CC BY
16>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
O'ZBEKISTONDA DEMOGRAFIK MUAMMOLARNING O'RGANILISHI
Ж
>
RESEARCHING THE DEMOGRAPHIC PROBLEMS OF UZBEKISTAN
ИЗУЧЕНИЕ ДЕМОГРАФИЧЕСКИХ ПРОБЛЕМ УЗБЕКИСТАНА
1 )> l>#:
Madaminov Ulug'bek Maxamadjon o'g'li
Namangan davlat universiteti magistri
https://doi.org/10.5281/zenodo.6697941
Резюме: В статье обосновывается актуальность данной темы, формулируются цели, задачи исторической демографии. Работа посвящена изучению историографии проблем исторической демографии в Узбекистане. А также, на основе широкого круга литературы и источников рассматриваются проб емы развития демографически процессов. В статье исс едованы теоретические и методо огические основы изучения демографически
_______ ____* VV VVT
процессов второй половины ХХ. - начало XXI. веков. Автор кратко
иллюстрирует процесс демографического развития с точки зрения историографического обзора. Показывает источники формирования социально - демографических групп населения и анализирует исторические проблемы
демографически процессов.
Ключевые слова: Узбекистан, население, историю, демографию. Abstract: The article explains the relevance of the topic, defines goals, objectives of historical demography. The work paper is devoted studying the problems of historiography of historical demography in Uzbekistan. And also, on a
wide range of literature and sources are studied the problems of demographic
пгллагпаг I n ПГГЧГ1а onrl tr\aflTr\r1rv1rvm^n1 iVvnnrl o-f 1 r\no rvP
processes. In the work researched the theoretical and methodological foundations of the studying demographic processes of the second half of the XX. -th and beginning of the XXI. - th century. The author briefly illustrates the demographic development in terms of historiography review, shows the sources of social - demographic groups
m
and analyzes the historical problems of dem°graphic processes. Key Words: Uzbekistan, Population, History, Demography
* . •
*
' r-w\-\ /л1т"1 n rlnTrl tv»nn-fn Hi rri-Mi /ч/л '1 rt-n In 14 + rv n r> l-ч t-1 ^ 7 Vr» n 1 m 1 r-r /1 n 1 1 r-r --rkf
O'zbekiston davlat mustaqilligini qo'lga kiritgach, tarix fanimizda uzoq yillar
ш
davomida buzib talqin etilgan yoki yashirib kelingan demografik dalillarni, haqqoniylik va tarixiylik tamoyillari asosida tadqiq qilishga imkoniyat yaratildi. Vatanimiz tarixshunosligini rivojlantirishda zarurligi namoyon bo'layotgan tarixiy
! K*
demografiyani o'rganishda erishilgan jiddiy va ijobiy o'zgarishlar, hamda dastlabki yutuqlar buning yaqqol dalilid ir[1]. Aholining soni, tarkibi va tabiiy o'sishi kabi demografik jarayonlarni, tarixiylik printsiplaridan kelib chiqib, retrospektiv usulda
, • • ________r=i .„j • „ 11 rv -U „ -1________:
yoritishga kirishildi. Demografik tadqiqot usullaridan foydalanib yozilgan, tarixiy
* Г j*
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
dernografiya sohasini yorituvchi doktorlik va nornzodlik dissertatsiyalari hiшoya
#
qilindi[2]. Bu esa iqtisodiy, siyosiy, шiШy-шanaviy, ijtiшoiy sohalarda yuz bergan rnurakkab o'zgarishlarni deшografik tarixning prizrnasi orqali kuzatishga, o'tmishdagi haqiqatni ilrniy tafakkur qilishga yordaш berшoqda.
