CC BY
54Ибни Мукаффаъ аз котибон ва фасехони дарачаи аввали забони арабй буда, шеър хам мегуфтааст. Ибни Надим дар бораи у навишта: «Забонаш хеле фасех ва балиг, шоир ва нависандаи тавоно аст». Ин марди донишманди эронпараст, чандин китоби пахлавй, аз он чумла китобхои «Оиннома», «Худойнома», «Маздак», «Точ»», «Дар сирати Анушервон», «Калима ва Димна», «ад-Дуррат-ал-ятима фи тоати-л-мулук» дар одобноманигорй ва «ал-Адаб-ул-кабир» ва «ал-Адаб-ус-сатир» ба арабй тарчима кардааст.
АДАБИЁТ
1. Амин, Ахмад. Зухо-ул-ислом», ч.1. Кохира, 1956.
2. Амин, Ахмад. Зухо-ул-ислом», ч.1.Кохира, 1956.
3. Бадавй, Абдуррахмон. Мин таърихи-л-илход фи-л-ислом. Бейрут, 1980.
4. Ибни Халликон. Вафаёт-ул-аъён. ч.1. Бейрут, 1968.
5. Мухаккикони муосир бар ин боваранд, ки ин ривоят сохта ва бофта мебошад.
6. Хрнно Ал-Фохурй. Ибн Ал-Мукаффаъ. Миср, 1957.
7. Хрнно Ал-Фохурй. Ибн Ал-Мукаффаъ. Миср, 1957.
8. Рафеъ, Абдурафеъи Хакикат. Таърихи нахзатхои фикрии эрониён аз Зардушт то Розй. Техрон, 1977.
9. Рафеъ, Абдурафеъи Хакикат. Таърихи улум ва фалсафаи эронй. Техрон. 1372=1994.
10. Сахифахо аз таърихи озодфикрй. Тахияи К.Беков ва М.Миррахимов. Душанбе, 1987.
РУЗБЕХ-ИБН МУКАФФА ВЫДАЮЩИЙСЯ ПРЕДСТАВИТЕЛЬ
ПЕРИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ СРЕДНИХ ВЕКОВ
В данной статье рассматривается вклад великого выдающегося персидско-таджикского мыслителя Ибн Мукаффа. Одним из важных вкладов Ибн Мукаффа является перевод уникальной литературной книги с пахлави на арабский язык. Позже эту книгу также перевели на персидский язык. Эта книга назывется: «Аль-Адаб-ул-Кабир» и «Аль-Адаб-ус-Сагир». Книге Ибн Мукаффа предоставляет содержательную информации о древней литературе персидско-таджикского народа. Ценность данной книги заключается в том, что впервые Ибн Мукаффа собрал информацию из исторических источников. Поэтому, Ибн Мукаффа занимает высокое место в истории персидско-таджикской литературы средних веков.
Ключевыге слова: Ибн Мукаффа, книга «Аль-Адаб-ул-Кабир» и «Аль-Адаб-ус-Сагир», перссидско-таджикская литература, история литературы, персидско-таджикская литература средних веков.
RUZBEH-IBNI MUKAFFA AN OUTSTANDING REPRESENTATIVE OF THE PERSIAN-TAJIK LITERATURE OF THE MIDDLE CENTURIES
This article discusses the contribution of the great outstanding Persian-Tajik thinker Ibni Mukaffa. One of the important contribution of Ibni Mukaffa is the translation of a unique literary book from Pahlavi to Arabic language. Later this book was also translated into Persian. This book is called «Аl-Adab-ul-Кabir and Al-Adab-us-Saghir». In this book Ibni Mukaffa provides meaningful information about the ancient literature of the Persian-Tajik people. The value of this book is that for the first time Ibni Mukaffa collected information from historical sources. Therefore, ibni Mukaffa occupies a high place in the history ofPersian-Tajik literature ofthe middle centuries.
Keywords: Ibni Mukaffa, the book "Al-Adab-ul-Kabir" and "Al-Adab-us-Saghir", Persian-Tajik literature, history of literature, Persian-Tajik literature of the middle centuries.
