Научная статья на тему 'Обзор языка папы Григория I'

Обзор языка папы Григория I Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
131
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Обзор языка папы Григория I»

Санкт-Петербургская православная духовная академия

Архив журнала «Христианское чтение»

А.И. Садов

Обзор языка папы Григория I

Опубликовано:

Христианское чтение. 1916. № 3. С. 257-282.

@ Сканированій и создание электронного варианта: Санкт-Петербургская православная духовная академия (www.spbda.ru), 2009. Материал распространяется на основе некоммерческой лицензии Creative Commons 3.0 с указанием авторства без возможности изменений.

СПбПДА

Санкт-Петербург

2009

......... ....щс'іциі»- • ѵ-і- • . V «•"" " - • " ' ' "і. Ѵ ' ~тг~ ... ■«'!...... ... ...У'"' "'."f*4

f

Обзоръ языка папы Григорія I

(по его письмамъ *).

«Ъ письмѣ къ епископу Леандру, которое служитъ предисловіемъ къ толкованію папы Григорія I на книгу Іова, выраженъ слѣдующій взглядъ автора на украшенія и t грамматическую правильность латинской рѣчи: «...Quaeso j autem, ut huius operis dicta percurrens in bis verborum folia non requiras, quia per sacra eloquia ab eonim tractatori-bus. infructuosae loquacitatis levitas (въ ed. pr. lenitas) studiose

‘) Изъ общей литературы о папѣ Григоріи:

Главнѣйшія изданія: бенедиктинцевъ е congreg. s. Mauri, cur. Sam-m a r than us et Bessin, Par. 1705, перенечат. Gallicioli, Ven. 1768 —76, и Migne, t. 75—79. Новое изданіе писемъ Григорія представили Ewald и Hartmann »-въ Monumenta Germ, hist., Epistolarum tom. I—II: Gregorii I Kegistri tom. I, pars 1—2, tom. II, p. 1—2, Berolini 1887—1899. Въ tom. II, Praef., De Epistularum Gregorianarum collectionibus et codicibus, pag. XVI—XVII, даны свѣдѣнія о codex Petersburgensis писемъ папы и фототипическій снимокъ съ одного листа рукописи; cf. II, 470.22. Авторъ настоящаго очерка могъ въ теченіи достаточнаго времени располагать только тремя частями писемъ Григорія въ этомъ изданіи; съ „Index rerum, verborum, grammaticae“, приложеннымъ къ II тому, пришлось нѣсколько познакомиться лишь предъ чтеніемъ корректуры. Отдѣльныя мѣста изъ писемъ приводятся по возможности въ хронологическомъ порядкѣ расположенія писемъ въ Monumenta, не лишонномъ значенія и съ языковой стороны, и иногда въ контекстѣ, чтобы яснѣе представить общій строй рѣчи паны, а также попутно познакомить съ его церковными взглядами. Ссылки на письма дѣлаются по изданію въ Monumenta, при чемъ римская цифра означаетъ томъ, арабская— страницу, слѣдующая арабская (маленькая)—строку.

Leblanc, Abbe, Utrum b. Gregorius Magnus litteras humaniores et ingenuas artes odio persecutus sit. 1852.

W i s b a u m, Die wichtigsten Richtungen und Ziele der Thiltigkeit des Papstes Gregors des Grossen. l)iss. 1884. Названный авторъ, по его сло-

17

compescitur, dum in templo Dei nemus plantari prohibetur. Et cuncti procul dubio scimus, quia, quotiens in foliis malae laetae

вамъ (s. 1), при истолкованіи писемъ папы постоянно имѣетъ въ виду ихъ языкъ.

W oifsgruber, Die Vorpäpstliche Lebensperiode Gregors des Grossen. Pr. 1886.

Pfei 1 s c h i fte r, Die authentische Ausgabe der 40 Evangelienhomi-lien Gregors des Grossen, въ Veröffentlichungen aus dem Kirchenhistorischeu Seminar Mönchen, hrsg. von Knöpfler, 4 Heft, München 1900.

Blume, Gregor der Grosse als Hymnendichter. Сравн. Revue Benedictine 1908, p. 114.

G. M. Dreves, Haben wir Gregor d. Gr. als Hymnendichter anzusehen, въ Theologische Quartalschrift, 1909, Heft ill, s. 436 ff. Сравн. 1907, H. 3, S. 548 ff., и Stimmen aus Maria Laach, LX.IV, 3, 296.

Tixeront, La doctrine penitentielle de saint Gregoire le Grand, въ Bulletin d’anc. litt, et d’arch. ehr., 1912, 4, 241—58.

H о w о r t h, S. Gregory the Great, Lond. 1912.

Stuhlfath, Gregor I der Grosse. Sein Leben bis zu seiner Wahl zum Papste, nebst e. Untersuchung der ältesten Viten, въ Heidelberger Abhandlungen zur mittleren und neueren Geschichte, Heft 39, 1913. Отзывъ J ü-licher въ Th. Lzeitung 1914, 10, 302—3.

Свѣдѣнія у Manitius (въ Iw. Müllers Handbuch), Hör 1 e, 1914, passim, Baumgartner, 231 ff., въ hob. изд. Teuffel'a и проч.

На языкѣ Григорія останавливались:

Hartmann, Ueber die Orthographie Papst Gregor I, въ Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, 15 (1890), 527—549

T r i p e p i, Ragioni e fatti ad apologia di alcuni papi, 1894, гдѣ, между прочимъ, есть отдѣлъ: La letteratura classica e s. Gregorio I и подобн.

A. Sepulcri, Le alterazkme fonetiche о morfologiche nel latino di Gregorio Magno e del suo tempo, въ Studi Medievali, I, 1904/1905, p. 171. Рецензія Burger въ Archiv für lat. Lexikogr. u. Gr., XIV, 2, 295—7.

Sepulcri, Gregorio Magno e la scienza profana. Estr. d. Atti d. R. Accad. d. sc. di Torino, 1904. Ree. Bassi въ Bollettirio di filol. dass., XI, 6, 140—1.

V. Di gl io, La bassa latinitä e s. Gregorio Magno, Benevento, 1912.

О прочей новой литературѣ см. Klussmann ВіЫ. scr. class., при Jahresbericht über die Fortschr. d. kl. A., hrsg. von Kroll, 156 Band (.Sappl.), 1912, гдѣ въ числѣ другихъ, указаны изслѣдованія: Phil ipsen, Ueber Wesen und Gebrauch de6 bestimmten Artikels in der Prosa König Alfreds auf Grund des Orosius und der Cura Pastoralis, Diss. 1887, и Wülfing, Darstellung der Syntax in Alfred’s Uebersetzung von Gregor’s des Grossen „Cura Pastoralis“, Diss. 1888. О рукописи одного изъ сочиненій Григорія, подлинность которыхъ подвергается сомнѣнію, сравн. указаніе въ В. ph. W. 1911, 5, 141, на Eichler, Aus einer österr. Bibliothek, 1909.

Въ предлагаемой статьѣ разсмотрѣны со стороны языка исключительно письма цапы Григорія потому, что авторъ могъ .имѣть въ своемъ распоряженіи критическое изданіе только писемъ.

segetis culmi proficiunt, rainori plonitudine spioarum grana tur-gescunt. Unde et ipsam Ioquendi artem, quam magisteria dis-ciplinae exterioris insinuant, servare despexi. Nam sicut huius q'uoque epistolae tenor enuntiat, non metacismi *) collisionem fugio, non barbarismi confusionem devito, situsl 2) raodosque 3 *) et praepositionum casus servare contemno, quia indignum vehementer existimo, ut verba caelestis oraculi restriugam sub regulis Donati1). Neque enim haec ab ullis interpretibus in scripturae sacrae auotoritate servata sunt. Ex qua nimirum quia nostra expositio oritur, dignum profecto est, ut quasi edita su boles speciem suae matris imitetur»5). Въ параллель съ этими сужденіями, выраженными въ 595 году, молено отчасти поставить мысля, изложенныя Григоріемъ въ 601 году, въ письмѣ къ Дезидерію, епископу вьеннскому, въ Галліи6), особенно же взглядъ его въ 1. ѵ., с. 3,30 comm, in 1, I Regum: «ad hoc quidem tantum liberales artes discendae sunt, ut per instructio-

l) Id est (какъ говоритъ издатель Hartmann въ примѣчаніи) myo-t а с і s m і, ut videtur. Alii interpreter coniciunt: i о t a c i s m i; alii: meta-cismi (a ретахесра'.)—transpositions. Орава. „Хр. Чт.“ 1915, мартъ, 298.

s) Hiatus, quidam interpretes coniciunt.

3) motusque—въ нѣкоторыхъ кодексахъ.

*) Объ этомъ мѣстѣ см. Hartmann въ Neues Archiv, XV, s. 529 ff. и 543 f.

5) Greg. I Epist. V, 53, Rfegistr. tom. I, pag. 357—8.

•) Greg. Epist. XI, 34, Registr. tom. II, pag. 303: „Cum multa nobis bona de vestris fuissent studiis uuntiata, ita cordi nostro est nata iaetitia, ut negare ea quae sibi fraternitas vestra concedenda poposcerat minime pate-remur. Sed post hoc pervenit ad nos, quod sine verecundia memorare non possumus, fraternitatem tuam grammaticam quibusdam exponere. Quam rem ita moleste suscepimus ac sumus vehemeffffus aspernati, ut ea quae prius dicta fuerant in gemitu et tristitia verteremus, quia in. uno se ore cum Iovis laudibus Christi laudes non capiunt. Et quam grave nefandumque sit ■episcopo canere, quod nee laico religiose conveniat, ipse considera. Et quam-vis dilectissimus filius noster Candidus presbyter postmodum veniens hae de re suptiliter requisitus negaverit atque vos eonatus fuerit exeusare, de nostris tarnen adhuc animis non recessit, quia quanto execrabile est hoc de sacerdote enarrari, tanto, utrum ita necne sit, districta et veraci oportet satisfaetione cognosei. Unde si post hoc evidenter haec quae ad nos periata sunt falsa esse claruerint neque vos nugis et saecplaribus litteris studere constiterit, et Deo nostro gratias agimus, qui cor vestrum maeulari blasfernis nefandorum laudibus non permisit, et de concedeudis quae poscitis securi iam et sine aliqua dubitatione tractabimus“. Сравн. „Вліяніе образованія и литерат. вкусовъ времени на языкъ древнихъ зап. христіанъ“, въ •»Хр. Чт.“, 1915, мартъ и апр.

