CC BY
17Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
Scientific Journal Impact Factor
О
R
VOLUME 1 | ISSUE 11 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423
O'ZBEKISTONNING JANUBIY HUDUDLARIDA TABIIY EKOLOGIK MUAMMOLLARNI FIZIK TADQIQOT USULLARI YORDAMIDA
O'RGANISH
Mazkur maqolada O'zbekiston Respublikasining janubiy regionlarida yuz beradigan tabiiy ekologik muammo- "Avg'on shamoli" muammosini fizik usullar yordamida o'rganish natijalari va uning xalq xo'jaligiga ta'siri ilmiy asoslangan natijalar bilan yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: ekologik muammolar, global, regional, mahalliy, salbiy holat, zararli moddalar, ionlar, atomlar, og'ir elemengtlar, migratsiya.
В данной статьи рассматривается результаты полученной физическими методами естественных экологических проблем "Ав8он шамоли" в южных регионах Республики Узбекистан и ее влияние на народную хозяйству освещены научно обоснованными результатами.
Ключевые слово: Экологическая проблема, глобалный, региональный, местный, отрицательная состояния, вредные вещества, ионы, атомы, тяжелые элементы, соединение, миграция.
It is illuminated information about the results of the studying of the natural ecologicalproblem-the problem of ''Afghan wind'' that is happened in the southern regions of the Republic of Uzbekistan by physical methods,and its impact on the on the national economy is based on scientific results in the article.
Keywords: region, ecology, global, local, aerosol, gas phase, particulate matter, adverse state, harmful substances, heavy elements, atoms, ions, floride, compounds, migration.
Hozirgi vaqtda ekologik muammolar eng aktual masala hisoblanib, ularga juda katta e'tibor qaratilmoqda. Atmosferani, suvni, tuproqni sanoat va qilshoq xo'jalik
816
To'rayev Ergash Yuldashevich
TerDU professor fiz-matf.d. Niyazova O.A. TerDU katta o'qituvchisi Haydarova Muharram
TerDU magistri
ANNOTATSIYA
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
KIRISH
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 11
educational, natural and social sciences O ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
chiqindilari bilan ifloslantirish, shuningdek har-xil taibiy atmosfera hodisalari natijasidagi ifloslanishlar qishloq xo'jaligi va chorvachilikning hosildorligi pasayishiga olib keladi. O'zbekiston Respubikasining eng janubiy qismida joylashgan Surxondaryo viloyatida yuz beradigan taibiy ekologik muammo- "Avg'on shamoli" deb ataladigan chang bo'roni har oyda 3-4 marta yuz beradi va xalq xo'jaligiga juda katta ziyon beradi[1].
O'zbekistonning janubiy hududlari (Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari)ga bostirib kiruvchi, janubiy-g'arbiy yo'nalishidagi issiq, quruq shamol esadi. Bu shamol janubiy-g'arbiy yo'nalishda, Afg'oniston tomondan esgani uchun mahalliy xalq uni „Afg'on shamoli" deb ataydi. Amudaryo havzasining yuqori qismida kuzatiladi. Afg'on shamoli bir tomondan, janubi-g'arbdan siljib keladigan va Hisor tog' tizmasi oralig'ida siqilib harakatlanadigan iliq havo massasining, ikkinchi tomondan esa, shimoli-g'arbdan keladigan sovuq havo frontining aerodinamik tezlashuvi oqibatida paydo bo'ladi. Yiliga 30-70 kun esadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Afg'on shamoli o'ziga xos meteorologik hodisalar bilan kuzatiladi: 1 - 2 kun avval sharqdan esgan kuchsiz shamol natijasida dastlab siyrak chang paydo bo'lib, asta-sekin quyuqlashib boradi. Havo harorati ko'tariladi, nisbiy namlik esa keskin kamayadi. Atmosfera bosimi pasayadi. Havo frontining yaqinlashuvi bilan girdob va quyunlar hosil bo'ladi, so'ngra to'satdan 20 m/sek va undan ortiq tezlikda esadigan to'zonli bo'ron - Afg'on shamoli vujudga keladi. Afg'on shamoli aksariyat garmsel davrini yakunlaydi. Afg'on shamoli xalq xo'jaligiga, ayniqsa, qishloq xo'jaligiga katta zarar yetkazadi. Kuchli shamollar ba'zan ekinzorlarni qum bilan ko'mib tashlaydi yoki tuproqning ustki unumli qatlamini uchirib ketadi. Afg'on shamolining zararli ta'siri ekinzorlarni sug'orish bilan kamaytiriladi. Ekinzorlarni ihota daraxtlari bilan himoya qilish ham Afg'on shamoli ta'sirini ancha kesadi. Ushbu ekologik muammoning xalq xujaligiga ta'sirini o'rganish va zararlanishi dinamikasining o'zgarish qonunlarini aniqlash asosida shu ekologik muammo yuz beradigan zonalarda tabiiy resurslardan foydalanish rejalarini qaytadan ko'rib chiqish va o'zgartirishlar kiritish, shuningdek ushbu ekologik muammoning inson omiliga ta'sirini o'rganish eng aktual masala bo'lib turibdi[2]. Ushbu muammoni o'rganishda fizik tadqiqot usullaridan foydalanib,atmosfera tarkibini neytron-aktivasion taxlil usuli yordamida ekologik muammo yuz bergan vaqtda va ushbu ekologik muammo yuz bermagan holatidagi atmosfera tarkibi miqdor jihatdan o'rganish va o'zaro taqqoslash asosida ma'lum bir natijalarga erishildi[3]. Buning
uchun esa atmosfera havosining malum bir miqdori filtrlar orqali o'tkazildi va filtrda
817
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 11
educational, natural and social sciences 0 ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
ushlab qolingan moddalar reaktorda neytronlar oqimi yordamida nurlantirib quyidagi tartibda moddalar miqdori aniqlandi.
