CC BY
180JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No3 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
rV /IÎI k I^Tn\ n A VFR-STTV TST OTTOTT Í1 Q7Q VTT Т ЛШ
Я*
O'ZBEKISTONDA YER-SUV ISLOHOTI (1925-1929 YILLAR)
><!W
TARIXSHUNOSLIGINING SOVET DAVRIDA O'RGANILISHI
Quvvataliyev Ubaydulla Begimqulovich
O'zbekiston Milliy Universiteti Tarix fakulteti 1 bosqich magistranti Qatag'on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi https://doi.org/10.5281/zenodo.7242262
j J>
Anotatsiya: Ushbu maqola O'zbekiston tarixining eng ziddiyatli davrlaridan biri bo'lmish XX asrning 20 yillaridagi eng muhim siyosiy-iqtisodiy tadbir, Sovet davlatining O'zbekistoda amalga oshirgan yer-suv islohotining ikkinchi bosqichi (1925-1929 yillar) tarixshunosligi masalari tahlil qilingan. Maqola maskur muammo tarixshunosligining sovet davrida o'rganilishi va yoritilishi borasida muallif qarashlarini ifodalaydi.
X^nli^ с л ' г-ж1 í-ь • Vat* muí 1 oí ' 1 lr\n С CU I/ rv m m i im olí I/ 1Л o rfi TÍO ^'rfn
Kalit so'zlar: Yer-suv islohoti, O'zbeksiton SSR, Kommunistik partiya, O'rta
>
Osiyo1925-1929 yillar, Sovet hukumati, kollektivlashtirish, mulkchilik, agrar siyosati, ilmiy-nazariy qarashlar.
»
Bugungi kunda yangilanayotgan O'zbekiston oldida, shiddat bilan o'zgarayotgan davrning zamonga mos ravishda, tarix fani oldida ham, har tomonlama mustaqil fikriga ega, yuksak bilimli va vatanparvar avlodni ulgáytirishni dolzarb masala sifatida qoymoqda.Binobarin o'z tarixini, milliy o'zligini qadim anána va
iirfr»Ha+1 опт bilmarrcin urn апгг1алг nlmartan vain tpvHa л'тпипrr r>7nHlmmi bamHa
urfodatlarini bilmagan, uni anglay olmagan xalq tezda o'zining ozodligini, hamda yuz yillar davomida ota-bobolarining mashaqqatli mehnati, chekkan zahmatlari va
Pi 1
Irv I л l/on пап on mrmi ftn min rrnn m i I 11 x г Нптг irrmi x m miin+nm mim ил л aIoHi
to'kkan qonlari evaziga qurilgan milliy davlatchiligini va mustaqilligini yo'qotadi. Xalqimiz necha yuz yillar davomida turli tala to'plar va bosqinlar sharoitda ham o'zligini saqlab qoldi. Binobarin, "O'zbek xalqining tarixida qanday murakkab davrlar, og'ir sinovlar bo'lganini barchamiz yaxshi bilamiz [l]"
Shubhasiz bugungi globallashuv jarayonida turli xil yot madaniy, g'oyaviy hurujlarga qarshi kurashda tariximizni chuqur, har tomonlama puxta va holis o'rganish hal qiliuvchi ro'l oynaydi [2]. Biroq, bugungi kungacha ham tariximizning
A W Ími+it-m 1лГ»П 11 1 Л ЛТ 7t»l nvi rtn 1лп-»лл 11 Л П 1лП+П 11 -frv ' rv'-»*1 т in 1-х /Л I 1 п /лп-тп1л1 n-r r>-rmirilr-i П 1-4 П1 7~1 1 П 111ЛЛП л
butun boshli davrlariga ham nisbatan to'g'ri va holis qarashlar afsuski shakllanmadi,
ш