17*

nem illarum divina eloquia subtilius intellegantur». При такого рода взглядахъ вполнѣ понятно, что Григорій, въ De vita Bened. 36. Бенедиктову «Regulam» могъ назвать «sermone luculentam»: въ его глазахъ грамматическая правильность не имѣетъ особаго значенія. Григорій, какъ человѣкъ, получившій образованіе1), не отрицалъ его совершенно, но примѣнимость его въ жизни христіанъ ограничивалъ существенно2), и дѣлалъ онъ это по совершенно опредѣленнымъ общимъ основаніямъ, которыя находилъ въ своихъ, не свободныхъ отъ узости, представленіяхъ о задачахъ жизни христіанъ.

Чтеніе писемъ папы Григорія I, въ историческомъ отношеніи наиболѣе важныхъ памятниковъ его писательства, наглядно показываетъ, что, по принципіальнымъ соображеніямъ относясь нѣсколько пренебрежительно къ традиціямъ грамматиковъ, онъ и въ своихъ собственныхъ писаніяхъ' не любилъ стѣснять себя установленными для литературной рѣчи правилами, хотя многія изъ нихъ, съ которыми онъ свыкся, выполнялъ.

Начертаніе словъ у Григорія, насколько можно судить объ. этомъ по существующему лучшему изданію писемъ, не лишено нѣкоторой своеобразности. Здѣсь обращаютъ вниманіе, въ числѣ другихъ,

') Греческаго языка онъ впрочемъ не зналъ. Въ письмѣ къ пресвитеру Анастасію отъ 597 г. (Greg. Ep. VII, 29, Registr. I, 476, і—г) Григорій говоритъ о себѣ, какъ о „Graecae linguae nescius“ (сравн. пб указанію Гартмана Ep. I, 28, и. 2; III, 63, п. 7). Въ другомъ письмѣ отъ 601 г. къ епископу ѳессалоникскому Евсевію онъ замѣчаетъ: „nos nee graece novimus nec aliquod opus graece conscripsimus“ (Ep. XI, 55, Reg. II, 330. 6—7; сравн. Ep. X, 21, n. 7, и X, 10 in.). Нѣкоторыя свидѣтельства и предположенія объ образованіи Григорія сообщаетъ W о 1 f s g г u b e r, s. 12 f.

s) Не излишне замѣтить, что образовательный цензъ отъ клира (если судить по письмамъ Григорія) требовался тогда очень не высокій, главное же вниманіе обращалось на подлинно христіанскую настроенность человѣка. Да и вообще образовательное дѣло въ ту пору стояло не на высокомъ уровнѣ. Въ письмѣ къ Руфину, епископу ефесскому, отъ 596 года, читаемъ (Reg. I, 454. 5 -с): „Harum... lator... а nobis iuqui-situs, utrum, sieut decet clericum, litteras (т. e. грамоту) didicisset, eas se ignorare respondit“. Папа выражаетъ адресату—епископу свое желаніе: „qui nescit legere, lingua vestra illi sit codex“. Другому адресату, „Narsae religioso“, папа пишетъ (I, 474. 5 s.): „bene seit dulcissima vestra magni-tudo, quia hodie in Constantinopolitana civitate, qui de latino in graeco dictata bene transferant, non sunt. Dum enim verba custodiunt et sensus minime attendunt, nec verba intellegi faciunt et sensus frangunt“.

■слѣдующія явленія: съ одной стороны «adquisisse» (въ фразѣ Rogistr. II, 139.24 s.: «quicquid vel ante ecclesiae ipsius esse coguoveris vel in episcopatus ordine praedictum episcopum adquisisse, in eiusdeщ ecclesiae dominio conservetur») и подобн., съ другой—«amministratio», «ammiror», «ammonet», «ammonendos»; далѣе «Arrius», «optineat», «optulit», «repperio», «suptiliter»; слово «xenia» (=munera) встрѣчается, повидимому, въ этой именно формѣ въ R. I, 436. п, но но преимуществу наблюдается въ формѣ мн. ч. «ехепіа» и един. ч. «ехепіпт», т. е. съ приставкой «е» впереди слова. Въ комментаріи новѣйшаго издателя къ R. I, 298. а ss. выражено даже общее положеніе, что Григорій писалъ «exenium», а не «xenium» (въ значеніи «munus», даръ), о чемъ свидѣтельствуютъ и рукописи, и данныя, указанныя у Schuchardt. Vokalism. d. Vulg.-Lat., И, 362, III, 276. Вмѣсто обычнаго въ латыни начертанія «Charta» (х<хртт]<;) встрѣчаемъ «carta» (въ сочетаніи «sine carta et calamo»); «Лондонъ» и «Лондонскій» передаются чрезъ «Lundonia» и «Іліп-doniensis»; наблюдаются стяженяыя формы «dorani» и под., напримѣръ «domni Romani», «domno Colurabo presbytero» (Reg. I, 229.9), столь знакомыя изъ позднѣйшихъ романскихъ нарѣчій ‘). Среди формъ могутъ быть отмѣчены; въ R. I, 302- is—іе «mense Novembrio» (хотя въ нѣкоторыхъ кодексахъ значится, повидимому, «novembri»), откуда можно догадываться о сформированіи Григоріемъ слова «Novembrius»; въ II, 274. г, встрѣчающаяся притомъ у Григорія не въ первый разъ, глагольная форма «tultae fuerant», которую ■можно производить отъ стараго глагола «tulo», наблюдаемаго однако г доклассическихъ писателей безъ причастной и супикной формы; въ II, 19.28 дана форма «monstrantur», какъ—повидимому—отложительная, съ активнымъ значеніемъ, въ фразѣ: «neque viventi abbati quaecumque persona... in suo monasterio praeponatur, nisi forte extan-tibus... criminibus quae sacri canones punire monstrantur», «^.которыя священные каноны указываютъ наказывать», если не понимать такъ: «... провинностей, карать которыя (=для наказанія которыхъ) указываются (=ееть) священные каноны», и под. Встрѣчаются формы въ родѣ «naviщ» (винит. п.), «infantum» (род. мн.), «пнііао» (род.), «аііае» (дат.) и т. д., «paruit»=peperit, «praestasse» и др.

Для характеристики синтаксиса падежей уГ ригорія могутъ служить слѣдующіе примѣры. Родит. п. «picturae historia», исторія въ живописи, въ картинѣ, или живописная исторія, въ II, 270. n s.:

•у Сужденія новѣйшаго издателя писемъ папы Григорія объ его орѳографіи изложены въ tom. II, pag. ХХХІІ—ХХХѴ’ІІ.

«Aliud est picturam adorare, aliud picturae historia, quid sit adoran-dum, addiscere»; «vita fidei», жизнь но вѣрѣ или соотвѣтственно вѣрѣ въ I, 458.2і: «vitam fidei non habent»;. сравн. также «hu-manae iofirmitatis lingua» и «honor pallii» въ фразѣ: «honor pallii nisi exigentibus causarura meritis et fortiter postulant! dari non debeat». Обращаетъ вниманіе винительный «ahbatissam» въ I, 284.20—21: «Victoria... res mohasterii dispersit, ut ad prioratus locum pertin-gere (въ одн. кодексѣ «pertingeret». поправленное изъ «pertineret») et ipsa post abbatissam interim inveniri debuisset» (въ одн. код., впрочемъ, «abbatissa»). Наблюдается творительный вмѣсто винительнаго, напр. I, 297.14—is: «Sacerdotii praerogativa si recta consi-deratione pensemus, sollicitis et bene gerentibus in honore, neglegen-tibus autem profecto erit in опеге» (правда, въ нѣкоторыхъ рукописяхъ читается «in honorem»). Здѣсь видимъ обычное въ поздней латыни смѣшеніе вопросовъ «гдѣ» и «куда», «въ чемъ» и «во что». Другіе подобные примѣры: «basiiicam cum baptisterio in honore beatorum appstolorum... fundari praecipimus»; «Excellentia ergo vestra, quae prona in bonis esse consuevit operibus» etc; «... et in monasteriis, ubl digne valeant agere paenitentiam, deputet»; «multi in huius labe peccati perhibentur esse collapsi»; 1, 284. i4 s: necesse est eum in monasterio praedicto recipere»; ibid., v. ie: «Marciam sancti-monialem leminam in monasterio alio iniuste audio fuisse migratam» (впрочемъ въ одномъ кодексѣ читается «monasterium aliud»); II, 11. а»: «in monasterio mittere»; II, 12.2«: «in clero ecclesiae propere sus-cipiendi non sunt»; II, 24.1—2: «Deceiu vero auri libras quas in captivorum rederaptione (согласно поправкѣ корректора одного изъ кодексовъ — redemptionem) excellentia vestra transmisit, ... suscepi»; II, 49.is: «servorum Dei.., quos in Neapolitana civitate transmiseram» (въ. нѣкоторыхъ рукописяхъ, однако, «Neapolitanern» и «civitatem»); II, 271.2s s. въ письмѣ къ Sereno episcopo Massiliensi: «pervenit ad nos, quod dilectio tua libenter malos homines in societate sua reci-piat»; II, 288.2s: «eumque in manibus levaverunt»; II, 325 (неоднократно): «in sanctae Trinitatis nomine baptizantur». Срѣдка попадается винительный вмѣсто творительнаго: I, 297.2s: «necesse est, ut Deum in omne quod gerimus attendamus». Нерѣдко употребляются падежи съ предлогами вмѣсто простыхъ, т. е. безпредложныхъ падежей. Въ такомъ сочетаніи является предлогъ «de». Говоря въ одномъ письмѣ объ искушеніяхъ отшельника, идущихъ отъ нечистаго духа, въ томъ числѣ о соблазнахъ картинами прежнихъ грѣховъ, папа замѣчаетъ, что діаволъ «si qua dudum turpiter acta sunt, eo-rnm speciem cordis oculis opponit, ut, quam de praesentibus non

valet inquinare, de malis transacts violet». Другіе примѣры: «de fratrum minoratione gloriainur», «de venturo iudieio terrendo» (устрашая грядущимъ судомъ), или II, 109. зз—34: «Deus... vos... et modo consoletur de largitate donorum (обиліемъ благодѣяній, обильными дарами) et postmodum de retributione praemiorum». Конструкція съ «in» вводится вмѣсто творит. мѣста, напр. «in illis locis», вмѣсто творит. причины, напр. «qua iu re moti» и т. д. Глаголы ставятся иногда не съ тѣми падежами, съ которыми принято было сочинять ихъ въ классической латыни. Стереотипный для всей поздней латыни примѣръ представляетъ «benedico» съ винит. падежомъ въ 11, 247.з—«: «rectae mentis est Deum non solum in prosperis bene-dicere, sed etiam in adversitatibus collaudare».

