Научная статья на тему 'ASTERACEAE ОИЛАСИГА МАНСУБ ДОРИВОР ҚИЗИЛ ЭХИНАЦЕЯ ЎСИМЛИГИНИ ЕТИШТИРИШДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИ'

ASTERACEAE ОИЛАСИГА МАНСУБ ДОРИВОР ҚИЗИЛ ЭХИНАЦЕЯ ЎСИМЛИГИНИ ЕТИШТИРИШДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
10
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эхинацея / агротехника / минерал ўғитлар / азот / фосфор / калий / парвариш / ўсиши ва ривожланиш жадаллиги.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Рузметов Умид Исмаилович, Сафарова Нигора Каримджоновна

Мақолада доривор қизил эхинацея ўсимлигини етиштиришда минерал ўғитлардан фойдаланиш самарадорлиги ҳамда эхинацея ўсимлигининг ер устки хом ашёси ва уруғларининг ҳосилдорлик кўрсаткичлари кўриб чиқилади. Минерал ўғитлардан мақбул меъёрда фойдаланиш уларнинг самарадорлигини оширишга олиб келади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Рузметов Умид Исмаилович, Сафарова Нигора Каримджоновна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ASTERACEAE ОИЛАСИГА МАНСУБ ДОРИВОР ҚИЗИЛ ЭХИНАЦЕЯ ЎСИМЛИГИНИ ЕТИШТИРИШДА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИ»

УДК: 581.6: 631.5

ASTERACEAE ОИЛАСИГА МАНСУБ ДОРИВОР ЩЗИЛ ЭХИНАЦЕЯ УСИМЛИГИНИ ЕТИШТИРИШДА МИНЕРАЛ УГИТЛАРНИНГ

САМАРАДОРЛИГИ *Рузметов Умид Исмаилович 2Сафарова Нигора Каримджоновна

1К.х.ф.д.,Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти 2б.ф.н.,Фармацевтика таълим ва

тадкикот институти 1umid_ruzmetov@mail.ru 2nigorask@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10081973

Аннотация. Мацолада доривор цизил эхинацея усимлигини етиштиришда минерал угитлардан фойдаланиш самарадорлиги %амда эхинацея усимлигининг ер устки хом ашёси ва уругларининг %осилдорлик курсаткичлари куриб чицилади. Минерал угитлардан мацбул меъёрда фойдаланиш уларнинг самарадорлигини оширишга олиб келади.

Калит сузлар: эхинацея, агротехника, минерал угитлар, азот, фосфор, калий, парвариш, усиши ва ривожланиш жадаллиги.

Аннотация. В статье рассмотрена эффективность использования минеральных удобрений при выращивании эхинацеи лекарственной красной, а также показатели продуктивности надземного сырья и семян растения эхинацея. Использование минеральных удобрений в приемлемой норме приводит к повышению их эффективности.

Ключевые слова: эхинацея, агротехника, минеральные удобрения, азот, фосфор, калий, уход, скорость роста и развития.

Abstract. The article examines the effectiveness of using mineralfertilizers when growing Echinacea officinalis red, as well as the productivity indicators of above-ground raw materials and seeds of the Echinacea plant. The use of mineral fertilizers at an acceptable rate leads to an increase in their efficiency.

Keywords: echinacea, agricultural technology, mineral fertilizers, nitrogen, phosphorus, potassium, care, growth and development rate.

Кириш. Дунё давлатларида доривор усимликларни етиштириш, купайтириш, мавжуд генофондни саклаш ва бойитиш, доривор усимликларни табиий ва маданий усулда купайтириш масаласи энг мух,им йуналишлардан бири булиб, фрмацевтика саноатини ривожлантириш ва доривор усимликлар хом ашёси асосида табиий дори-дармонлар ишлаб чикаришни кенгайтириш долзарб х,исобланади. Сунгги йиллари дунёда доривор тирнокгул, мойчечак, эхинацея ва маврак усимликларининг хом ашёсини тайёрловчи етакчи мамлакатлар тупрок шароитида, уругдан экиш меъёри, етиштириш агротехнологияларининг илгор усулларини ишлаб чикиш ва куллаш х,исобига хом ашё х,осилдорлиги ва сифатини оширишга алох,ида эътибор каратилмокда. Бу борада доривор усимликларнинг хом ашёси х,осилдорлигини оширишда зарур озиклантирувчи модда, минерал угитлар ва бошка мух,им агротехник тадбирларни ишлаб чикиш буйича кенг куламли илмий-тадкикот ишлари олиб борилмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 апрел "Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мух,офаза килиш, маданий х,олда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш" чора-тадбирлари тугрисида №П^-4670-сонли карори [1], 2022 йил 20 майдаги П^-251-сон "Доривор усимликларни маданий х,олда

етиштириш ва кайта ишлаш хамда даволашда улардан кенг фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорлари ва мазкур сохага доир бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат килади [2].