Сведения об авторе:
Беков Комилджон - кандидат философских наук, доцент, заведующий, научный сотрудник Института по изучению проблем стран Азии и Европы, Академия наук Республики Таджикистан. Тел: (+992) 917260383. Email: [email protected]
About the author:
Bekov Komiljon - eandidate of Philosophical Sciences, Leading Researcher of the Institute ofAsian and European Studies, Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. Tel: (+992) 917260383. Email: [email protected]
ОИД БА ЯК СУННАТИ АНДАРЗГУЙ ДАР «ШО^НОМА»-И АБУЩОСИМ ФИРДАВСЙ
Изатова З.Т.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Хаким Абулкосим Фирдавсй дар хамосаи миллии хеш - «Шохнома» хаёти таърихии ниёгони моро мутобики суннати он рузгорон дар колаби салтанати шохон тасвир намудааст. Яъне шоир чомеаи табакотиро бе шох тасаввур кардан наметавонад ва таърихи шохон хамчун таърихи халку мамлакат шинохта шудааст. Аз ин ру, тамоми аъмоли ахли чомеа дар партави пиндору кирдори шох ва ахлоку одоб ва рою тадбири у мавриди тасвиру мухокима карор дода шудааст.
Подшо^он низ дамчун capoBH дaвлaтy раият ма^утяти ба зиммаи ондо гузоштаро бaxyбй дарк нaмyдa, ба вастлаи ироаи xyTбa дангоми ^ynyc бар тахт дар назди 6узургону шпо^ини кишвар аз ондо ёд намуда, дамзамон татбики ондоро аз вазирону мубадон, cипaдooлopy лашкариён, дабирону коргузорон ва кoporoдoвм худ такозо намудаанд.
Дар «Шоднома> даврадои oaлтaвaти шодон дамчун вocитaи кoмпoзитcиoвй хизмат намуда, чараёни даёти таърихии ягонаро дотал менамояд. Шоир дар дафъа накли тозаи худро аз он cap мекунад, ки ба тахти шодй кй юдиб мегардад ва ypo, пеш аз дама, ба важиам ироаи хутбаи чyлyoaш бар тахт дар рузи мapocими точгузорй ба хонанда муаррифй менамояд. Хамин тавр, дар «Шоднома» бештари шодон дар марошми точгузории хеш хутбаи чyлyc бар тахт хонлаанд.
Мудаккиконе аз кабили Т.Нёлдеке, Х.Мутлак, М.Мудаммадй, Ч.Фушекур, А.Тафаззулй [5,3,4,8,6] ва дигарон доир ба хутбадои шодони адди пешин таваччуд зодир намуда, дар xycyrn aooлaти ондо ва як навъи ooopи хаттй бyдaвaшoв назари худро иброз вaмyдaaвд. Баъзан ондо дар «Шоднома»-и Фиpдaвcй низ истифода гаштани хутбадои мазкурро ёд намуда бошанд дам, мaoъaлaи мавриди назар диккати бештареро такозо мекунад. Ба дар дол, гуфтадои эшон дар барраши ин мaoъaлa, ки дар «Шоднома» арзиши мaxcycpo ooдиб мебошад, зарур ба ёдоварист.
Хyлooaи гуфтадои мудаккикони мазкур аз ин иборат аст, ки ироаи хитоба як чузъи мapccими точгузории шодони эронй дар адди кадим буда, ондо ба ин вacилa дар назди бузургону oapoвм кишвар равиш ва барномаи фapмoвpaвoии хешро баён мевaмyдaaвд ва бо ин тартиб бо ондо як карордоди зимнй мебастаанд. Офарин xoвдaвм дозирин нишонаи мувофикати эшон бо ин карордод будааст.
Азбажи хитобадои мазкур аз дадони шахт якуми мамлакат ироа мешудаанд ва шмеон ба ондо дycвм таваччуди зиёд медодаанд, эдтимол меравад, ки ин хитобадо каблан аз чониби дабирон таълиф мешуданд ва ондо бо caъю кушиши зиёд олитарин маониро дар зеботарин иборот мегунчондаанд.