Въ синтаксисѣ степеней сравненія повторяется давно вошедшее въ поздній языкъ смѣшеніе этихъ степеней, вмѣстѣ съ другими своеобразностями въ ихъ употребленіи. Говоря объ изложенномъ однимъ аббатомъ, на память, толкованіи Григорія на нѣкоторыя ветхозавѣтныя книги, папа замѣчаетъ (II, 352. »#—20): «Quae cum mihi legisset, inveni dictorum meorum sensum valde inutilius fuisse permutatum». Въ другомъ мѣстѣ читаемъ (II, 318.23): «tune reg-num stabile creditur, cum culpa quae cognoscitur citius emendatur», t. e. встрѣчаемъ сравнительную степень вмѣсто положительной «cito». Въ II, 319.14—is сравнительная степень стоитъ рядомъ съ положительной. «... de correctione huius sceleris studiosissime cogitate, ne tanto postmodum acrius feriat (creator noster), quanto modo diutins et dementer expectat». Бываетъ опущеніе сравненія въ одномъ изъ членовъ предложенія: II, 2. в—и: «Vestra fraternitas petiit, ut sibi episcopiura in ecclesia, quae non longe ab eodem monte est, facere debeat. Quod omnino libenter accepi, quia quantum vicina fuerit, tantum prodesse animabus illic consistentibus amplius potent». Выразительный примѣръ несоотвѣтствія степеней сравненія .имѣемъ въ томъ же письмѣ (къ Петру, епископу Корсики, отъ сентября 597 г.). Папа говоритъ, что на прежнихъ христіанъ, впослѣдствіи—negle-gentia aut necessitate—уклонившихся въ идолопоклонство и теперь возвращающихся въ христіанскую вѣру, слѣдуетъ наложить нѣкоторую эпитимію, «ut reatom suum plangere debeant et tanto firmius teneant hoc, ad quod... revertnntor, quanto illud perfecte defleverint» (II. 1. IS—1»).

При употребленіи глаголовъ Григорій не всегда обращалъ вниманіе на ихъ временныя формы. Такъ, въ I, 289. го ss: «Pervenit ad nos, quod fraternitas tua... parere despiciat et nec... voluisses sub-scribere» — предъ нами въ совершенно параллельныхъ предложеніяхъ

оказываются разныя временныя формы «despiciat» и «voluisses», которыя къ тому же поставлены въ разныхъ лицахъ. Въ I, 324.12—із: «... culpam ше committerе vehementer existimo, si... siluero» въ оборотѣ асс. с. inf. поставлено неопредѣленное настоящее вмѣсто ожидаемаго неопредѣленнаго будущаго. Тоже въ I, 290. 4 ss.: «sj..., nos scito ulciscenter imponere» = «если..., то знай, что я, въ видѣ кары, наложу» (о будущемъ времени); подобное въ I, 296. і—2 ss.: «Ne credas...; recordare..., require... et cognoscis, quia» etc., «и узнаешь, что...» (въ прежнихъ изданіяхъ, кромѣ ed. рг., такъ и читали: «cognosces»); сравн. въ одномъ мѣстѣ «bene faois» = «bene facies, какъ преданное чтеніе было измѣнено въ одномъ изъ кодексовъ. Въ I, 338.24—25 находимъ ничѣмъ не вызванное plqpf. въ фразѣ: «Sed quo ansa quove tumore nescio, novum sibi conata est (frater-nitas tua) nomen arripere, unde omnium fratrum corda potuissent ad scandalum pervenire», или ibid., 339.1—2: «vehementer ammiror, quia, ne ad episcopatum venire potuisses, fugisse memini te veile» и мн. друг. Причастіе настоящаго времени для означенія бывшаго событія въ II, 389. ist ‘«Gloriae vestrae scripta suscipiens (получивъ) legenda laetus aperui, sed tristis perlecta replicavi». Не разъ встрѣчается форма будущаго времени въ значеніи повелпт. наклоненія, наблюдаемая впрочемъ и у писателей образцовыхъ: «... et ideo fra-ternitas tua ad praedictam ecclesiam ire properabit» etc., или: «Quorum si culpa forte poposcerit, ita excessus emendare curabitis, ut paternuiu affectum de авіто nuilo modo relinquatis», послѣ чего авторъ обращается къ адресату — епископу въ формѣ повелительнаго наклоненія: «Estote» etc.

Изъ синтаксиса наклоненій у Григорія наиболѣе важны случаи конструкцій при verba sentiendi et declarandl. Авторъ, несомнѣнно, довольно часто примѣняетъ въ такихъ случаяхъ обязательный въ образцовой латыни оборотъ съ асс. с. inf., напримѣръ послѣ «еот-perio» (I, 301.s.), «pervenit ad те» или «ad nos» (I, 288. «з; I, 301. и ss.; II, 21.12—із, въ письмѣ къ Agnello, episcopo Terraci-nensi, отъ 598 года: «pervenit ad nos quosdam illic... arbores colere et multa alia contra christianam fidem inlicita perpetrare»; II, 28.13—14: «pervenit ad nos diaconos ecclesiae Catenensis calciatos campagis pro-cedere praesumpsisse» etc.1); II, 116.2—з: «pervenit autein ad nos

’) Примѣч. Hartman n’a: .campagus genus calceamenti, quo diaconi Romanae ecclesiae utebantur. Cf. Ducange, h. v“. Григорій Г, входившій во многія важныя дѣла всѣхъ помѣстныхъ церквей, притомъ даже на востокѣ, и существенно помогавшій благоустроенно церковныхъ и гражданскихъ дѣлъ и отношеній, иногда, какъ видимъ иаъ приведеннаго примѣра, интересовался и возмущался фактами ничтожными.

quosdam episcoporum sub praetextu quasi solacii in una domo cum mulieribus conversari» etc.; II, 134.ie—», въ письмѣ къ Anastasio, cpiscopo Antiocheno, отъ 599 года, и II, 298. гв—21, къ Isacio episcopo Hierosolymitano, отъ 601 года: «pervenit ad nos in orientis ecclesiis nullum ad sacrum ordinem nisi ex praemiorum datione per-venire».etc.) и при другихъ подобныхъ глаголахъ и выраженіяхъ, напр. при «agnosco» (сравн. II, 298. и: «... si ita esse vestra fraternitas agnoscit» etc.), при «assero», напримѣръ въ сочетаніи: «... ut etiam fili'os suos sine baptismate asserant remansisse», при «respondeo». какъ въ фразѣ: «nescire se... responderint» и др. Гораздо, однако, чаще наблюдается у Григорія замѣна оборота асс. с. inf. конструкціями еъ союзами, характерная для всей поздней латыни. Примѣры: I, 341. и: «scio quia» etc. («знаю, что...»); I, 301. s—e: ««scientes quia... postea... laetificat»; I, 357. зв-— зі: «scimus, quia... turgescunt»; I, 358. іа—го: «Hoc tarnen sciat magnitudo vestra, quia... non habe-mus»; I, 315. r. «seitote autem, quia Agilulfus... non recusat»;

I, 369.il—12: «agnovi, quod... perveniat»; I, 394. iss.: «Delohanne vero presbytero cognoscite, quia causa illius per synodum decisa est, 111 qua aperte cognovi, quia eius adversarii eum facere hereticum voluerunt..., sed minime potuernnt»; I, 305.«: «cognoscaut, quia non solum indignus est sacerdotio, sed et aliis profecto erit culpis obno-xius, quisquis Dei donum pretii praesumpserit venalitate mercari»;

II, 55.3—«: «Ex discipulo autem tno cognovimus, quia tu qui abbas diceris esse adhuc monachus nescis»; II, 393.22—23: «pervbnit ad nos iratrem et coepiscopum nostrum Pascasium ita desidem neglegentemque in cunctis existere, ut in nullo, quia est episcopus, agnoscatur» (что ни по чему нельзя узнать, что онъ — епископъ); сравн. I, 281. ю: «pervenit ad me quod» съ сослагат., I, 285. n—ie: «pervenit ad nos quia» съ изъявит. и мн. под.; II, 270. iss. (въ письмѣ къ Sereno, episc. Massiliensi, отъ окт. 600 года): «Perlatum siquidem ad nos fuerat, quod inconsiderate zelo suecensus sanctorum imagines sub hae quasi excusatione, ne adorari debuissent, confringer.es» etc.; I, 295. a (въ письмѣ къ Iohanni, episcopo Ravennati): «Ex quibus omnibus invenio, quia honor episcopates totus foras in osteusione est, non in mente»; 1, 320л: «intellego, quia» etc., и нѣсколько ниже — «dico, quoniam...»; I, 296.1: «Ne autem eredas, quia...» и почти вслѣдъ за симъ «et cognoscis quia...»; 1,319.4: «credo, quia» etc.; 1, 302.2«: «credo quod apta valde persona inveniatur», а въ другомъ мѣстѣ — «unde credo, quia ea nee» legere dignatus est»; I, 323. із: «confido, quia...»; I, 321. 21: «liquet, quod...»; I, 327л: «indieo, quia... su-scepi»; I, 351. is: «ego autem magnam confidential!! habeo, quia omni-

potens Deus... exacuit... et confortat»; въ разныхъ мѣстахъ попадаются сочетанія въ родѣ слѣдующихъ: «certus eniin esto, quia... servabimus» (будь увѣренъ, что...); «de me eniin certum tenete, quia... movear»; «dico, quia... vicit»; «indico..., quia... voluit»; «ostendere, quia... non amamus»; 1, 369.2« (въ письмѣ къ Vergilio episcopo Arelatensi): «Alia quoque nobis est res valde detestabilis nuntiata, quod quidam ex laico habitu per appetitum gloriae temporalis defunctis episcopis tonsu-rantur et fiunt subito sacerdotes», и въ другомъ мѣстѣ: «Nuntiatum vero nobis est, quod -per simoniacam beresem ad sacros quidam ordi-nes adducantur», также «ostendite, quia nnum sumus» (покажите, что мы—одно, т. е. единодушны); I, 451.6—9: «Quia enim mala actio praecedentis valde, noceat subditis, testantur Pharisaei;» сравн. «Johannes episcopus mihi scripserit, quod... fait»,, или «Diaconus Adeodatus... iureiurando satisfecit, quia... solebant» и многіе др.;

I, 288.1s: «eis (Hebraeis) ex me specialiter promittens, quod qui-cumque ad verum Deum et Dominum nostrum Jesum Christum ex eis conversus fnerit, onus possessionis eins ex aliqua parte inminuetur» (гдѣ принятая Григоріемъ конструкція послѣ «promitto» явилась вмѣсто асс. с. inf. fut.). Въ связи съ употребленіемъ союзовъ при глагольныхъ конструкціяхъ, мимоходомъ замѣтимъ, что при «est dubium» и под., вмѣсто «quin», какъ у Теренція и Геллія, ставится Григоріемъ «quia», напр. I, 334. е: «... nt nulli sit dubium, quia...», или

II, 361.9—іо: «Nulli est dubium, quia, sicut sacerdotibus res in episcopatu' adquisitas nnlla est alienandi licentia, ita de eis quas ante habuerint quicquid iudicare voluerint, non vetantur». Встрѣчается «quia», вмѣсто ожидаемаго «quod», послѣ нѣкоторыхъ глагольныхъ выраженій, напр. I, 295. ю: «Primum me hoc contristat, quia» etc., или 1, 295. 25 «ago omnipotenti Deo gratias, quia» etc. ‘).