O'zbekiston tarixiy deшografiyasini yoritishda aholini nafaqat hudud tushunchasiga bog'lab, balki xalq yoki rnillat bo'lib shakllangan odarnlar шajшuining шаЫш bir vaqt chegarasida turli xil dernografik jarayonlardagi ishtirokini tarix
! Ш-
nuqtai-nazaridan kuzatish dolzarb vazifaga aylandi. Bugun o'zbek xalqi deganda O'zbekistonda va jahonning boshqa шamlakatlari, mintaqalaгida yashovchi barcha o'zbeklarni tushunmoq kerakligi bejiz emas. Hozirgi zamonda O'zbekiston aholisi deganda esa, faqat respublikarnizda yashovchi aholini tushunrnoq kerak. Chunki ular orasida o'zbeklardan tashqari turli millat va xalqlar, fuqaroligi bo'lmagan yoki muhojirlar, chet el fuqarolari va shu kabilar ham bo'lishi mumkin. Davlatimiz bosh qoшusida takidlaganidek, «O'zbekiston xalqini, rnillatidan qafiy nazar, O'zbekiston
Ü апгм iKl 1 l/^n fi 1 n 1 n rr tii nnmlnri atnrliw fQ 1 ' >7r\ al/ 1 of апг1 O no-m
Respublikasining fuqarolari tashkil etadi»[3]. Dernak O'zbekistonda haш,
deшografiya fani rivojlanishi tarixini va tarixiy dernografiyani bilish rnuhirn ahaшiyat kasb etadi. Zero aholishunoslik sohasi bilirnlarining to'planishi, asosan davlatchilikning taraqqiyotigachaшbarchas bog'liqdir. Chunki aholishunoslik
»
m?
sohasida bilimlar qadimdan mavjud bo'lgan.
Vatanimizda fan, rnadaniyat va davlatchilik rivojlanishi juda qadirniy va boy tarixga ega. Aholi haqida qadimiy qo'lyozmalar, arxeologik yodgorliklar yoki qator ilmiy rnanbalar guvohlik beradi. Vataniшiz tarixi ilk rnarotaba, шilloddan avvalgi l rning yillikning birinchi yariшiga oid yozrna шanbalarda qisшan yoritilgan. O'rta Osiyo tarixiga tegishli "Avesto" yozma manbalari, dunyo tarixida birinchi bo'lib P j> yurtirnizdagi elatlarning ijtiшoiy-iqtisodiy va siyosiy tizimi to'g'risidagi malumotlarni o'z ichida saqlab qolgan.
O'rta asrlar davrida aholi soni, tarkibini va tuzilishini doimiy kuzatadigan tashkilotlar tuzilmagan bo'lsa ham Turkiston xalqlari haqida tasavvur bera oladigan malumotlarni topa olish mumkin. Masalan, o'ziga xos aholishunoslikni joriy qilganlar orasida Arnir Ternur haш bor. Sohibqiron XIV. - XV. asrlarda buyuk davlatga asos solib, o'zining "Tuzuklar"ida aholi muammolariga qaratilgan J-jt
■ГТП1Л Л/11 I '-it rii 11 гЛ n 'rl r* A m 1 ' I /л m ■ i -r* <-v 'mr>it-»rt ri лт n-f-Mi
qonunlarini yaratgan edi. "Tuzuklar"da Amir Teшur o'zining davlatni
boshqarishdagi, jumladan aholi nufuzini saqlash siyosatini, ko'p yillik tajribalarini
kelgusi ajdodlariga etkazish шaqsadida urnurnlashtiradi. Bular orasida zabt etilgan
i 1 > ^^ mamlakatlarda asirlikka olinganlar bilan muloqat qilish qoidalari alohida o'rin
! Ж**
egallaydi[4].
Afsuski, yuqorida qayd etilganidek tarixirnizning turli bosqichlarida, O'rta Osiyo xalqlari haqida to'liq tasavvur bera oladigan dernografik tarix rnalurnotlari
:____,___________ ou . • „и: _______-, „ , , • ,
to'liq holda jamlanmagan. Shu sababli tarixchi olimlar toшonidan kelgusida bajarishi
Ы> 3 ]> <}>
sa g > i
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
zarur bo'lgandolzarb vazifalardan biri, bu demografik tarixni yoritishga xizmat
#
qiladigan yangi manbalardan, o'tmish demografik jarayonlarini ko'rsatadigan malumotlarni izlab topishdan iborat.