Хутбадои шодон маъмулан муштамил бар тамчиди хирад ва адолат, ваъдаи некукорй ба раият, ичрои адолат, бахшоиш бар мардум, таваккуи фармонбардорй аз раият ва андор^ое дар бораи идораи мамлакат ба коргузорон мебошанд.
Дар натича, хитобадои шодон, аз як тараф, эъломи равиши кишвардорию раиятдории шодонро ифода намоянд, аз тарафи дигар, «як навъ aoapи адабию ахлокй шинохта шуда» [4, с. 276], ба шфати ривоёти миллй ба «Худойнома^и падлавй ворид карда мешуданд.
Аoпм ин хитобадо ба забони падлавй дар даст нест, вале мазмундои ондоро вaвиoaвдaгcвм адди иcлoмй дар кутуби таъриху адаби худ мxтиoopaв накл вaмyдaaвд. Азбacки дар ондо дамхонидои дакикро низ дармеёбем, пac манбаи ягона дoштaвм ондо аз эдтимол дур нест [3, 38].
Дар вокеъ, дар «Шоднома> хитобаи огозайн чузъи зарурии мapccими точгузории дар подшод аст. Аз панчод подшод шю даштойи он дангоми чyлyc бар тахт хутба xoвдaaвд. Бархе аз подшодони пешдодй ва каёнй acлaв хутба надоранд ва хутбаи шодони дигари ин cyлoлaдo кутод оварда шудаавд.
Холикии Мутлак акида дорад, ки хутбадои баъзе шодон бо он caбaб оварда нашудаанд, ки ондоро аз кутуби таърих, ба миели «^удойнома^ дазф намудаанд, дамчунин бархе гошб ва гайримашруъ будаанд, ба миелм Заддок, ^канда^ Бадроми Чубин, Шадрбуроз ва aHcora ондо [3, 38].
Дар замони oaлтaвaти oyлoлaм Сcooвмёв ба гайр аз Шопури Зулактоф, ки дар 40-рузагй ба тахт вишaстaaст ва Хурмузд пиoapи Яздгирд, ки бародараш Пируз тахтро аз дасташ рабудааст, бокй дамаи шодон хутба хондаанд. Фарки хУтбадои cилcилaи шодони Сошнй аз пешдодиву каёнй, пеш аз дама дар он аст, ки хутбаи ниoбaтaн тулонитар xoвдaaвд, яъне ондо аз 15 то ба 49 байт меpacaнд.
Мавзую мундарича ва мудтавои хутбадо мутобикк ба œ бахши acap: давраи acampé адди падлавонй ва аcpдoи таърихй аз дам фарк мекунанд. Яъне вобаста ба пешравии даёти таърихй ва мураккаб гаштани мyвocибaтдoи чамъиятй, ки дар дафъа барои чомеа ва oapвapи он вазифадои нав ба миён гузошта, роди далли ондо такозо карда мешавад, мазмуни хутбадо низ вагеъ мегарданд.
Дар китати aooтиpии «Шоднома>, ки дар xycyrn офариниши оламу вaxyстив одам, ташаккули тамаддуни башару пешравии таърихи он накл карда мешавад, аз чор шод ёд шудааст, ки ба муддати гуногун, аз 30 то ба 700 ooл подшодй вaмyдaaвд. Индо Kaюмapе, Хушанг, Ta^^ypac ва Чамшед мебошанд.
Дар ин китати «Шоднома> пoдшoдoв на тандо oapвapи чомеа, балки омузгору мураббии мардум буда, аз як тараф, чомеаро дар бобати бадра бурдан аз неъматдои моддй ва аз худ намудани тарзи даёти инooнй родбарй намоянд, аз тарафи дигар, ба он такя намуда, бар зидди нерудои адриманй - девон, capвapй менамоянд. Kaюмapе дар «Шоднома>> хутба вaxoвдa бошад дам, Балъамй иброз медорад, ки нахустин хутбае, ки миёни фapзaндoвм Одам карданд, y (Kaюмapе-З.И.) кард, ба ин маънй, ки «Худои азза ва чалла маро бар шумо подшод кардааст, гунод макунед, ки агар Худои азза ва чалла гунод аз каге даргузаштй, аз Одам гузаштй>>[1, c.64]. Мутобикк ба дамин гоя аввалин хутбаи шодон аз дадони Хушанг oaдo медидад:
Ки: «Бар урфт кишвар манам подшод
Ба щ> цой пирузу фармонраво.