Конструкціи- косвенныхъ вопросовъ содержатъ нерѣдко изъявительное наклоненіе. Въ письмѣ къ епископу антіохійскому Анастасію, по поводу принятаго Киріакомъ. епископомъ константинопольскимъ, и возмутившаго папу титула «вселенскій», читаемъ (I, 469. зо): «Scitis enim, quanti non solum heretäci, sed etiam heresiarchae de Constantinopolitana ecclesia sunt egressi» и под. Неоднократно встрѣчается почти одновременно то изъявительное, то сослагательное наклоненія. Registr. I, 296.ю: '«Diem tuae vocationis attende, quas rationes de sarcina episcopatus redditurus es, considera»; но почти вслѣдъ за симъ, въ томъ же письмѣ, читаемъ: «Vide quid in lingua, *)

*) Въ index, pag. 599, указывается случай употребленія „ut“ съ изъявит. н, и два случая „ut“ съ асс. с. inf.

quid in acta episcopnm deceat»; въ другомъ письмѣ читаемъ: «quanto ardore videre te sitiam, in tui tabnlis cordis legis», и немного дальше: «in hac vero ecclesia quantis causarum tnmultibus premor, ipsa cari-tati toae epistolae meae brevitas innotescit»; II, 3.25 s.: «Quae autem mala а barbarorum gladiis, quae а perversitate iudicum patimur..., narrare fugio», однако не много дальше, pag. 5, ѵ. 21—гз, читаемъ: «Quanta in omnipotent Dei timore excellentiae vestrae mens Solidität« firmata sit..., etiam in sacerdotnm eius laudabiliter dilectione mon-stratis»; въ I, 469. s встрѣчаемъ оба наклоненія даже въ одной и той же фразѣ: «...commemorare voluistis non, quid sum, sed quid esse debeam». О наклоненіяхъ въ условныхъ предложеніяхъ можно судить по I, 296. і4—іб.- «... tantae deliberationis fui tantaeque caritatis circa fraternitatem tuam, ut si eandem caritatem meam custodire vo-luisses, adbnc talem fratrem... numqnam inveneras». Наблюдается неожиданное употребленіе неопредѣленнаго наклоненія въ письмѣ къ ен. Фортунату (I, 456.5-е): «Quia ergo fraternitate vestra iudicante comperimus ad redemptionem (т. e. captivornm) mutuam fecisse pecu-niam et earn unde solvere non habere» etc., явленіе бросившееся въ глаза и корректору одного изъ кодексовъ, исправившему «solvere» въ «solveret», при подразумѣваемомъ подлежащемъ «fraternitas vestra».

Среди прочихъ глагольныхъ выраженій съ синтаксической стороны представляютъ интересъ: причастія въ формѣ именительнаго самостоятельнаго падежа1) въ II, 282. ю—п «Venientes quidam Ravennates homines gravissimo maerore percussus sum, quia fraternitatem tuam retuleruut de vomitu sanguinis aegrotare» (сравн. впрочемъ другія чтенія этого мѣста) и въ II, З86.з0—зі «Vestri antistitis obitum cognoscentes, curae nobis fuit destitutae ecclesiae visitationem fratri et coepiscoponostro Veneriosollemniterdelegare»2)иподобн., и герундій въ творительномъ падежѣ въ значеніи причастія настоящаго, напр.: I, 325.4—s: «tantasque oppressiones operari dicitur invadendo loca singulorum» etc.; II, 348. «: «...et alios temporaliter nutriendo bonis in aeternnm caelestibus satieris».

На рѣчи папы Григорія нерѣдко отзывались многія изъ тѣхъ своеобразностей поздняго слововыраженія, которыя имѣли задатки для себя въ прежнемъ состояніи латыни и которыя теперь выливались *)

*) Примѣръ винительнаго самостоятельнаго указанъ въ index, р. 573.

s) Сравн. допускаемыя иногда, даже въ печати, нѣкоторыми русскими людьми, равнодушными къ логико-грамматической правильности рѣчи, выраженія въ родѣ слѣдующаго: „узнавши объ этомъ, мнѣ захотѣлось“ и т. под.

иногда въ болѣе рѣзкія и рельефныя формы, захватывая притомъ и прозаическую рѣчь. Григорій употребляетъ уменьшительныя латинскія слова вмѣсто обычныхъ, напримѣръ въ письмахъ къ Крунигильдѣ и Хильдеберту, I, 384. в—385. и—и, онъ обозначаетъ одно имѣніе названіемъ «patrimoniolum», въ письмѣ же къ управителю имѣнія, пресвитеру Кандиду, pag. 388, ѵ. гв—*в, называетъ его «patrimonium». Онъ ставитъ формы множественнаго числа вмѣсто единственнаго, напр. I, 363. к—ю' «fit plerumque, ut ad sacrum ministerium, dum blanda vox quaeritur, quaeri congrua vita negiegatur, et cantor minister Deum moribus stimulet, cum populum vocibus delectat». Авторъ вноситъ отвлеченныя выраженія въ замѣнъ конкретныхъ: I, 323, is: «Cogitet igitur dominorum pietas» etc. («пусть подумаютъ благочестивые Государи» и нроч.); пользуется прилагательными и причастіями въ значеніи существительныхъ: I, 368. « ss.: «о quam bona est caritas, qnae absentia per imaginem praesentia sibimetipsis exhibet per amorem, divisa unit, eonfusa ordinat, inaequalia sociat, imperfecta consuinmat»; «amor caelestium» есть «любовь къ небесному», «volatilia caeli» — «птицы небесныя». Прилагательныя занимаютъ мѣсто родительныхъ падежей соотвѣтствующаго существительнаго: «epistolari brevitate» (краткостью письма, т. е. краткостью, которая требуется въ письмѣ или свойственна сму), «а sacerdotali animo;» наоборотъ, выраженіе «erroris nomen» обозначаетъ у Григорія ложное .наименованіе. Формы отъ «sum» иногда опускаются, какъ въ II, 172 *—s: «... reddifam tibi gratiam fraternae caritatis intellege atque in nostro te receptum consortio gratulare». .Обыченъ пропускъ слова «litterarum» (= epi-stolae) при обозначеніи лица, которому вручено письмо для передачи адресату: выраженія «praesentium portitor», «praesentium lator», «pr. latrix», «harum lator» встрѣчаются весьма часто, особенно въ рекомендательныхъ письмахъ. Наблюдается взаимное несоотвѣтствіе членовъ предложенія въ ихъ построеніи, напр. I, 357. is—«: «in qua (expositione) quicquid tua sanctitas tepidum incultumque reppercrit, tanto mihi celerrime indulgeat, quanto hoc me aegrum dicere non ignorat». Замѣчается множество разъ раздѣленіе словъ, относящихся одно къ другому, вставленными между ними реченіями, напр. I, 290.2«: «... ut, dum Deo illic fuerit propitio consecratus, ipse» etc., или 11,319.5—e: «Quis enim pro populi se peccatis intercessor obiciat, si sacerdos, qui exorare debuerat, graviora rommittat?» Раздѣленіемъ связанныхъ внутренно словъ, при нескладности фразы, ея пониманіе иногда нѣсколько затрудняется, какъ въ II, 386. іа ss.: «Oraculum vero quod incompetenti persona reppereris esse constructuui huic proprio te volumus episcopo, si res, ut dictum est, ita se habere constilerit,

sine mora aliqua reformare». Расположеніе словъ можетъ вызвать иногда неправильное пониманіе мысли автора: въ I, 395.2«—29: «... sed diu accusatio incerta contrivit in tantuin, quia accusatores ipsius larcianistarum quam memorabant heresem nescirc se aperta responsione professi sunt» значитъ: «долго угнетало его на столько ненадежное обвиненіе, что обвинители его» и ироч., такъ какъ здѣсь «іи tantum» относится, очевидно, къ «incerta», а не къ «contrivit». Изъ несущественныхъ частностей можно указать на мѣсто союза «ut» въ 1, 282.8—4: «ego nulle modo patior loca sacra ut per clericorum ambi-tum destruantur» и под., или «nunc usque», донынѣ, въ И, 248. ч.

При всей дѣловитости своей натуры и при всей серьезности склада мышленія, Григорій I не избѣгаетъ и образовъ, не чуждается изысканныхъ комплиментовъ, любитъ преувеличенно говорить о своемъ смиреніи. Въ письмѣ къ Евдогію, епископу александрійскому, читаемъ (],433.2oss.): «vos quidem bonae vitae merito resplendentes ea quae paradiso vicina suut bene olentia nobis ligna ‘) transmisistis. Nos vero quia videlicet peccatores suraus, ab occidente vobis ligna transmisimus, quae construendis apta navibus tumultum mentis nostrae signantia in marinis semper fluctibus agitentur». Другіе примѣры: I, 472. i:- «quia in procellas et fluctus tendis (т. e. въ мірскую жизнь съ ея тревогами), verborum meorum funibus te ad litus геѵосо»; въ письмѣ къ «Narsae religiöse» (I, 473.20) отказъ давать наставленія монахамъ мотивируется такъ: «іпеае siecitatis guttas parvulas suscipere non de-beiit»; II, ЗО.13—14: «coutigit, ut ad largum vestrae beatitudinis fontem. brevis ppistolae meae vix parva potuisset aqua resudare»; II, 142.24: «Dilectionis tuae scripta suscepi. quae' in meo sensu ainoris melle condita sapueruiit»; II, 324. is—20: «... pro animarum salute, quae huius sceleris i'ucrant gladio periturae» etc. («отъ меча этого преступленія», т. е. симоніи); II, 406.з ss., въ увѣщаніяхъ, обращенныхъ къ Киріаку, патріарху константинопольскому, бросить титулъ «вселенскій»: «... ент ea caritate qua dignum est suademus, ut profa-nam elationem... cordis pede calcantps perversi superbique vocabuli scandalum aulerre de medio ecclesiae festinetis, ne a pacis nostrae societate divisi inveniri possitis»; II. 412.24 s.: «Ubi canonicam distrie-tionem culparum contra se qualitas excitat, postponere quae corrigenda sunt non dcbemiis, ne dissimulatione vires dare pravis actibus, quos falce 110s disciplinae resecare couvenit, videamur»; II, 423. is—20, при указаніи цѣли, ради которой папа желаетъ получить отъ своего ' *)

*) Примѣчаніе издателя: De lignis bene olentibus ex Arabia Romam transmissis cf. Friedlaender, Sittengeseh. Roms, HIä, 76 ss.