tariximizda sezilarli iz qoldirgan masalalar yetarlicha o'rganilmayotir. Zero davlatimizning mustaqillikni qo'lga kiritganligiga 30 yil vaqt o'tgan bo'lsada, hamon
Л1 > '-ífr''' ^^ i 1 >
sovet davrida shakllangan tarixga bir tomonlama qarash bazi masalarda davom
if-'
! И*
etmoqda. O'zbekistonning eng muhim va ziddiyatli tarixiy davrlaridan biri bu XX asrning 20 yillari tarixi eng dolzarb va ziddiyatli davrlaridan biridir. Bu davrda sovet
hukumati tomonidan O'rta Osiyoda bir qator siyosiy, iqtiodiy, ijtimoiy va madaniy
„ т^ __________ и-: „ „ • „ • „
tadbirlar o'tkazildi. Bulardan eng muhimi avvalo, o'lkadagi millatlar suniy ravishda
a I
¿Штаюгоуа 1
\-/ТАООЮОТ1.АР Мо3 2022
иппу-шьыу ]ипмн ел/е-е-
тъ
bir-biridan hududiy chegaralinish orqali ajratildi hamda O'zbekiston SSR,
#
>
Qozog'iston SSR, Turkmaniston SSR, Qirg'iziston SSR, Tojikiston ASSR va Qoraqalpog'iston АО 1Ш1 tashkil etildi. Keyingi bosqichda o'lkadagi mana shu yangi sovet respublikalarida, sovet hukumatining ijtimoiy tayanchini yaratish uchun yer-suv islohoti davom ettirildi.
O'zbekiston mustaqillikka erishganidan Ь^ОП sovet davlatining XX asrning 20 УШШ1 tarixi, uning O'rta Osiyo va Qozog'istondagi yer suv islohoti va jamoalashtirish siyosati bo'yicha ЫГ qator ilmiy ishlar va asarlar e'lon qilindi[3]. Ви
1
tadqiqot ishlarida Yer-suv islohotining iqtisodiy oqibatlari statistic ma'lumotlaг, raqamlar asosida berilib, atroflicha tadqiq qilishdi[4]. Sovet hukumatining agrar siyosati O'zbekiston qishloqlarida yuz уЙ^^П beri shakllanib kelgan yerga egalik qilish strukturasini ЬиШп1ау buzib, mulkchilikning mutlaqo yangi va jahon tarixida misli ko'rilmagan shaklini tadbiq qildi. Yer-suv islohotining ikkinchi bosqichi (19251929 yillar) tarixshunosligiga doir ilmiy tadqiqotlar va asarlar ilmiy-nazariy jihatdan
1/ га! птгп тт т1 ю+птИ 11/-\ л пт гп п-п 1лг\11 пп г! 1 I Ч I Оптч* плтга! Нптгп по / 1 ОО > 1 ОО 1
ikki (sovet davri va mustaqillik) davriga bolinadi[5]. Bular sovet davrida (1925-1991-
yillar) yaratilgan kitoblar va Иш1у tadqiqotlar, ikkinchi davri Mustaqillik yillarida yaratilgan Йш1У ishlaг va tadqiqotlar. Sovet davrida yaratilgan ilmiy ishlarning o'zini и^ bosqichga[6] yoki ikki bosqichda tadqiq etish bo'yicha qarashlar mavjud.[7] XX
»
asrning 20-yillari 2-yarmida Sovet davlatining O'zbekiston SSRda оНЬ borgan yer-suv islohoti va boshqa ijtimoiy siyosiy tadbirlari haqida siyosati haqida bir qator ilmiy adabiyotlar yaratilgan. Ви asarlarda yer suv islohoti haqida stastistik ma'lumotlar va raqamlar yetarli asosida e'lon qilingan[8]. Jumladan "Средняя Азия: экономико-географический очерк Кара-Калпакстана, Киргизстана, Таджикистана, Туркменистана и Узбекистана" asarida umumLttifoq nuqtai
Р 1>
nazaridan dastlabki ma'lumotlar beriladi[9].