Zamonaviy sharoitda, O'zbekistonda tarix fani rivojlanishida, demografik malumotlardan foydalanishga ehtiyoj kattadir. Bu sohadagi ehtiyojning yuzaga kelishiga sabab, mustabid Sovet davlatining hukmronligi yillarida demografiyani haqqoniy o'rganishga, mamlakatimiz aholisi soni va tarkibiga tasir qilgan va turli xil
! Ш-
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ekologik muammolarni o'rganishga imkon berilmadi. Hattoki mustaqillikka erishganimizgacha, bu sohada respublikamiz oliy o'quv yurtlarida mutaxassislar tayyorlash yo'lga qo'yilmadi.
Aholishunoslik muammolarini yorituvchi adabiyotlar tahliliga ko'ra, sovet davlati hukmronligi yillarida demografik tarixni o'rganishga bag'ishlangan ilmiy tadqiqotlar deyarli olib borilmadi. Chunki, sovet jamiyatida demografik jarayonlarni ilmiy tadqiqot ob'ekti sifatida o'rganish kommunistik mafkura tomonidan cheklab
ГГП1Л iirl 1 АОПППЛПП Л 1 I iK mrfrronrln on rvl 10 niinrvol 1 I/I/O Г\Л r\ 1 ,~r \ nninnl or 1 О m 1 \ in fn 1 n П"
qc'^grnï edi. Boshqacha qilib ^grn^, йюШшоюШ* oid Mrnushto „temg
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tuzilishiga (aholini sinflarga ajratib, faqat kasb turiga qarab yoki aholi tarkibining yoshi va jinsiy tuzilishiga) mos holda olib borildi[5]. Demografik mavzuni o'rganish bilan bog'liq tadqiqot izlanishlarining bajarilishi XX.
»
asrning 20-yillari bilan chegaralangan holda qolib ketgan edi[6].
Shunday bo'lsada, aholi tarixini o'rganish butunlay to'xtab qolmadi. Tarixchilar tomonidan demografik rivojlanish muammolarini ilmiy o'rganish, 1970-yillar o'rtalari va 1980-yillar oxiridan boshlandi. R.X.Aminovaning asarlarida jamiyatning ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotida ayollar ishtiroki masalalari tadqiq qilindi[7]. Olima muammonio'rganishning XX. asrning ikkinchi choragi davri bilan ko'proq chegaralangan bo'lsada, uning tadqiqot ishlarida O'zbekistonda ayollarning ijtimoiy ahvoli haqida boy faktik materiallar keltiriladi. Xususan, onalikni, bolalikni muhofaza qilish, bolalar o'limi bilan bog'liq holatlarga bag'ishlangan tahlillari o'sha
davr demografik siyosatini yoritishga xizmat qiladi.
Albatta, aholi tuzilishida ayollar faolligini bu asarlar e^lon qilinishigacha
umuman o'rganilmagan, deyish mumkin emas. Biroq R.X.Aminovaning izlanishlarida ayollarning jamiyatda tutgan muhim roli, tarixiy demografiya nuqtai
1 n Ii г» I Hn +Л-1Ч171 тгм Irlrn -ЖГ г» n m 1 I I n-r n п г» m Hn г» л ki К 1л /л 14 I /~1 л А т m n п пип
nazariga yaqin holda, tarixiylikka xos omillar asosida ochib berildi. Aynan shu
ш
paytdan boshlab, O'zbekiston tarixshunosligida tarix, iqtisod va demografiya fanlari vakillarining o'zaro ilmiy hamkorligi shakllana boshlagan edi. 1973 yilda S. Mullajonova, H.Tursunov, Q.Fozilxo'jaev hammualliflikda e'lon qildirgan « Край
! !>»
преображенный Октябрем» (Oktyabr o'zgartirgan o'lka) nomli asarda, tarixiy -
iqtisodiy va demografik ko'rsatkichlar ilk bor keltiriladi. Biroq, ushbu tadqiqotlarga yillar o'tib baho berar ekanmiz, alohida takidlash joizkim, mustabid tuzum
yillar ---- baho berar ^^^ -------- takidlash ^^^ mustabid tuzum
sharoitida demografik muammolarni o'rganishning tarix fanida o'rni yo'q edi.