корреспондента нужныя свѣдѣнія: «ut disponere valeamus, qualiter discipline frenum extra iter suum pergere non permittat eos quos ad excessam acaleus ргаѵае mentis irritat». Встрѣчаются образы искѵствен-ные и вычурные. Въ письмѣ, напримѣръ, къ Евлогію александрійскому, выразивъ радость о возростаніи александрійской церкви, Григорій продолжаетъ: * Gratias itaqoe omnipotenti Deo solvimus, quia impletum videmus in vobis esse quod srriptum est: «Ubi plnrimae segetes, ibi manifeste fortitudo boum» (Prov. 14.4). Si enim bos fortis ‘aratrura linguae in terra cordis audientium non traxisset, tanta fide-lium seges minime surrexisset». Попадаются образы, обличающіе недостатокъ вкуса у автора, напримѣръ I, 336. і*—20: «Quomodo igitur sine labore transire possumus aestum hnius saeculi, infirmae nos oves, in quo graviter sudasse novimus et arietes?»

Отвлеченныя понятія въ титулахъ обозначаютъ лица и мы-1 ѵ

слятся дѣйствующими. Примѣры (немногіе изъ многихъ): «... ideoque experientiae tuae praecipimns, quatenus clcrum et populum omni instantia studeat adhortari, ul» etc. (I, 305.2-»); «fraternitati tuae, quam in Ravennati ecclesiae gubernationis snscepisse constat officinm, pallii usura praevidimus concedendum» (l, 375. n—19); «indicavit nobis fraterni-tas tua non se habere presbyteros» etc. (I, 405.31); «valde miramur, quod nos diversis de Sicilia venientibns gloria vestra incolumitatis suae nuntio relevarepostponit» (II, 85.1—2); «Experientia tua huius praecepti auctoritate suffulta praedictas terras eis (монахамъ) tradere non moretur» (II, 107.4—5). У Григорія многочисленны повторенія словъ, допускаемыя ради эффекта: II, 202.32 SS.: «... in qua (synodo, т. e. на соборѣ)... debeat constitui nullum pro ecclesiastico ordine aliquid um-quam dare, nullum accipere nee quemquam ex iaieo ad sacerdotium repente transire», и подобн. Противоположенія: I, 321. и ss. (въ письмѣ къ Mauricio Augusto): «Quid autem dicturi sumus, qui popnlum Dei cum indigne praesumus peccatorum nostrorum oneribus premimus, qui quod per linguam praedicamus per exempla destruimus, qui iniqua docemus operibus et sola voce ea quae sunt iusta praetendimus? Ossa ieiuniis atteruntur, et mente turgemus. Corpus despectis vestibus tegitur, * et elatione cordis purpuram superamus. Iacemus in cinere et excelsa respicimus» и т. д.; I, 374.K>ss. (Gregorius Childeberto regi Franco-rum): «pervenit autem ad nos obeuntibus episcopis quosdam ex laicis tousurari atque ad episcopatum praecipiti saltu conscendere. Et qui -discipulus non fuit, inconsiderata ambitione magister efficitur; et quo-niam quod possit docere non didicit, sacerdotium tantuinmodo gerit in nominee и ііроч.; II, 363. a ss. по поводу посланныхъ епископу Мартиніану толкованій паны на прор. Іезекіиля, записанныхъ но-

таріями и исправленныхъ Григоріемъ: «dum cogito, quod saepe inter cotidianas delicias etiam viliores cibi suauiter sapiunt, trausmisi minima legenti potiora, ut, dum cibus grossior velut pro fastidio sumitur, ad suptiliores epulas avidius redeatur» и друг. Съ антитезами соединяется иногда своего рода игра словами и звуками. Примѣры: I, 296.12—із (Gregorius Johanni episcopo Ravennati): «Non aliud loquaris et aliud in corde habeas. Nec appetas ultra videri quam es, ut possis ultra esse quam videris»; I, 297. u—«: «Sacerdotii praerogativa si recta consi-deratione pensemus. sollicitis et bene gerentibus in honore, neglegentibus autem profecto erit in onere»; I, 317. «: «parcendo mihi minime pe-percit»; I, 3 5 7 . 23—24 по поводу составленнаго Григоріемъ, во время болѣзни, толкованія на книгу Іова: «fortasse hoc divinae provideniiae consilium fuit, ut percussum lob percussus exponerem, et flagellati meutern melius per flagella sentirem»; I, 384.2t—25 въ письмѣ къ Хильдеберту: «Quanto ceteros homines regia dignitas antecedit, tanto ceterarum gentium regna regni vestri profecto culmen excelitt»; 1,396.з—t: «Nam nullus ambigit infidelitatem esse iidem fidelibus non habere»; II, 305. ie ss.: «... granum frumenti mortuum est cadens in terra..., cuius morte vivimus, cuius infirmitate roboramur, cuius passione a passione eripimur» и под,; сравн. также въ письмѣ къ епископу Стефану: «si audire talia dignus non fui, orationibus vestris peto ut dignus efficiar, ut, si bona in me ideo dixistis, quia non sunt, ideo sint,; quia dixistis», и въ письмѣ (отъ іюня 597 г.) къ императору Маврикію, по поводу совѣта послѣдняго благосклонно принять пословъ рпископа константинопольскаго Еиріака.: «Numquidnam si ex superbo ac profano vocabulo (титула «вселенскій») meus non in modico est animus vulneratus, tantae indiscretionis esse potui, ut nescirem, quid unitati fidei, quid coucordiae ecclesiasticae deberem?... Absit hoc. Nimis inihi fuerat desipuisse sic sapere» (I, 477.19—23). Наблюдается хіазмъ, напр. въ письмѣ къ Theoderico et Theodeberto regibus Fraucorum, II, 202. ie ss.: «... quidain instinctu gloriae inanis inlecti ex laico repente habitu sacerdotii (т. e. епископства) honorem arripiunt et, quod dicere pndet et grave tacere est, regendi rectores et qui docendi sunt doc-tores nec erubescunt videri nec metuunt». Попадаются нѣсколько вычурныя выраженія, напр. въ письмѣ къ одному епископу (1,352.20—21): «quanto ardore videre te sitiam, quia valde me diligis, in tui tabulis cordis legis», или въ письмѣ къ другому епископу' (I, 453. зі—32): «Amicitiarum vestrarum antiqua nos caritas movit fraternitatem vestram scriptis praesentibus visitare», особенно же къ лидамъ властнымъ, напр. въ письмѣ къ Constantinae Augustae, гдѣ читаемъ: «haec enim ego ad piissimas aures vestras pervenisse non suspicor», и под. Сплош-

ную искусственность представляютъ титулы, выросшіе и пышно развившіеся въ латинскомъ, какъ и въ греческомъ, мірѣ на почвѣ риторики, ласкательства и тщеславія. Примѣняясь къ обычаю, пользовался такими слововыраженіями и папа Григорій. Въ письмѣ къ Oliildeberto regi Francoruin читаемъ: «laetos nos excellence vestrae vehementer fecit epistola»; здѣсь же встрѣчаемъ усиленное титулованіе — «excellence vestrae celsitudo». Титулъ «excellentia vestra» встрѣчается въ письмахъ къ Agilulfo, regi Langobardorum, и къ Theo-delindae, reginae Langobardorum. Обращенія въ письмѣ къ императору Маврикію: «serenitatem vestram», «serenissimus dominus», «dementia vestra», къ Constantinae Augustae—’«vestra serenitas», «testra pietas» и т. под. Примѣры изъ титулатуры сановниковъ и другихъ вліятельныхъ особъ и изъ похожихъ на титулы слововыраженій въ письмахъ: «excelleutia vestra»—въ письмѣ къ Romano exarcho per Italiam residente Ravennae, «magnitude vestra»—къ Eupaterio duci Sardiniae, «excellentia vestra»—къ Gennadio patricio Africae, «ex-perientia tua»—къ Castorio notario; «dulcedo vestra»—къ Gregoriae, eubiculariae Augustae; «gloria vestra»—къ Theodoro medico; «magnitude vestra» въ обращеніи къ nobilibus Syracusanis и т. д.Въ письмахъ къ духовнымъ лицамъ разныхъ іерархическихъ степеней встрѣчаемъ наименованія: «fraternitas vestra» въ письмѣ къ епископу константинопольскому* 2), «fraternitas vestra», «fraternitas tua», «caritas vestra» и «vestra sanctitas» въ письмахъ къ епископамъ, даже «vestra dulcissima sanctitas» въ обращеніи къ одному епи-

*) О нѣкоторыхъ титулахъ говоритъ W і s b а u m въ приложеніи (s. 48—50) къ своей диссертаціи, вообще довольно интересной для церковнаго и гражданскаго историка.

2) Это и подобныя наименованія не мѣшали однако папѣ Григорію , одновременно допускать весьма рѣзкія выраженія по адресу константинопольскаго патріарха и другихъ духовныхъ лицъ, въ сущности исключающія „fraternitatem“. Въ письмѣ, напримѣръ, къ Іоанну, еп. константинопольскому, протестуя противъ усвоенія Іоанномъ титула '„всо-ленскій“ (universalis), папа говоритъ (I, 339. «): „quia resecanda vulnera leni prius manu palpanda sunt, rogo deprecor et quanta possum dulcedine exposco, ut fraternitas vestra cunctis sibi adulantibus atque erroris nomen deferentibus contradicat nec stulto aesuperbo vocabulo appellari consentiat“. Сужденія папы въ подобномъ родѣ встрѣчаются въ большомъ числѣ. Сравя. въ письмѣ къ Евлогію александрійскому и Анастасію антіохійскому (I, 479. ю—и): „Eundem ѵего fratrem (т. е. Киріака) ашгаопеге studui, ut se a tali superstitione corrigat, quia, si banc non eorrexerit, pacem nobiscum nullo modo habebit“. Епископу Сардиніи Януарію папа пишетъ: „Questa nobis est Nereida, clarissima femina, quod ab ea tres solidos pro filiae suae sepultuva fraternitas vestra velit exigere“ (II, 37. 21—23) и t. 11.