Ба фармони Яздони пирузгар,
Ба доду деуиш танг баста камар» [7, ц. 1, с. 52]
Яънс Хушанг xynpo ба фapмoни Яздон бap xaфт кишвap подток mpyey фapмoнpaвo эълон дошта, макоми xyдpo аз нигoxи мyнocмбaтxoм ичтимой дap чомса xaмчyн xyкмфapмo аоошок ва мycтaxкaм мeнaмoяд. Хамзамон y вазифаи xyдpo аз коим доштани адлу дод ва pyзидмxaндaм мapдyм, ки минбаъд аз мeъëpxo ва pyкнxoм acocии xyTбaxoм moxoн мeгapдaнд, мaxcyб мeдoнaд.
Хамин тaвp, Taxмypac ва Чэмшсд низ ба paвиши Хyшaнг xyтбa xoндa, тaxтy точи xynpo ба mapoфaти фappм эзидй ва xocти Худо ва вазифаи xempo аз дyp кapдaнм ^вадои бадй, omкop кapдaнм чи^ои cyдмaнд, poxнaмoй ба оуйи aмaлxoм нск мeдoнaнд. Фиpдaвcй тaxти capвapим ин moxoн пempaвим xaëra чoмea ва тaфaккypи он, ташаккули аввалин pacмy pycyмм ммллиpo зина ба зина нишон мeдмxaд.
Myxимтapин xoдиcae, ки дap ин бакш pyñ мeдмxaд, вaйpoн гаштани гapмoниям мyнocмбaтxoм байни maxc-mox ва мapдyм-чoмea мабошад. Чэмшсд ax^y паймони бастаи xyдpo бо мapдyм тикаста, тамоми дaетoвapдxoм чoмeapo ба номи xyд paбт дода, poxи xyдпмеaндмpo псш мeгмpaд ва яздoннoшинocy нocипocй пema намуда, awp мeнaмoяд, ки ypo чaxoнoфapин xoнaнд. Дap натича, фappм эзидй аз y дyp мeгapдaд ва намояндаву пуштибони кyввaxoм бадй - Завдок, ки xaзop еoл Xyкмpoнй мeнaмoяд, кyдpaтpo ба дacт гмpмфтa, ба нecт кapдaнм одамизод mypyb мскущд.
Нщоят, дaвpaм дуюми пoдmoxим еyлoлaи пemдoдиëн фapo мepaеaд. Дap ин дaвpa мyбopизaм кyввaxoм нкй бо бадй !ap мaнзapм xaвoдиcм мapбyт ба xyкмpoним Задок ва Myбopизaи Фapидyн бо y еypaт мeгмpaд. Фapидyн голиб мсояд ва xaërn мapдyмpo ба мaчpoм табиии xy! бapмeгapдoнaд. Вaлe бо он xaмa мyxaббaтe, ки moиp ба y дopaд, Фapидyн xyтбa нaxoндaacт.
Дaвpaи дуюми xyкмpoним moxoнм cмлcмлaм шщдодй бо он xoc aет, ки мyбopизaи кyввaxoм нскй бap зидди бадй, баъди тaкcмм гаштани чaxoн аз чониби Фapидyн дap байни ce пиcapaш - Caлмy Typy Эpaч, xycycияти бypyнмapзй ва cмëей мeгмpaд. Дap натича, ба тарти табий
пaxлaвoнoн вopиди еaxнaм тaъpиxй мeгapдaнд. Бо вучуди poлм калон доштани дaлepию чacypим пaxлaвoнoн, аз moxo^ еapoнм давлат бapoм xarorn мyнoкиmaxoм дapгмpмфтa байни пмеapoнм Фapидyн moxи дypaндemy xиpaдмaнд такозо кapдa мemaвaд ва чунин cиëеaтмaдop Ma^^exp -нaбepaм Эpaч мaxcyб мeгapдaд.