М.У. Аллаяров, А.И. Маматкаримов, Э.Т. Ахмедовларнинг [3] маълумотларида, кизил эхинацея экиладиган майдонлар кузда сифатли шудгорланиши, бегона утлар ва илдизпоялардан тозаланиши хамда эрта бахорда, тупрок етилгандан кейин майдон чизелланиши, борона ёрдамида текисланиши ва экишга тайёр холатга келтирилиши лозим. Тупрокка ишлов беришдан олдин гектарига 20 тонна хисобида махаллий угит (гунг) хдмда минерал угитлардан 60 кг азотли, 20 кг фосфорли ва 60 кг калийли угитларни солиш усимликни биринчи йилиданок жадал усиб ривожланишини таъминлайди. Эхинацеяни кеч куз ва эрта бахорда 1 гектар ер майдонга 5-6 кг уруг экилиши тавсия килинган. Эхинацея экишнинг энг оптимал муддати март ойи хисобланишини таъкидлаб утган. Усимликнинг ер устки хом ашёсининг курук массаси 10 ц, илдизи курук массаси 15 ц хосилдорликка эришилган.

Т.И. Дитченко, В.М. Юрин [4] Echinacea purpurea биомассасида гидрооксикоричневая кислоталари куп булиб, уларнинг иммунитетни кучайтириш, вирус ва бактериал касалликларга карши активлиги, антиоксидант хусусиятлари аникланган. Эхинацея фитомассасидан "Иммунал", "Эхинафорс", "Тайс томчилари" каби препаратлар тайёрланади. Усимликлар кучли стимулятори булган "Циркон" препарати хам гидрооксикоричневая кислоталари асосида тайёрланади.

^изил эхинацея усимлиги учун агротехник тадбирлар амалга оширилган. Жумладан, плантацияларини ташкил этиш учун март ойида махсус полларга уруглар 2-3 см чукурликда экилиб, 3-4 кг/га сепилади. Полларда махсус тайёрланган тупрок (1-1-3=кум-гунг-тупрок) нисбатида булиши керак. Уруглар сепилгандан сунг 25-30 кунда униб чикади. Бир йиллик нихолларнинг буйи 15-20 см га етади ва катта майдонга кучириб утказиш учун тайёр холга келади. Усимлик катта майдонга экиш учун куёш нури яхши тушадиган майдон танланиши керак булади. Усимлик нихолларини экиш учун танланган худуд сентябр ойида хайдашдан олдин 50 тонна гунг, 100 кг фосфор гектарига солиниб ишлов берилган. Кучатлар катор оралиги 70 см, туп оралиги 25 см масофада экилган. Мавсум давомида 8-10 марта сугорилиб, 2 марта культивация килиниши буйича изланишлар олиб борилган [5].

У.И. Рузметов, Н.К. Сафарова ва бошкаларнинг [6] куп йиллик тадкикотларида республиканинг турли худудларида Asteraceae оиласига мансуб истикболли доривор усимликлар (тирнокгул, мойчечак, эхинацея, маврак) турларини жадал етиштириш агротехнологияси ишлаб чикилган.

Мазкур тадкикот натижаларининг тахлили асосида эхинацея усимлигини етиштиришда экиш меъёри, муддатлари, озиклантирувчи модда ва минерал угитлар хамда сугориш меъёрлари, купайтириш, плантацияларини барпо этиш, хом ашёси ва усимликларини етиштириш технологиясини ишлаб чикишга каратилган тадкикотлар етарлича утказилмаганлигини курсатди. Бу усимликларни купайтириш ва етиштириш технологиясини ишлаб чикиш буйича илмий изланишлар олиб бориш долзарб хисобланади.