Ы> 3 ]> <}>
89 S >
J-- * 4 * №
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Sovet jamiyatida demografik jarayonlarni ilmiy tadqiqot ob'ekti sifatida
#
o'rganish cheklab qo'yildi. Demografiya o'sha davrda butun mamlakat aholisini shunchaki hisobga olish bilan chegaralangan ediki, bu mazkur ilmiy tadqiqot sohasining rivojlanishiga tasir etmay qolmadi. Ammo, asta-sekinlik bilan tarixiy-demografik yondashuv, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning echimini topishda qo'llaniladigan bo'ldi. Bu davrda, O'zbekiston aholisi o'z ijtimoiy tarkibiga ko'ra, davlat tomonidan boshqariladigan va unga to'liq qaram bo'lgan sinflar - ishchilar,
! Ш-
jamoa xo'jaliklariga birlashtirilgan dehqon (kolxozchi)lar va ziyoliyintelligentsiya strata(qatlam)laridan iborat bo'lishiga harakat qilindi[8]. Shu sababdan tan olishimiz joizkim, yuqorida sarlavhalari keltirilgan asarlarning nomlanishi, o'z zamonasi zayliga mos holda, mafkuraviy tayziq tasirida belgilangan bo'lsa-da, baribir shu tadqiqotlarning yaratilganligi sabab, O'zbekistonda tarix fanining tarixshunosligiga bag'ishlab yozilgan manbada ham ilk marotaba, demografik muammolarni alohida ilmiy izlanish sifatida bajarish zarurligi ko'rsatib o'tilgan edi[9].
Dun A nn Vm илт тп11пг +пг1\лп1липар1 i m А о А m /-v rrrn -Pi It- iormrAnlor^n от тг\ 11 о m i n rr
Bundrni keyingi yillar tori^hunc« demograflk jarayonlarda ^dtamg
tutgan o'rni haqida D.A. Alimovaning doktorlik dissertatsiyasida va «O'rta Osiyoda ayollar: tarixini o'rganish va zamonaviy muammolari» nomli monografiyasida atroflicha ochib berildi[l0]. Olima birinchilardan bo'lib sovet davrida yaratilgan
»
m?
ko'plab ilmiy ishlarga (xususan, 1940-1980-yillarga bag'ishlangan tadqiqotlarga) tanqidiy yondoshgan edi.
Mustabid tuzum sharoitida, O'zbekiston tarixchilarining o'rni, tarixiy -demografik jarayonlarni yoritishda sezilgan bo'lsa-da, faqatgina demografik mavzuga qiziqishning paydo bo'lishidagina namoyon bo'lgan edi. Chunki bu davrda hali aholi
qiziqishinng paydo uo lismuagnia namoyon uo lgan edi. Chunki uu davida hali anon muammolarini ilmiy tadqiq qilinishiga bir qancha to'siqlar xalaqit berardi. Mazkur muammolar echimini topish bilan shug'ullanmoqchi bo'lgan tadqiqotchilar uchun arxivlarda saqlanayotgan joriy statistika materiallari umuman berilmas edi. Hujjatlar davlat arxivlarida mutlaqo maxfiylik sharoitida saqlanar edi. Bir qator masalalarni ochiq muhokama qilish (urush yillarida halok bo'lgan fuqarolar soni, qatag'onlarning demografik vaziyatga salbiy tasiri oqibatlari; o'z yurtlaridan O'zbekistonga zo'rlab ko'chirilgan fuqarolar kontingenti, ularning «maxsus yashash» hududlaridan ozod etilishi va boshqalar) mumkin emas edi.
J-jt
-j.yyr
Bu yillarda faoliyat yuritgan tarixchilar o'z tadqiqot ishlarida o'tmishdagi
ш
demografik muammolarni o'rganishga asosan mehnat resurslarining shakllanishi,
aholining ijtimoiy, madaniy-maishiy va talim strukturasi, shuningdek, aholi
j "1 >^^ 1 > tarkibidagi turli ijtimoiy guruhlarning mehnat faolligi nuqtai nazaridan
i J>:* >
yondoshdilar[11]. Bu izlanishlardagi kamchilik - bo'lib o'tgan demografik jarayonlarga mos statistika malumotlaridan foydalanmaslikdir. Shunga qaramay, O'zbekiston tarixshunosligida mazkur tadqiqotlarni o'z sohalari bo'yicha muayyan
izlanish sifatida ijobiy baholash mumkin.