скопу, «dilectio tua» въ обращеніи къ одному діакону и т. іі. Попутно замѣтимъ, что къ адресатамъ обращается Григорій очень часто въ 3-мъ лицѣ, напримѣръ въ письмѣ къ Constantinae Augustae (I, 329.21—23): «haec ergo tranquillissimae dominae suggero, quia inte-gerrima serenitatis eius conscientia quanto moveatur zelo rectitudinis atque iustitiae, non ignoro». Въ нѣкоторыхъ письмахъ наблюдается обращеніе къ адресатамъ исключительно на «вы», притомъ часто безъ видимой причины, въ другихъ же письмахъ то на «вы», то на старое простое «ты», какъ въ письмѣ къ Домникѣ: «Laetos nos vestrae nimis epistolae reddideruut, quod vos umtati ecclesiae sociatam... cogno-vimus... Considerare enim debuisti..., plus tantis viris ac sacerdotibus quam tibi credere debuisti. Inter haec tarnen omnipotenti Deo gratias agimus, quia ita cordi vestro lumen suae veritatis infudit, ut» и проч. (I, 483. i ss.), или въ письмѣ къ Іоанну, еп. коринѳскому: «... Deus... vos ad eius (ecclesiae) voluit regimen adducere...; videat (populus) in vobis quid diligat..., a recto itinere te duce non deviet..., ad Üeum vos sequendo perveniat... Labora itaque, f'rater carissime (I, 376.12 ss.) и т. п.

Часто примѣняется безсоюзіе, которое придаетъ рѣчи силу чі вѣскость. Примѣры: «ессе cuncta in Europae partibus barbarorum iuri sunt tradita, destructae urbes, eversa castra, depopulatae provinciae» etc. (I, 322.13 s.); «non sibi credat (episcopus Marinianus) solam lectionem et orationem sufficere,' ut remotus studeat sedere et de manu minime fructificare; sed largam manum habeat, necessitatem patientibus con-currat, alienam inopiam suam credat, quia, si haec non habet, vacuum episcopi nomen tenet» (I, 440. e ss.). Безсоюзіе часто наблюдается въ трехъ' параллельныхъ предложеніяхъ; но нерѣдки и многочленныя безсоюзныя предложенія, въ родѣ слѣдующаго: «... ut sublimia incli-naret, humilia sublimaret, pacaret discordantia, ferocia mansueta faceret, dissociata conglutinaret, scissa sarciret» etc. (I, 435. ю ss.). Отчасти, можетъ быть, ради полноты въ выраженіи мысли, чаще же, вѣроятно, безъ ясно сознанной цѣли, допускалось тождесловіе въ выраженіяхъ, напримѣръ «sollicitudinis time vigilantia», «voluntatis suae desiderium», «eotidianis diebus», «si illo me amore diligitis». Въ Ішсьмахъ папы Григорія, какъ нерѣдко бываетъ въ письмахъ вообще, часто повторяются одни и тѣ же обороты, выраженія и цѣлыя фразы. Наиболѣе рѣзко бросается въ глаза изложеніе мыслей вч> тѣхъ же выраженіяхъ — въ письмахъ къ Виргилію, епископу арльскому (I, 369. и ss.), къ Іоанну, епископу коринѳскому (I, 377. з ss.), и къ universis episcopis per Helladam constitutis provinciam (I. 379.« ss.)1).

г) Издатель въ Monumenta замѣчаетъ, что тождественныя фразы secundum formulam Diurni 46 seripta sunt.

18

Въ л е к с и к о н ѣ Григорія, помимо иноязычныхъ словъ, интересны нѣкоторыя собственныя имена и замѣняющія ихъ обозначенія, образованныя изъ чисто латинскихъ элементовъ. Таковы, напримѣръ: своеобразное собственное имя одного діакона— «Donatdeus» (родительный пад. «Douatdei») въ II, 349. », или имя (несклоняемое) епископа «Deusdedit» въ II, 361.8, или діакона «Scrvusdei» въ II, 388.31, («per Servum-Dei diaconem»), затѣмъ рядъ наименованій въ родѣ «Sorreutinae civitatis» (Сорренто), «Constantinopolitana urbe» и под. Составъ и семасіологическій характеръ прочихъ реченій, употребляемыхъ папой, съ достаточной, кажется, ясностью открывается изъ слѣдующихъ примѣровъ.

Существительное «adorator», какъ «adoratus» и глаголъ «ado-гагі», содержатъ у Григорія понятіе благоговѣйнаго поклоненія, подобающаго одному невидимому Богу. Въ письмѣ къ Sereno, episcopo Massiliensi, отъ іюля 599 года, папа говоритъ: «praeterea indico dudum ad nos pervenisse, quod fraternilas vesira quosdam imaginum adoratores aspiciens easdem ecclc-siis imagines confregit atque proieeit. Et quidem zelurn vos, ne quid manufacture adorari possit, habuisse laudanius, sed frangerc easdem imagines non debuisse iudieamus» etc. (II, 195.is ss.).

«Beneficium» въ формѣ творит. и. близко къ значенію русскаго «благодаря» или предлога «чрезъ», напр. «pra'esidii sui beneficio» въ II, 21.і; сравн. «merito» у христіанскихъ авторовъ.

«Canterma» въ I, 313.5 (отъ «canto?» «наговоръ?»), слово, неизвѣстное классикамъ. См. о немъ Du Cange. Издатель писемъ 'Григорія въ Monumenta, pag. 313, замѣчаетъ: «Canterma quid sit ignoro; priorunt edi-torum coniecturas haud satis probaias repetere supervacaneum est».

«Christianitas», христіанствевность, христіанское настроеніе и т. п., напримѣръ «excellentiae vestrae christianitatem» въ письмѣ къ Ѳеоктисту, сроднику императора, въ I, 396. и, или «Candidum presbyterum et patri-moniolum rcclesiae nostrae... . vestrae christianitati commemlantes» etc. въ письмѣ къ Врунигильдѣ въ I, 432.S, и нод.

«Civitas»=ropoab. Предлагая клиру и народу города Tadinum избрать епископа, Григорій внушаетъ Гавдіозу, епископу города Iguvium (Gubbio), подъ надзоромъ котораго долженъ былъ произойти выборъ: «commonentes etiam fraternitatem tuam, ut nullum de altera eligi permittatis ecclesia, nisi forte inter clericos ipsius civitatis, in qua visitationis impendis officium, nullus ad episcopatum dignus, quod evenire non credimus, potuerit inveniri».

«Clavis» и «claves», слово, значеніе котораго открывается изъ контекста, напримѣръ: «Claves praeterea sancti Petri, in quihus de viucuiis catenarum eius inclausum est, excellentiae vestrae direximus, quae collo

.vestro suspensae de malis vos omnibus tueantur» (I, 385. іэ—21), или «prae-4erea benedictionem sancti Petri apostoli clavem а sacratissimo eius corpore transmisi» (I, 468. 14), или «benedictionem vero sancti Petri apostolorum principis, quem multum diligitis, clavem а sacratissimo eius corpore vobis transmisimus, in' qua ferrum de catenis eius clausum est, ut quod illius collum Iigavit ad martyrium, vestrum ab omnibus peccatis solvat» (I, 470.зі ss.). Ср'авн. иримѣч. издателя въ I, 385.

«Clericatus», прохождевіе служенія въ клирѣ (II, ІЭ.зо). Для уясненія понятія «clericus» у Григорія полезно имѣть въ' виду разрѣшеніе его нѣкоторымъ клирикамъ, именно «clericis extra sacros ordines», жить съ женами въ законномъ бракѣ, тогда какъ клирикамъ, «qui in sacro sunt ordine constituti», пребывать съ женами запрещалось. См. I, 441—442 п примѣчаніе издателя.

«Collatum», напитокъ; ср. другіе напитки, упоминаемые въ письмѣ къ Евлогію александрійскому, въ I, 486.22—23: «sed quia collatum ас viritheum non libenter bibo, praesumenter cognidium requiro». Издатель замѣчаетъ: «Colatum» a verbo «colare» et «colo» (colatum divjOpnqp-svov: Gloss, ps.-philox. p. 103); itaque (vinum) colatum vinum purum vel vas proprium, in quo deportatur (Papias apud Du Gange). «Viritheum» quid sit nescio, neque vetcrum editorum coniecturas repetere operae pretium est (biriteum=sßp6T8o.v, Tresterwein, cf. Athen. II, 56 d: Stowasser). Neque quid «cognidium» sit certo scimus.

«Commodum», повидимому, иодарокъ или взятка въ 1, 377.3—4; «рег-venit ad nos quod in illis partibus nullus ad sacrum ordinem sine commodi datione perveniat».

«Conversation, жизнь, напримѣръ «conversatio monachica».

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

«Corporale» съ подразумѣвавшимся прежде «vitium», «delictum» или «facinus», въ сочетаніи «pro corporalі». за плотской грѣхъ, въ II, 349.19.

«Cultrix», почитательница, въ сочетаніи «dignas cultrices omnipotentis Domini» II, 200.5. Обращаетъ вниманіе форма множ, числа, хотя рѣчь здѣсь идетъ объ одной Брунигильдѣ, королевѣ франковъ. Сравн. на pag. 201.и «adiutricem» въ фразѣ: «et fidem quam colitis adiutricem in omnibus habeatis». *

«Desusceptum», слово, встрѣчающееся въ письмѣ къ еп. Дону отъ 597 г. (II, 484. 4) и означающее, повидимому, роспискѵ. Издатель Hartmann относительно этого слова предлагаетъ сравнить Ep. III, 49, п. 5 (въ 1 'части I тома Registri).

«Ecclesiastici ordines», церковныя степени, священный санъ.

«Біодиіа divina», Священное Писаніе. Укоряя императора Маврикія за невниманіе кЪ христіанскимъ священнослужителямъ, ревностный папа

J8*

настойчиво внушаетъ ему: «... excellent! consideration propter Eum cuius servi sunt eis ita dominetur (Маврикій), ut etiam debitam reverentiam im-peudat. Kam in divinis eloquiis sacerdotes aliquando dii, aliquando angeli vocantur» etc. (1,318.14—15).

«Excusatio», отговорка: quatenus sine aliqua exinde excusatione

tollantur» (II, 195. a).

«Genius», въ значеніи, напоминающемъ языческое представленіе и допущенномъ, быть можетъ, вслѣдствіе своего рода уступки (конечно, чисто внѣшней) традиціоннымъ языческимъ взглядамъ. Эта уступка слышится въ формулѣ отреченія отъ заблужденій, которую составилъ или примѣнилъ папа въ февралѣ 602 года при возвращеніи одного епископа въ общеніе съ римскою церковію. Здѣсь читаемъ: «... Unde iuratus dico per Deum omnipotentem et haec sancta quattuor evangelia... et salutem geniumque illius atque illius dominorum nostrorum rempublicam gubernantium» etc. (II, 354. i4 ss.).

«Icona»=imago объ изображеніи новаго императора Фоки и императрицы Леонтіи (II, 365. 5.в).

«Idiota», простой, необразованный, неграмотный человѣкъ: «quod Іе-gentibus (умѣющимъ читать) scriptnra, hoc idiotis praestat pictura» (II, 270. 14—is).

«Laica persona», мірянинъ, напримѣръ въ инструкціи клиру и народу мизенской церкви при избраніи епископа: «provisuri ante omnia, ne cuius-libet vitae vel meriti Iaicam personam praesumatis eligere» (II, 97.e—7), и въ другихъ мѣстахъ (нанр. I, 460.2).