Тадкикот объекти ва услубияти. Тадкикот объекти сифатида доривор маврак усимлиги олинди. Тадкикотлар давомида доривор маврак усимлигидаги озика элементларнинг узлаштирилиши урганилди. Тадкикотларда лаборатория ва дала

тажрибалари, фенологик, морфологик, биометрик, экологик ва статистик услублардан фойдаланилди. Биометрик улчов ва тахлиллар умумкабул килинган услублар (Борисова, Бейдеман [7], Пономарев, Зайцев [8], Ярош, Терехин ва б.) хамда Давлат стандартлари буйича амалга оширилди. Дала тажрибалари Тошкент шахри Ботаника богининг типик буз тупрокларида олиб борилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Тадкикотлар сугориладиган оч тусли буз тупроклар шароитида доривор кизил эхинацея усимлигини жадал етиштириш максадида минерал угитларнинг турли хил меъёрларини куллашда хосилдорлик курсаткичлари 3 та кайтарикнинг 4 та вариантлари буйича илмий-тадкикот ишлари олиб борилди.

Сирдарё давлат урмон хужалиги тажриба майдони тупрок ва иклим шароитида доривор эхинацея усимлигига минерал угитларнинг хар хил меъёрлари кулланилди. Маълумки, ер устки хом ашё хосилдорликни аниклашда диагонал усулдан фойдаланилади. Доривор усимликларнинг хосили 1м2 майдонда учта кайтарикнинг туртта вариантлари асосида йигиб олинди ва хул холда улчанди. Хом ашёнинг хул огирлиги аниклангандан сунг куритилиб кайта улчанди ва эхинацея усимлиги уругининг уртача хосилдорлиги аникланди (1 -расм).

1-расм. Тадкикотларда етиштирилган кизил эхинацея усимликларининг вариантлар буйича хосилдорлик курсаткичларини урганиш тажрибаси

Доривор кизил эхинацея кучатларининг вегетацияси даври мобайнида минерал угитларнинг турли меъёрлари буйича кулланилганда хом ашёси ва уруглар хосилдорлигининг ошишига сабаб булди. Тадкикотларнинг биринчи йил маълумотларида хосилдорлик эхинацея кучатлари ер устки хом ашёси курук массаси назоратга нисбатан 2,3 баробарга, яъни 235% га тенг булди. Биринчи йили уругдан экилган эхинацея усимлигида гул очилиши ва уруглари хосил булиши кузатилмади.

Тадкикотнинг иккинчи йилги курсаткичларида уртача х,осилдорлик эхинацея кучатининг ер устки хом-ашёси назоратга нисбатан 126%, уруг х,осилдорлиги 146% га оширди.

1-жадвал. Доривор кизил эхинацея кучатлари ер устки хом ашёси ва ypyF х,осилдорлик курсаткичлари, кг/га (Сирдарё давлат урмон хужалиги)

