-банди. "Доривор усимликшунослик ва янги дори воситаларини ишлаб чикариш корхоналарини ташкиллаштириш учун доривор усимликларни саноат микиёсида плантацияларни яратиш" Тошкент, 2013.

7. Асанов Э.Б. Разработка способа получения и стандартизации экстракта шалфея масляного. Автореф. дис. ... канд.фарм. наук. -Москва,1997.- С. 21.

May, 2023

223

8. Байкова Е.В. "Биоморфологические особенности некоторых видов рода шалфей (Salvia L.) в условиях лесостепной зоны западной сибири." /Автореф. дис. ... канд. биол. наук. -Новосибирск, 1995. - С. 16-18.

9. Байкова Е.В. Закономерности морфологической эволюции шалфеев (Salvia, Lamiaceae). /Автореферат дисс...докт. биол. наук. -Москва, 2005.-С. 36.

10. Гуммель И.О. "Биологическое обоснование некоторых особенностей агротехники шалфея мускатного в условиях молдавской ССР." //Автореф. дисс. ...канд. биол. наук. - Краснодар, 1955. - С. 20.

11. www.floruz.uz

May, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.