«Lectio», чтенія изъ книгъ Св. Писанія.

«Medietas» (pecuniae), половина (денегъ).

«Oraculum», кажется, однозвачуще съ «Oratorium» и означаетъ не только молитвенный домъ, но и храмъ, въ которомъ можно совершать литургію (II, 386. і» и друг.).

«Oratio» молитва.

«Patrimonium ecclesiasticum». Объ организаціи управленія имуществами римской церкви, ихъ эксплоатаціи и относящихся сюда терминахъ говоритъ W і s b а и ш , S. 3 ff.

«Peculiäritas», личная собственность, имущество: «cognovi enim, quod isdem Constantius peculiaritati studeat; quae res maxime testatur eum cor monachi non habere» (II, 35Г. 28—29). Слово «peculiaritas» у G. не показано.

«Praecepti pagina», письменное приказаніе'; сравн. выраженіе Григорія въ другомъ письмѣ: «testamenti pagina».

«Praeiudicium», ущербъ, вредъ (И, 436. 25).

«Praemium», своего рода выкупъ за совершеніе языческихъ обрядовъ,-

который вносился «iudici» въ Сардиніи, о чемъ папа писалъ въ 595 году (I, 324.1«).

«Presbyter cardinalis», выраженіе, смыслъ котораго опредѣляется письмомъ къ Passivo episcopo de Firmo, гдѣ папа, предлагая этому епископу освятить oratoriura въ castrum Aprutiense, затѣмъ пишетъ: «Presbyterum quoque te illic constituere volumus cardinalem, ut, quotiens... conditor (ora-torii) fieri sibi missas fortasse voluerit vel fidelium concursus exegerit, nihil sit quod ad Sacra missarum sollemnia exhibenda'valeat impedire» (II, 90 . 20—2s).

«Princeps», въ сочетаніи съ «apostolorum», есть постоянный эпитетъ апостола Петра: «apostolorum princeps» повторяется каждый разъ при упоминаніи его имени.

«Professor», исповѣдникъ, исповѣдующій: «fidei rectae professorem» въ I, 395.32; сравн. немного дальше цитованнаго мѣста, въ подобномъ же сочетаніи, «catholicae fidei confessorem».

«Religiosi viri»—monachi.

<Responsalis»=apocrisiarius, слово неоднократно употребляемое Григоріемъ. Georges показываетъ его только въ Novell.; De-Vit цитуетъ два письма Григорія; указанія у Dn-Cange полнѣе.

«Respublica», государство.

«Saccellarius» въ фразѣ I, 328.»*: «saccellarius ego sum». Примѣч. издат. въ Monum.: «Saccellarium non, ut Ducange interpretatur, custodem sacci aut thesauri fiscalis, sed, ut Galletti... contendit, distributorem dena-riorum es«e recte monuit Ewald».

«Sacerdos» обозначаетъ и пресвитера и епископа.

«Solatium», помощь, поддержка.

«Suffragium», по комментарію въ Monum., есть «honoris (должности) adipiscendi causa data vel promissa pecunia» (I, 324.42).

«Superstitio», между прочимъ, о религіи евреевъ, въ фразѣ объ одномъ іудеѣ, «qui ex eorum (Iudaeorum) superstitione ad Christianae fidei cultuni... perductus est».

«Unctio chrismatis» или «uncfio sancti chrismatis», мѵропомазаніе (II, 325. и— 12.13).

«Viaticum» напутствіе (предъ смертью).

Примѣры изъ числа прилагательныхъ: «AIius»=secundus (какъ «unus»=primus): «Mosautem sedis apostolicae estordinatis episcopis praecepfa tradere, ut ex omni stipendio quod accedit quattuor debeant fieri portiones, una videlicet episcopo et familiae propter hospitalitatem atque susceptionem, alia clero, tertia pauperibus, quarta ecclesiis reparandis» (II, 333. 1 ss.).

«Disjjictus», (причастіе, употребляемое въ качествѣ прилагательнаго), строгій, |*равн. De-Vit.

«Grossus» въ сочетаніи «cibus grossior» въ II, 363.и, слово изъ христіанскаго времени. Срав. фразеологію у Du-Cange и De-Vit, также въ Diez, Etym. W. der Roman. Spr.4 (1878), 174.

«Imputribilis», не подлежащій тлѣнію, слово церковное.

«Nibib, ничтожный: «Q,uam nihil sit fugitiva praesens vita considera» (II, 351. з—4).

«Nullus—nemo, напр. въ письмѣ къ восточнымъ епископамъ отъ 599 года по поводу титула константинопольскаго епископа «ycomenicos, hoc est universalis»: «... hortor atque suadeo, ut nullus vestrnm hoc nomen aliquando recipiat, nullus consentiat, nullus scribat» etc. (II, 157. 32 s.).

«Simplex», простой, «простоватый», неопытный въ житейскихъ дѣлахъ, необразованный, какъ видно изъ отзыва папы объ одномъ кандидатѣ во епископа, избранномъ знатью и клиромъ Неаполя: «Petrus...

diaconus, quem а vobis electum asseritis, omnino, quantum dicitur, simplex est. Et nostis, quia talis hoc tempore in regiminis debet arce constitui, qui non зоішп de salute animarum, verum etiam de extrinseca subiectorum uti-litate et cautela sciat esse sollicitus» (II, 254. u ss.).

«Unigcnitus Patris», Единородный Сынъ Bora Отца.

«Vicarius», въ свою очередь оказываемый, взаимный: «... vestro honori additis, quicquid ei (т. е. sedi apostolicae, римской каоедрѣ) reverentiae... exhibetis, quia per hoc, ut vicaria erga vos dilectione astringi debeat, invi-tatis» (II, 33. 11—із).

Къ значенію мѣстоименій у Григорія въ контекстѣ рѣчи:

«Fraternitas ergo tua de commissis sibi vigilanti cura custodiat» (I, 299. з-t).

«Fraternitas siquidem vestra nos consuluit, si Amandinus ex prosbytero el abbate, qui a suo est dccessore culpa exigente depositus, in eo quo fuerat ordine constitutus debeat revocari» (I, 299.23—24).

«Idem»=is.

«Ipse»=is.

«Ipsi»=illi.

Изъ семасіологіи глаголовъ:

«Ambulare» иногда=постуиать, дѣлать, какъ употребленъ этотъ глаголъ въ II, 41.19, гдѣ, говоря объ отлученіи на 2 мѣсяца лицъ, подавшихъ нехристіанскій совѣтъ одному довѣрчивому и простоватому епископу, папа указываетъ слѣдующую цѣль такого наказанія: «ut cadentes discant, qua-tenus ineaute ambulare non debeant».

«Cado» не разъ употребляется въ значеніи «рессо» (о паденіяхъ монаховъ).

«Se сареге» умѣщаться, совмѣщаться, какъ въ II, 303.14—is: «in uno se ore cum Iovis laudibus Christi laudes non capiunt». Сравн. De-Vit, s. v., 17, и Th es. L. L.

«Coadunare», соединять (II, 152.20. 25.).

«Сопѵегіі», обращаться къ монашеской жизни, принимать постриженіе; сравн. «eonversio», жизнь въ монашескомъ званіи.

Глаголъ «debeo» въ разныхъ формахъ часто вставляется въ рѣчь безъ надобности и является совершенно лишнимъ, въ виду чего естественна мысль, что этотъ глаголъ иногда терялъ свое значеніе. Примѣры: «nulla quidem ratio permittebat, ut... ei praeesse debuisseb (I. 284.12); «petimus ergo, ut in tanto vos peccato miscere nnllatenus debeatis» (I, 302. 2—3); «quia igitur plurimae utilitates exposcunt, ut ecclesiae ipsi sacerdos sine roora Christo auctore debeat ordinari» etc. (I, 304. 2« s.); «sed illud prae omnibus estote solliciti, ut vitam eorum... suptiliter debeatis inquirere» (I, 4Ö6.3—5); «miror, si is qui vestes habet, argentum habet, cellaria habet, quod pauperibus debeat dare non habet» (I, 440. i—5); «ego indignus sum, cui revelatio fieri debeat» (1,4 6 5.24); «aramoneo..., ut patrocinia ecclesiastica... sub tanto moderamine debeatis impendere, quatenus, si qui in furtis publicis implicati sunt, a nobis non videantur iniuste defendi» (II, 95.19 ss.); «peto autem,' ut pro me orare dcbeas» (II, 350. is).

«Distrahe»—о дозволительномъ отчужденіи или продажѣ священной утвари («sacrata» или «sacra vasa») для выкупа плѣнныхъ (I, 456.4 ss.).

Глагольная форма «dispiciendam», повидимому, употребляется вмѣсто «despiciendam» въ II, 89.2», вслѣдствіе смѣшенія префиксовъ.

«Se excusare» отказываться, уклоняться (какъ наше «извиняться»): «... comperimus multos se а murorum vigiliis excusare» (II, 21.20).

«Facere» иногда=распорядитьея, приказать, какъ въ II, 328.4 ss., гдѣ папа предписываетъ, чтобы епископъ Пасхазій (Pascasius) одного виновнаго въ клеветѣ иподіакона «prius subdiaconatus... privet officio atque ver-beribus publice castigatum faciat in exilio deportari, ut unius poena multo-rum possit esse correetio».

«Inclinari» вмѣсто «declinari» въ I, 332.15—ie: «Qui si nequaquara a suae elationis rigore voluerit inclinari, tunc quid fieri debeat, cum omni-potentis Dei solatio suptilius pertractetur».

«Inminere» внушать, напр. въ II, 65.п ss.: «Proinde experientiae tuae praecipimus, ut heredibus Isidori... assidue et fortius debeat (experientia tua) inminere, ut xenodochium quod auctor eorum per ultimae voluntatis arbitrium.. fieri... eonstituit... quae sunt disposita implere festinent».

«Innotesco» (глаголъ, который въ латыни обычно=«дѣлаюсь извѣстнымъ») имѣетъ значеніе дѣйствительнаго глагола «дѣлаю извѣстнымъ», какъ вообще у позднихъ. Такъ «innotuit» въ I, 434.12 значитъ:, сдѣлалъ извѣстнымъ, сообщилъ, довелъ до свѣдѣнія.

«МіШаге» служить, въ смыслѣ отправлять должность, напримѣръ vinter notaries militare».

«Nesci<M иногда значитъ «не умѣю», иногда же содержитъ только понятіе отрицанія или, быть можетъ, равносильно «не могу», какъ въ II, 305. s: «et post longa annorum tempora fiiturae quoque vitae gaudia, quae finem habere nesciunt, capiatis».

«Oboedire» послѣдовать желанію, исполнить его, напр. объ епископѣ, которому предстоитъ исполнить желаніе просительницы (II, 175.9).