Хутбаи эpoднaмyдaм Maнyчexp дap «Шoxнoмa»дap байни xyтбaxoм moxoнм шщдодй аз xaмa дapoзтap, дap 19 байт гуфта щyдaaет [7, ч.1, 221] ва Балъамй низ oнpo oвapдaacт, ки ба 142 еaтp мepacaд [1, c.211-214]. Taбимет, ки xyTбaи y мyндapичaм бoйтap дopaд. Бояд кайд намуд, ки дap xитoбaи Maнyчexp pyкнxoм aеocим xyтбaxoм шoxoн xaнгoмм чyлyc бap тaxт шакли пyppaм xyдpo мeгмpaнд. Онxo аз Яздoнпapacтй ва даъват ба итоат аз y, фapмoHбapдopй аз mox xaмчyн щaxcм еoxибм фappм эзидиву бapгyзидaм Худованд, дyp будан аз кyввaxoи бадию axpимaнй, ба дини Худой oвapдaнм бадон ва чазо додани бвдинон, коим доттани адлу доду дexиш ва бо poxи нмëгoн еaлтaнaт poндaн мбopaт буда, минбаъд дap xyтбaxoм щoxoнм баъдй xaмчyн матлаби aеocй гаттаю бapгaштa таъкид мeëбaнд.
Aз шoxoнм баъдй, аз кабили Hyeap, Зави Taxмocп, Гapшocп xyüa нaxoндaaнд. Aз Гapшocб ба баъд еaлтaнaти cмлcмлaм шoxoни Кaëнй огоз маебад. Myxимтapин xycycияти ин бaxщм «Шoxнoмa» эpoнпapaетим пaxлaвoнoнy дилoвapoн ва apзищм баланд пайдо намудани cмфaтxoм волои инеoнй ба Xиcoб мepaвaд, ки тамоми намояндагони табакоти чoмeapo фapo гмpмфтa, аз чониби шoмp дap мaнзapм мyбopизaxoи эpoнмëнy тypoнмëн ва дмгap душманони бypyнмapзй нишон дода тудаанд.
Myтaaеcмфoнa, аз шoxoнм Кагнй низ, ба ммелм Кайкубод, Кaйкoвyc, Кaйxyеpaв дap «Шoxнoмa» xyüa нaxoндaaнд. Вaлe аз Лyxpocп cap намуда, Гyщтocп, Бaxмaни Иефaндиëp, Хумой, Дopoб ва Дopo, ки то замони Cикaндap xyкмpoнй намудаанд, инчунин xyдм Cикaндap, xaмa xyüa xoндaaнд. Дap xyтбaxoм шoxoни мaзкyp pyкнxoм анъанавии xyтбaxoм шoxoни штин тaкpop туда бошанд xaм, дap кoлaбxoм гуногун бaëн гapдмдa, дap oнxo мaзмyнxoм нав низ дида мeшaвaд.
Бояд кайд ^p^ ки Фмpдaвcй достони пoдщoxмм Tyrnrompo, ки ЗapдyщIpo бо xyщнyдй пaзиpyфтa, дину ойини oнpo пaxн намуда ва аз тypкoн меIмкдoлияти комили cмëcим эpoнмëнpo таъмин намудааст, аз ^фи^ои Дакикй ба «Шoxнoмa» дoxил намудааст. Дap он Гyщтocп xyтбaи чyлyc бap тaxт xoндaaет, яънс cyннaти xoндaнм xyтбapo Дакикй xa^e шш аз Фмpдaвей pмoя намуда будааст. [5, c.37].
Дap «Шoxнoмa» баъди xyкмpoним Иcкaндap дaвpaм нав, яънс дaвpaм Aшкoнмëн, ки ба кавли шoмp дyеaд еoл идома ëфтaaет, фapo мepaеaд. Aзбacкм Cocoниëн тaъpиxм ин еyлoлapo аз «Худойнома» xaзф намуда будаанд, шoмp низ xyкмpoнии oнxopo ба тapзм кущ чамьбаст кapдa, аз шoxoн ва xyтбaxoи эшон ëдe нaкapдaacт.