Вариантлар Уртача, М±п I V n Назоратга нисбатан % t Р

ер устки хом ашёси

Назорат 544± 17,51 123,78 22,73 50 100 77,0 3,2

N30P60K40 668±15,27 108,01 19,83 50 122,69 94,5 2,3

N60P60K40 1026±24,66 174,38 32,02 50 188,45 145,1 2,4

N90P60K40 1284±20,16 142,56 26,18 50 235,97 181,7 1,6

Уруг

Назорат - - - - - - -

ч к « N30P60K40 - - - - - - -

00 N60P60K40 - - - - - - -

о (N N90P60K40 - - - - - - -

ер устки хом ашёси

Назорат 4030±24,42 172,66 4,28 50 100 570,0 0,6

N30P60K40 4140±26,19 185,18 4,59 50 102,74 585,6 0,6

N60P60K40 4610±21,85 154,53 3,83 50 114,39 652,0 0,5

N90P60K40 5110±33,70 238,26 5,91 50 126,79 722,7 0,7

Уруг

Назорат 930±14,63 103,47 11,12 50 100 131,6 1,6

Ч К « N30P60K40 970±13,55 95,83 10,30 50 104,29 137,2 1,4

С\ N60P60K40 1170±16,25 114,87 12,35 50 125,76 165,5 1,4

о (N N90P60K40 1360±21,45 151,65 16,30 50 146,21 192,4 1,6

ер устки хом ашёси

Назорат 6150±19,67 139,07 2,26 50 100 869,8 0,3

N30P60K40 7380±59,06 417,63 6,79 50 119,99 1043,8 0,8

N60P60K40 9320±28,77 203,47 3,31 50 151,54 1318,2 0,3

N90P60K40 11500±132,54 937,18 15,24 50 186,98 1626,4 1,2

Уруг

Назорат 2460±23,61 166,92 6,78 50 100 348,0 1,0

2020 йил N30P60K40 3150±21,63 152,96 6,22 50 128,05 445,6 0,7

N60P60K40 5040±25,26 178,60 7,26 50 204,84 712,8 0,5

N90P60K40 6680±19,94 140,96 5,73 50 271,51 944,8 0,3

Олиб борилган тадкикотларнинг учинчи йилидаги олинган натижалар эхинацея кучатлари ер устки хом ашёси назоратда 6150 кг/га; уруг х,осили 2460 кг/га; иккинчи вариантда ер устки хом ашёси 7380 кг/га; уруг х,осили 3150 кг/га; учинчи вариантда 9320 кг/га, уруг 5040 кг/га; туртинчи вариантда 11500 кг/га, уруг х,осили 6680 кг/га ни ташкил килди. ^улланилган минерал угитларнинг таъсири назоратга нисбатан ер устки хом ашёси

ни 1,8 баробарга, яъни 186%; уруг хосилдорлигини 2,7 баробарга, яъни 271% га ошириши аникланди (1-жадвалга ва 2, 3-расмлар).

2-расм. Доривор кизил эхинацея усимлигининг уруF хосилдорлик курсаткичларига минерал уFитларнинг таъсир курсаткичлари, кг/га

кг/га ЖТО 7ШП. ' ■ '6680

ыш SOOO-4UOU ■■ 5'040 '■'

.3150. н

гЯЛИ АД) 1ПОП-

0 1 1

■ Наюрат N30P60K40 ■;1 V60P60K40 ; N90P60K40

3-расм. Доривор кизил эхинацея усимлигининг уруF хосилдорлик курсаткичларига минерал уFитларнинг таъсир курсаткичлари, кг/га

Хулосалар. Хулоса килиб айтганда, Сирдарё вилоятининг оч тусли буз тупроклар шароитида доривор эхинацея усимлигини етиштиришда кулланилган минерал угитларнинг таъсири назоратга нисбатан ер устки хом ашёси хосилдорлигини 1,8 баробарга, яъни 186%; уруг хосилдорлигини эса 2,7 баробарга, яъни 271 фоизга ошириши аникланди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 20 майдаги "Доривор усимликларни маданий холда етиштириш ва кайта ишлаш хамда даволашда улардан

кенг фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида" П^-251-сонли карори. -Тошкент, 2022.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 апрел "Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мух,офаза килиш, маданий х,олда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш" чора-тадбирлари тугрисида №П^-4670-сонли карори. -Тошкент, 2020.

3. Аллаяров М.У., Маматкаримов А.И., Ахмедов Э.Т. ^изил эхинацея истикболли доривор усимлик. Тошкент, "Фан ва технология" 2017 йил. -Б. 36.

4. Дитченко Т.И., Юрин В.М. Разработка состава продукционной питательной среды для культивирования каллусной ткани эхинацеи пурпурной в качестве источника гидрооксикоричных кислот. //Труды БГУ, 2011., т.6. и 1.-с. 39-46.

5. Доривор ва озукабоп усимликлар плантацияларини ташкил этиш ва хом-ашёсини тайёрлаш буйича йурикнома, Тошкент, 2015, -Б. 37-40; 114-116; 140.

6. Рузметов У.И., Сафарова Н.К., Мухсимов Н.П., Улугова С.Ф., Ж.Т.Хайитов. Asteraceae ва Lamiaceae оиласига мансуб доривор усимликлар турларини жадал етиштириш агротехнологиясига оид илмий тавсиянома. Урмон хужалиги давлат кумитаси, Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти. Тошкент. -2021 й. -Б. 53

7. Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. -Новосибирск: Наука, 1974. - С. 154.

8. Зайцев Г. Н. Обработка результатов фенологических наблюдений в ботанических садах // Бюл. Глав. бот. сада, 1974. Вып. 94.- С. 3-10.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.