Umuman olganda XX asrning 20 yillari oxiri va 30 yillarida yaratilgan asarlarda O'zbeksiton SSRda, xususan O'rta Osiyoda amalga oshirilgan yer suv islohoti sotsalizmning kapitalizm ustidan g'alabasi va jahon proletarning Kommunizm sari muhim sifatida baholandi. Vaholanki aynan 30 уШа^ SSSRda totalitar
rejim qaror topib tobora kuchayib borayotgan edi. O'sha davrda sovet davlatida tarix fanining muayyan voqelikka asoslanishi barham topdirildi. Tarixiy tadqiqotlarda sinfiy yondashuv kuchayib, lenincha dunyoqarashga asoslangan metadalogiyaga amal qilindi. XX asrning 30 yilarida sovet davlatida markisistik mafkura hukmronligi шй-kesil qaror topdirildi. Аупшп ushbu ошШшг ^ауН Ьи davrdagi asarlar va tadqiqotlarda tadqiqotchining holisligi va o'sha davrdagi voqelikni to'g'ri holda yoritganligi bir muncha shubhaga qo'yilishi kerak.
Ikkinchi jahon urushidan keying ilmiy adabiyotlarda sovet hokimyatining paydo bo'lishi, sovetlarning O'rta Osiyodagi agrar siyosatining ijtimoiy xarakteri va
ьо lishi, sovellaгning О гla OJiy odugi agгaг siyosalining xaгakleгi va
oqibatlari nisbatan kengroq осЫЬ berishga harakat qilingan.[10]
а » I
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR No, 2022
№3 2022
ilmlyusluWyjumali
Miiiif-iwuuif juman
60-70 yillarda qilingan tadqiqotlarda sovet davlatining yer-suv islohoti,
#
>
qishloqdagi o'zgarishlar, xususan, qishloqda mulkchilikning bekor qilinishi strukturasini rivojlantirish va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy masalalari tadqiq qilindi. 60-70-yillardagi muammo tarixshunosligi G'.Rizaev, L.Z.Kunakova, I.Alimov, A.Y. Ibragimov va boshqalar tomonida tahlil qilindi[11]. Farg'ona vodiysi qishloqlarining 1920 yillarning 2 yarmidagi iqtisodiy hayotining ayrim jihatlari bilan mustaqillikdan so'ng.R.R.Shamsuddinov tomonidan ancha batafsil o'rganildi[12].
O'zbekistonda ommaviy kollektivlashtinsh arafasidagi iqtisodiy-agrar vaziyat,
j oi ; V ; i
20-yillarda O'zbekistonda yer qonunchilik faoliyati M.S.Vasikova tomonidan atroflicha ko'rib chiqilgan[13]. 20-yillar voqealarining tarixshunoslik jihatlari va shaxslarning siyosiy portretlari R.Y.Rajapaov asarlarida ochib berilgan. O'zbekiston tarixining 20-yillaridagi murakkab va ziddiyatli davr omillarini ko'p qirrali tahlil qilish asosida yer-suv islohotini o'rganish bosqichining tarixiy tajribasi Kommunistik partiyaning tarix fani oldidagi ulkan senzurasiga qaramay 1960 va 1970 yillarida ancha takomillashdi.
O'zbekistondagi yer-suv islohoti tarixshunosligiga doir ilmiy adabiyotlarning tahlil qilish natijalarini sarhisob qilar ekanmiz, shuni ta'kidlash kerakki, o'tgan o'n yilliklar davomida yer-suv islohoti muammolarini o'rganish uchun ma'lum ilmiy baza
ïW
m?
yaratilgan, katta miqdordagi faktik materiallar to'plangan va umumlashtirilgan, tadqiqot amaliyoti o'talgan. Mustaqillik yillarida tarixiy tadqiqot syujetlarning bir qator muhim muammolarini shakllantirish va rivojlantirish imkoniyati paydo bo'ldi. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, yuqorida tilga olingan ilmiy adabiyotlar va
undagi kamchiliklar mualliflarning mafkuraviy noaniqligini tufayli kelib chiqqan.