Дap кмcмaти тaъpиxим «Шoxнoмa» Фмpдaвей, бeшaк pивoяти ммллмpo нaзap ба дигap кмcмaтxoм он тобви xaкикaти тaъpиxй намудааст. Taбимст, ки мyндapичa ва м^таши xyтбaм шoxoн низ
юрмазмуну рангин гардида, дар ондо диккат додан ба чанбаъдои гуногуни даёти мардум ва мутобик; ба ин мaooиJш марбут ба барномаи раиятдориву кишвардории шодон вагеъ мегардад.
Шодон дар баробари эъломи барномадои хеш вазоифи чомеаро дар назди шод гушзад намуда, акнун бо хондани панду андарз рафтору кирдори дар як аъзои табааи хешро ба танзим гирифтанй шуда, мyвocмбaтдoи ичтимоии даёти чомеаро аз нигоди ахлок; мутобик; ба дину ойини ачдодй ва тачрибаи даётй ба низоми муайян дароварданй шудаанд. Дар натича чанбаи ахлокию адабии ондо дар дамбастагй бо мадорати баланди шоирии Фиpдaвей дамчун як aoapи адабй пуркувват мегардад.
Мудимтарин дoдмoaе, ки дар замони Сoooвиёв ба миён омадааст, аз чониби Ардашер та^^ш додани давлати мутамарказёфта, ба макоми давлатй бардоштани дини зардуштй, эдё намудани cyввaтдoи ачдодй,
гyзapoвидaвм истодоти иктиooдй ва муътадил вaмyдaвм мyвocибaтдo бо давлатдои дaмooя, ба ддаоб меравад. Шоир хутбаи Ардашерро дар дафт байт овардааст. У дар барномааш коим доштани додро аз ма^д^ои acлми худ эълом дошта, ба раият ва кордорону корогадонаш дастурдои мyшaxxacи амалй додааст [7, ч.7, 228].
Аз Шопури Ардашер cap карда, дар баробари рукндои aoocии хутбадо, гуфтани панду андарзи шодон ба cифaти oapвapи давлат ва роднамои чомеа тaвœa меёбанд. Бедтарин хутбадои чy:тyc бар тахт, ки xycycмяти панду андарзро гирифта, oapшop аз дикмат мебошанд, хутбадои Урмузди Шопур, Бадроми Урмуз, Бадроми Бадром, Урмузди Hapo^ Шопур ибни Шопур, Кубоди Пируз, Хурмузд ба ддаоб мераванд. Матлаби aoocии ондо аз ин иборат аст, ки ин capoи cипaвч ба каге вафо накарпааст, ивooв миранда аст ва тандо ба чуз номи нек аз кac чизе дигар бокй находад монд. Аз ин ру, ба Яздон понод бурдан ва аз бадй дурй гузидану ба некй гаравидан oaoдaти шaxcpo дар ду дунё таъмин ходад кард. Сипac, шодон cифaтдoи неку бади ахлоки ивooвpc шарду тафир дода кмcми аввалро (яздoвшмвocивy яздонпарастй, некию накукорй, адлу адолатпарварй, хираду xмpaдмaвдй, илму дониш, ростиву ростгуйй, кaoбy дунар ва f.) тapFиб ва киcми дуюмро (бединиву яздoннoшинocй, зулму cмтaм, бадходиву бадкирдорй, дуругу дуруггуйй, бухлу дaoaд, итоат набурдан ба шод, риоя вaкapдaвм ойини вмёгoв ва aм00:Tм инро) накудиш вaмyдaaнд. Дар шинохтану фар; намудани ин cифaтдo бошад, хиради инooнй, ки зотан ба у xoc мебошад ва аз роди дониш такмил меёбад, дамчун вocмтa ва меъёр карор дода шудааст.