«Ordinäre» иосвящать, напр. II, 336. і«: «Et quidem in Anglomm ecclesia, in qua adhuc solus tu episcopus inveniris, ordinäre episcopum'non aliter nisi sine episcopis potes».

«Pervenire» доходить (о молвѣ), напримѣръ «pervenisse»=«дошло*. «дошелъ слухъ», въ сочетаніи «ad nos pervenisse» въ I, 431.27.

«Postulo». прошу, напр. въ письмѣ къ Brunihildae, reginae Francorum, II, 197. го ss.: «...Quis... de excellentiae vestrae bonitate diffideat aut de impetratione sit dubius, quando ilia а vobis, quae subiectis vos libenter posse novit impendere, duxerit postulanda» и друг.

«Praecedens» идущій впереди=начальствующщ, въ противоположность «subditus», подчиненный.

«Solacio» помогаю, напр. II, 273. is.: «... dum de interüu multorum animae per baptismatis gratiam vobis fuerint soiaciantibus liberatae» etc.

«Suscipio» очень часто=«ассіріо».

«Tonsuro», значеніе котораго видно, напримѣръ, изъ письма въ II, 300. г», гдѣ Григорій, по поводу ухода одного супруга въ монастырь противъ воли жены, отрицая его право на зто въ виду божественнаго закона, говоритъ: «... volumus, ut maritum suum illi (uxori), vel si iam tonsuratus est, reddere omni debeas excusatione cessaute» и проч.

«Torpens» равнодушный, бездѣятельный въ I, 324. м ss. (въ иисьмѣ отъ 595 г.): <Dum in Sardinia insula multos esse gentiles cognovissem eosque adhnc pravae gentilitatis more idolorum sacrificiis deservire eteius-. dem insulae sacerdotes ad praedicandum redemptorem nostrum torpentes existere» etc.

Примѣры словъ у папы Григорія I, принадлежащихъ къ прочимъ, частямъ рѣчи, съ ихъ значеніями и употребленіемъ:

Въ соотвѣтствіи съ обычнымъ у позднихъ латинянъ смѣшеніемъ понятій мѣста и направленія (или—покоя и движенія), нарѣчіе «ііііс» ставится иногда вмѣсто «illuc» (въ отдѣльныхъ кодексахъ попадается и ожидаемое «іііпс»), какъ въ I, 403. в и. И, 305. з; «тойо»=:теперь; объ употребленіи и значеніи «тох» можно судить по фразѣ: «quod mox isdem decessor mens agnovit, directis epistolis ex auctoritate sancti Petri apostoli eiusdem sxnodi acta cassavit»; встрѣчается позднее слово «nuncnsque -(I, 339. 2i) и выраженіе «procul dubio», а также «ul.ciscenter» (I, 290.«); <ипйе»=чѣмъ, на что, на какія средства (напр. «unde se redimant»,

чѣмъ они могли бы выкупить себя, т. е. изъ рабства), затѣмъ иногда равнозначуще съ «отсюда» въ смыслѣ «поэтому», сочетаніе же «unde— inde»—«чѣмъ—тѣмъ», какъ въ И, 24.4: «... ne, unde vos peccata ter-gitis, nos inde raacnlemnr».

«Ad praesens>=теперь, въ настоящее время; «ab ante» съ прежняго времени (I, 422л); «а р и d»=«въ» (II, 325. ю—и: «quilibet apud here-sim in Trinitatis nomine baptizantur» etc.) и=-«на» (въ выраженіи «apud tremendum examen illius», на Его страшномъ судѣ); «сігса»=о, объ, напримѣръ I, 297.іе: «circa animarum salutem sollicitos», заботящихся о спасеніи душъ (одинаково съ Квинтиліаномъ, который иногда сочиняетъ «sollicitus» съ «circa», тогда какъ Цицеронъ ставитъ «sollieitus» съ «de»), MH=«erga», напримѣръ «amor circa nos», ири чемъ «circa» по временамъ чередуется съ «erga», можетъ быть для разнообразія, какъ въ выраженіи: «... non solum circa nos, sed erga fratres filiosque vestros»; «contra» иногда значитъ «на», какъ въ I, 341. 2t: «... et quasi contra alta moenia scalis appositis ascendit» (между тѣмъ какъ въ хорошей латыни при «ascendo» въ подобныхъ случаяхъ ставится или простой винительный, или «in» съ винит. п.), иногда «не въ соотвѣтствіе», какъ въ сочетаніи «contra virtutem»=He по силамъ (II, 283.2 «et tua dileetio 'contra virtutem sibi laborera minime imponat»); «c u m» встрѣчается, напримѣръ въ I, 323. l* «cum gladiis flectit», вмѣсто одного творительнаго, и въ II, 262. э—іо, гдѣ понятіе «ѣздить на конѣ» выражено нѣсколько неожиданно: «unnm cabal]um robis... transmisimus, ut habeatis, cum quo... vectari possetis»; «de» въ значеніи «съ» и «изъ» при обозначеніи мѣста (II, 259.6 «Palladio presbytero de monte Sina», съ горы), въ значеніи «отъ» вмѣсто «ab» (I, 336. 21—23: «quantas yero in hac terra tribulati-ones de Langobardorum gladiis, de iniquitatibus iudicum, de insolentia atque importunitate causarum, de cura subiectorum, de molestüs etiam corporis patior, explore haec nec calamus nec lingua sufficit»), въ смыслѣ «ради» или «за» при «coronari» («... non solum de vestro opere, se etiam de subditorum .vestrorum melioratione coronari»), также «надъ» (въ II, 154.u: quod mihi de Sclavis victorias nuntiastis» etc.), и въ сочетаніи «de cetero», въ дальнѣйшее, прочее время; «ex» употребляется въ выраженіи «ех merito» съ значеніемъ «ex culpa» (=culpä) и иногда параллельно съ этимъ послѣднимъ выраженіемъ, также (I, 337.21) въ сочетаніи «ех aliquante» =нѣсколько; «pro» ставится при означеніи причины, напримѣръ ^рго qua re» поэтому (I, 449.21), «pro iussione dominorum» по повелѣнію государей (I, 449.29), «pro imminentia hiemalis temporis» по причинѣ приближенія зимы, «pro aegritudinis meae nimietalc» отъ крайняго моего нездоровья, «pro ео, quod» вслѣдствіе того, что (II, 273.29) и друг., при выраженіи побужденія или цѣли, какъ въ II, 90.12—із

«... Oratorium sumptii proprio pro sua devotione fuudasse», или «pro ple-nissima firmitate», ради полнѣйшей, возможно большей крѣпости, «pro sacris missarum solleirmibus peragendis» для совершенія священныхъ литургій и др., также «pro corporali» (II, 349.19) за плотской (грѣхъ?); «sub» наблюдается въ сочетаніяхъ въ родѣ I, 307. ю—и «... redditurus de actibus tuis sub Dei nostri iudicio rationem», на судѣ или предъ судомъ Бога нашего, иди I, 282.5 «snib celeritate nuncietis», въ скорости, скоро увѣдомьте, или I, 284.22 «sub omni celeritate» со всею скоростію.

«Союзъ «namque» не служитъ для обоснованія сказаннаго раньше п даже почти не обозначаетъ связи послѣдующаго съ предшествующимъ. Такъ, въ письмѣ къ Іапиагіо, episcopo Sardiniae, папа говоритъ о необходимости сдерживать надменность и самоволіе монаховъ и, затѣмъ, о томъ, какъ поступить въ дѣлѣ объ имуществѣ, оставленномъ одной вдовой монастырю и присвоенномъ нѣкіимъ клирикомъ, а вслѣдъ за симъ пишетъ: «contra idolorum namque cultores vel aruspicum atque sortilogorum fraterni-tatom vestram vehementius pastorali hortamur invigilare custodia» etc. (II. 192.20 ss.). «Qu a ten us» является союзомъ въ значеніи «съ тѣмъ, чтобы», «дабы» весьма не рѣдко, I, 298. з—s: «illud enim vobis prae omnibus studendum est, ut venture iudici animarum... non peritura muuera procuretis, quatenus et vos de vestra merces operatione et nos de uosträ pariter adhortatione respiciat»; I, 305.2: «experientiae tuae praecipimus, quatenus clerum et populum omni instantia studeat adhortari, ut consecran-dum sibi non differant eiigere sacerdotem», или въ другомъ мѣстѣ: «ad-hnrtamur, quatenus et oblationes ante dicti viri... suscipere et in domo ipsius missarum peragi mysteria permittatis» и под. Иногда, какъ видно отчасти изъ изложеннаго, «quatenus» въ значеніи «ut» употреблялось для разнообразія выраженій.

Какъ видимъ, лексиконъ папы Григорія I, со стороны состава и значенія словъ, въ одной своей части есть лексиконъ античный, въ другой—поздне-латинскій и именно такой, какой могъ сложиться на латинскомъ западѣ только въ христіанское время, подъ дѣйствіемъ христіанскихъ идей. Пользуясь новыми выраженіями или употребляя прежнія слова въ новомъ значеніи, какъ и принимая въ свою рѣчь формы и конструкціи, классикамъ не извѣстныя или ими отвергавшіяся, Григорій, можетъ быть не сознательно, шелъ по тому же пути, по которому намѣренно шли нѣкоторые другіе поздніе писатели, полагавшіе, что языкъ необходимо измѣняется и развивается, въ зависимости отъ новыхъ условій своего существованія, и нормами классической латыни не связанъ до такой степени, чтобы утратить всякую свободу въ этомъ своемъ движеніи.

А. Садовъ.

САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКАЯ ПРАВОСЛАВНАЯ ДУХОВНАЯ АКАДЕМИЯ

Санкт-Петербургская православная духовная акаде-мия — высшее учебное заведение Русской Православной Церкви, готовящее священнослужителей, преподавателей духовных учебных заведений, специалистов в области бо-гословских и церковных наук. Учебные подразделения: академия, семинария, регентское отделение, иконописное отделение и факультет иностранных студентов.

Проект по созданию электронного архива журнала «Христианское чтение»

Проект осуществляется в рамках компьютеризации Санкт-Пе-тербургской православной духовной академии. В подготовке элек-тронных вариантов номеров журнала принимают участие студенты академии и семинарии. Руководитель проекта — ректор академии епископ Гатчинский Амвросий (Ермаков). Куратор проекта — про-ректор по научно-богословской работе священник Димитрий Юревич. Материалы журнала готовятся в формате pdf, распространяются на DVD-дисках и размещаются на академическом интернет-сайте.

На сайте академии

www.spbda.ru

> события в жизни академии

> сведения о структуре и подразделениях академии

> информация об учебном процессе и научной работе

> библиотека электронных книг для свободной загрузки

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.