Bu
yerda I± — o'rganilayotgan element impulsi /2_Etalon element impulsi M±o 'rgan i lay otgan element massasi '•■-Iz-etalon element massasi
Quyidagi jadvalda atmosfera havosida ekologik muammo yuz bergan va yuz bermagan holatlarda Au,La,Na,Sm,Hg,Cs,Zn,Co,Sc,Fe,Ce,Cr,Br,I elementlari miqdorlari keltirilgan (jadval-1)
Olingan natijalarning ko'rsatishicha "Avg'on shamoli" vaqtida atmosferadagi La,Na,Au,Sm,Hg,Cs,Zn,Co elementlarining miqdori o'rtacha 3-4 marta oshib ketishi tajribalarda aniqlandi. "Avg'on shamoli" deb ataluvchi va o'zi bilan har-xil chang elementlarini olib keluvchi bu chang bo'roni vaqtida atmosferadagi Sc va Fe elementlari miqdori 8-10 barobar oshib ketishi tajribalarda aniqlandi. "Avg'on shamoli" ekologik muammosi yuz bergan paytda atmosferada juda katta, keskin o'zgarishlar yuz berishi ham kuzatildi.
"Avg'on shamoli" chang bo'roni yuz berishi natijasida atmosfera havosi tarkibida Ce va Cr elementlari paydo bo'lishi tajribada aniqlandi. Shuningdek, yana bitta kutilmagan natija olindi. Chang bo'roni boshlangandan so'ng atmosfera tarkibida Br va I elementlari miqdori nolga teng bo'lib qoldi, ya'ni atmosfera tarkibida Br va I elementlari butunlay yo'qoldi. Ushbu Br va I elementlari inson organizmi uchun tinchlantiruvchi element ekanligini hisobga olsak, "Avg'on shamoli" chang bo'roni vaqtida insonlarda juda ko'plab kasalliklar qayta xuruj qilishi bizning o'tkazgan tajribalarimizning to'g'ri ekanligini tasdiqlaydi.
Jadval-1
"Avg'on shamoli"chang bo'roni vaqtida
atmosferadagi elementlar miqdori
"Avg'on shamoli"chang bo'roni bo'lmagan
paytdagi atmosferadagi elementlar miqdori
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 11
educational, natural and social sciences 0 ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
Sm 45,05* 10~ö 10,28* Ю-6
Au 27,48* 10~ö 8,33* IQ"6
Na 16,16* 10~2 3,2* Ю-2
La 30,73* Ю-5 11,98* Ю-5
Hg 33,08* Ю-4 16,49 *10-4
Cs 0,65* Ю-4 0,37* Ю-4
Zn
Co 19,6* 10~3 5,5 * 10-3
Sc 2,89* Ю-4 0,63* io-4
Fe 16,02* Ю-5 0,93* Ю-5
Ce 64,17* Ю-2 5,01* IO"2
Cr 10,57* Ю-4
Br 4,56* 10~3
I 1,54* IO"4
1,09* IO"4
REFERENCES
1. Тураев Э.Ю.Ниёзова О.А.''Узбекистоннинг шимолий регионларидаги экологик ^лат.''5-Республика илмий-амалий конференцияси.-Термиз, 2017 йил,168-169-бетлар.
2. Ниёзова О.А. Тураев Э.Ю. ''Нейтронно-активационнiй анализ состава атмосферi в южнiх регионах Средней Азии.''6-Республика илмий-амалий конференцияси.-Термиз, 140-141 бетлар.
3. Тураев Э.Ю.Раимов G'.Ф.''Сурhондарё вилояти шимолий регионларидаги экологик муаммолар ва уларни урганишнинг физик усуллари.''Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. -Термиз,2014,479-481 -бетлар.