Бояд кайд намуд, ки дар замони oaлтamти бархе аз ин шодон дар xyoycи ягон дoдиoa ва руйдоди таърихй маълумот дода нашудааст. Чизе ки аз омадану рафтани ондо дарак медидад, дамин як хондани хутбаи чyтyc бар тахт ва вашят кардани онхо ба чонишини худ дангоми oyпopмдaвм oaлтamт мебoшaд.Чyвив ба назар меpaoaд, ки хондани хутба дангоми чyтyc бар тахт ва morar кардан аз ладзаи конунии ба oapи тахт омадану cyпopмдaвм он шадодат медидад ва шоир равиши пешгирифтаашро коим нигод медорад. Аз тарафи дигар, дар тадвини хутбадо шоир мадорати баланд нишон дода, кушиш намудааст, ки рукндои aoocии ондоро бо тарзу шеваи нав ва мутобик; ба рудияи гуяндаи ондо ифода намояд.
Шоир вмoбaт ба хутбаи шодон низ бетараф нест ва дар поёни баъзе аз ин хутбадо назари худро доир ба риояи адду паймони бастаи шодон
иброз намуда, ондоро ё cиroиш, ё накудиш вaмyдaaст. Аз панчод шоди тacвмpвaмyдaи хеш, Фиpдaвoй мутобик; ба cиёoaтм дукмронии мивбaъдaaшoв, ба кавли Фарачуллоди Мизонй, cивy œ кaopo паймоншикани барномаи раиятдориву кишвардории хеш ва бедодгару бедунар хондааст [2, c.121].
Дар «Шоднома> чунин дам шудааст, ки шод Фароини Гуроз ба тахт нишаста:
Фаройин чу точи каён барнидод,
Хаме гуфт чизе, ки омад-ш ёд [7, ч.9, 399].
Яъне, ба кавли Холикии Мутлак;, бар хилофи он чи pacм буд, ки хутбаро бо тааммул ва ба кумаки улгудои муътабар аз пеш таъгиф кунанд ва бихонанд, ин шоди номашруъ бар ин pacм нарафт, балки cyxaвoвм парешонро ба забон овард [3, 38].
Аз ин нуктаи назар, бедтарин хутбадои чул^ бар тахтро, ки матлабдои динию ахлокй ва ичтимоиву cиёcиpo бо дам тавъам бaстaaвд, шодоне аз кабили Ардашери Бобакон, Бадроми Гур ва Kиopoи Анушервон, ки ба вacилaи тадбирдои огодонаи хеш пояи давлати Сoooвмёвpo мустадкам намудаанд ва намунаи шoдoвм хирадманду адолатпарвар дар «Шоднома> мебошанд, ироа намудаанд.
Агар Хушанг дар чадор байт ба хондани хутбаи шодон дар «Шоднома>> aooc гузошта бошад, Анушервон онро дар 49 байт хонда, тамоми мазмуну матолиби хутбадои шодони каблиро чамьбаст ва xyлooa намудааст. Яъне дар хутбаи у аз барномаи раиятдориву кишвардорй, вазифадои шоду чомеа, яздoвшивocивy яздoвпapaстй, талкин ва накудиши фазоилу разоили ахлокй, дастурдои мyшaxxac ба кордорону корогодон ва Faйpa cyxaв рафтааст, ки дар ин чо дар xyoycи ондо бoтaфcил cyxaв pcвдaв имкон надорад.
Хамин тавр, Абулкосим Фирдавсй дар «Шоднома» ба манбаъдои гуногуни хаттй, бахусус «Худойнома» такя намуда аз киссаву ривоёти он, бахусус хутбадои чулус бар тахти шодон, ки як навъ осори ахлокй низ мебошанд, модирона истифода намуда, суннати ачдодии андарзнигориро идома додааст. Панду андарздои мазкур имруз низ арзишдои баланди ахлокй ва тарбиявии худро нигод дошта, ба шарофати задматдои Фирдавсй ва мадорати баланди шоирии у умри дубора ёфтаву дастраси чомеа карор гирифтаанд.
АДАБИЁТ
1. Балъамй, Абуалй Мудаммад. Таърихи Табарй. Ч.1. - Тедрон, 2001. - 817 с.
2. Мизонй, Фарачуллод. Хамосаи дод. Чопи 2. - Тедрон, 1388. - 397 с.
3. Мутлак, Холикй. Аз «Шоднома» то ««Худойнома». Баргирифта аз сайти www.noufe.com.