Ы> 3 ]> <}>
a j
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Atamirzayev O.B., Gentshke V.L., Murtazayeva R.X., Saliyev A. Istorikodemograficheskiye ocherki urbanizasii Uzbekistana. - Tashkent,
mi
«Universitet», 2002; AtaMirzayev O.B., Gentshke V.L., Murtazayeva R. X. Mejnasionalnaya tolerantnost v Uzbekistane: istoriya i sovremennost. - Tashkent, «Universitet», 2004; Shu mualliflar. Uzbekistan mnogonasionalntiy: istoriko-
! Ш-
demograficheskiy aspekt. - Tashkent, «Abu Ali ibn Sino», 1998 va boshqalar.
2. Hayitov Sh.A. XX - asr o'zbek muhojirligi tarixi. // Tarix fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertasiya avtoreferati. - T., 2009; Isoqov B.N. O'zbekistonda 80- yillarning ikkinchi yarmi - 2000 yillardagi tarixiy o'zgarishlarning demografik jarayonlarga ta'siri. //Tarix fanlari nomzodi .... dissertasiya avtoreferati. - T., 2010; Xadjimuratova M.X. Farg'ona vodiysining demografik tarixi (1991-2006 yy.) // Tarix fanlari nomzodi .... dissertasiya avtoreferati. - T., 2011 va boshqalar.
3. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - Toshkent, «O'zbekiston», 2010. -
B. 5.
4. Temur tuzuklari. - Toshkent, «Nashriyot - matbaa birlashmasi», 1991. - B. 86-87, 95-100.
5. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskix nauk v Uzbekistane. - T., 1970. -S. 100-114.
6. Shelestov D.K. Istoricheskaya demografiya.- M., 1987.- S. 223-230; Timm.Ye.S. Dvijeniye naseleniya goroda Tashkenta za 5 let. 1923-1927. - T., 1928;
Shu muallifl. Optit izucheniya yestestvennogo dvijeniya naseleniya v kishlakax. - T., P j> 1929 va boshqalar.
7. Aminova R.X. Oktyabr i resheniye jenskogo voprosa v Uzbekistane. -T.,1975; Oktyabr i resheniye jenskogo voprosa v SSSR (1917-1937 gg.). - M., 1978; Sosialntiye aspektti jenskogo truda v promtishlennosti Uzbekistana // Sovremenntiye problemti razvitiya rabochego klassa Uzbekistana. - T., 1989. - S. 67-77.
8. Bu haqda batafsil qarang: Mahkamova N.R. Sosialnaya struktura obmyestva
Mm
na territorii Uzbekistana: tradisii i transformasii. Avtoreferat dissertasii dokt. ist. nauk. - T., 2009. - S. 4 -5.
9. Aminova R.X., Axunova M.A., Lunin B.V. Istoricheskaya nauka v Uzbekistane. -Tashkent, «Fan», 1987. - S. 156.
10. Alimova D.A. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii (20-80-ye godbi). Avtoreferat dissertasii dokt. ist. nauk. - T., 1991; Jenskiy vopros v Sredney
Azii: istoriya izucheniya i sovremennbiye problembi. - Tashkent, «Fan», 1991.
Vi >
Ы >
m ^ »l
k*
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
11. Sosialno-ekonomicheskiye problemti Uzbekistana v usloviyax perestroyki. -Tashkent, «Fan», 1990; Problemti istorii respublik Sredney Azii i Kazaxstana v 40-50-yegodti. - Tashkent, «Fan», 1989; Sovremenntiye problemti razvitiya rabochego klassa Uzbekistana. - Tashkent, «Fan», 1989; Aminova R.X. Aktualntiye problemti sosialnogo razvitiya v Uzbekistane v usloviyax perestroyki. - Tashkent, «Fan», 1991; Uzbekistan: stranisti istorii. - Tashkent, «Fan», 1991 va boshqalar.
>4*
-^fV-liT --^SfV-^Y J.—
92
q
Mt<\')>
I>3*:
* I • ill*
.J
>
Wr.
>
q > >
wi >
) J
]+4> q
>
q
> *
>
q
i>
q > >
q