_ , . ...... , ...... . . ,
Tadqiqotlarni ilmiy asosda ochib berishga urinish partiya senzurasi tomonidan elakdan o'tkazilgan yoki shunchaki chiqarib tashlangan. Oqibatda tadqiqot jarayonlarning rivojlanishi faqat Yer-suv islohotining birinchi yillaridagi asarlarda namoyon bo'ldi. Tarixiy masalalarning eng muhim qismlarda tarixchilar yoki tadqiqotlarni "tugatishardi" yoki boshqa davrga "sakrab o'tishardi"
Mustaqillik yillarida O'zbekistonda tarix fanida amalga oshirilgan bir qator ilmiy tadqiqotlarda kommunistik mafkuraning asl mohiyati isbotlab berildi. Sho'rolar tomonidan oshirilgan "inqilobiy o'zgarishlar" tahlil qilinib, sovet totalitar J-jt
■ Г» n I /Ч1Т JTv-fnril 1 rr» '-rnnf 1 1 1
rejimining asl qiyofasi ko'rsatildi.
ш
i )> '> :Я )>
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev. Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini
iw-
! И*
birgalikda barpo etamiz. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shmamajlisidagi nutqi T -: «УЗБЕКИСТОН», 2016. 5-bet.
HiJ? Li Ц
>q ] i )> >
-râ~ZiITo*fà .,»., о--И- >
^ ¡J
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No3 2022
ilmiy-uslubiy jumali "
M3
Miiiif-iwuuif juman
2. Dr Talal Atriss. Globalization and moral values. The seventh
international conference on "The Impact of Globalization on Development and Health Care Services in Islamic Countries". 12-15 October 2002, Cairo - Egypt
3. Shamsutdinov R. Ozbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojiali oqibatlari.T.2001
4. Ahmedov Dilshodbek Rustambekovich. Sovet hokimiyatining Farg'ona vodiysi qishloq xo'jaligida mulkdorlar qatlamini cheklash siyosati (1917-1929 yillar).
11>
5. Гайдаров Муродилла Махмуталиевич. Узбекистонда Совет давлати
j vt
бошкарув тизимининг шаклланиши, боскичлари ва мохдяти (1917-1941 йй) 1>1 > Узбекистон тарихи Тарих фанлари доктори диссертатсияси автореферати. Тошкент - 22018. 8-бет.
6. O'sha joyda.
7. Груздинская Виктория Сергеевна Дисциплинарная история историографии в СССР: вторая половина 1940-х - середина 1980-х гг. Специальность 07.00.09 - Историография, источниковедение и методы исторического исследования Автореферат диссертации на соискание ученой
степени кандидата исторических наук Омск - 2020. стр. 6
8. Большая российская энциклопедия гл. ред. О. Ю. Шмидт. - Москва : Советская энциклопедия, 1926-1947. стр.377.
9. Алкин, Илиас Саидгиреевич. Средняя Азия: экономико-географический очерк Кара-Калпакстана, Киргизстана, Таджикистана, Туркменистана и Узбекистана / Илиас Алкин. - Москва : Издание Науч.-исслед. ассоц. по изучению нац. и колониальных проблем, 1931. стр.380
10. Ризвев Г. Аграрная попитика Советской власти в Узбекистане (1917-1955 гг.). Ташкент, 1967: Кунакова Л.3. Земельно-водная раформа в Узбекистанв. 1925-1929 гг. Фрунзе, 1067 Алимов И. Узбекское дехканство на пути к социализму. Ташкент, 1970, Аграрные преобразования в Узбекистана накануна сплошной коллектинизации (1925-1929 гг.). Ташкент, 1969 г.
11. Шамситдинов, Равшан Рустамбекович. Советы в проведении земельно-водной реформы в Ферганской области. 1925-1927 гг. :
автореферат дис.... кандидата исторических наук : 07.00.02 / Российский ун-т
дружбы народов. - Москва, 1993. - 19 с
12. Васикова М. 3аконодательная деятельность Узбекской ССР, Т., Узбекистан, 1973. Ее.же. Законодательство Узбекской ССР и укрепление социалистического правопорядка- в. Т. Узбекистан, 1980 г. и др
13. Раджапова Р.Я. К вопросу о дналектике социелистического, демократического и национального в социальной революции. Ев же Султанбек Ходжанович Ходжанов (1894 1938 биотрафические очерки. - Т. 1991 г. и др.
]
a^îh&SrïANa I
m ^