4. Мудаммадй, Мудаммадй. Фарданги Эрон пеш аз Ислом ва осори он дар тамаддуни исломй ва адабиёти арабй. -Тедрон, 1374.
5. Нёлдеке Т. Хамосаи миллии Эрон. Тарчумаи Бузург Алавй. Тедрон, 1327. - 168 с.
6. Тафаззулй, Адмад. Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом. Ба кушиши Жола Омузгор. - Тедрон: «Сухан», 1377. -452 с.
7. Фирдавсй, Абулкосим. Шоднома. Ч. 1-9. Душанбе: ««Адиб», 1987 - 1991. -480 с.
8. Фушекур, Шарлз. Ахлокиёт (мафодими ахлокй дар адабиёти форсй аз садаи савум то садаи дафтуми дичрй). Тарчумаи М.Муиззй, А.Рудбахшон. Тедрон, 1377. - 10+627 с.
ОБ ОДНОЙ ТРАДИЦИИ НАЗИДАНИЯ В «ШАХНАМЭ» АБУЛКАСЫМА ФИРДОУСИ
Рассматриваются традиции преподнесения наставлений и афоризмов пехлевийской эпохи в «Шахнаме» Фирдоуси путём использования тронных речей царей, которые отражали не только программу правления, но и были признанны особым художественно-дидактическим произведением. Одновременно с этим показано сущность и место этих посланий в произведений.
Ключевые слова: тронные речи, дидактика, наставление, афоризмы, пехлевийская литература, «Шахнаме» Фирдоуси.
THE ROLE AND ESSENCE OF THRONE SPEECH IN FERDOWSI "SHAHNAMEH"
There are consider the traditions of presenting the teachings and sayings Pahlavi in the Ferdowsi "Shahnameh " era, using speech from the Throne kings, which reflect not only the government program, but there were a recognition of special artistic and didactic work. At the same time shows the role and essence of these messages in the creation.
Keywords: throne speech, teaching, learning, aphorisms, Pahlavi literature, "Shahnameh"Ferdowsi.
Сведения об авторе:
Изатова Зулайхо Тоировна - соискатель кафедры таджикской литературы филологического факультета Таджикского национального университета, E - mail: [email protected]; Тел: (+992) 918173363
About the autor:
Izatova Zulayjo Toirovna - Applicant of the Department of Tajik Literature of the Faculty of Philology of the Tajik National University E - mail: [email protected]; Tel: (+992) 918173363
ВИЖАГИ^ОИ ХУНАРИИ FАЗАЛИЁТИ ГУЛНОЗ Ризобоева Н.
Донишго^и давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров
Татбики аносири газали классикии точикй дар шеъри муосири точикй ва навчуидо дар заминаи пас аз устод Лоик Шералй дар сурудадои суханварони мумтози шеъри имруз чун Гулназар, Фарзона, Мудаммадалии Ачамй, Озарахш, Суруш ва дигарон идома ёфтааст, ки рочеъ ба вежагидои навъи газал дар эчодиёти ин шоирон таълифоте чудогона ба сомон расидааст.
Шоира Гулноз низ дар шумори суханварони насли нави адабиёти имрузи точик карор доранд, ки таркиби ашъори вай гуногунрангу мухталифжанр буда, газал низ дар баробари дигар анвоъи шеърй мавкеъ ва макоми хоса дорад. Гулноз низ чун дигар суханварони адабиёти имрузи точик бедтарин суннатдои хосаи навъи газалро аз адабиёти классикии точик бо фарогирй ва омузиши мероси суханварони гузаштаи мо давом дода, дар ин замина ба эчоди ибтикор ва тозакоридои дунарй низ даст ёфтааст. Тазмини ашъори суханварони барчастаи адабиёти гузаштаи мо чун Саъдиву Бедил дар Еазалиёти Гулноз дар навбати аввал дамин суннатгарой ва икдом дар идомаи бедтарин суннатдои газали классикиро дар сурудадои вай бозтоб мебахшад. Дар газале тазмини як мисраи Шайх Саъдй худ гувод бар дамин файзгиридо ва давомбахшии мудимтарин анъанадои газали гузаштаи мо мадсуб меёбад:
