CC BY
19JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No3 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
SOVFT ППк1\П VATIVI \YI nЛCTT ARI^T VTT I ЛШПЛ TIIÎ К1^ТП\
SOVET HOKIMIYATINING DASTLABKI YILLARIDA TURKISTON
#
>
O'LKASIDA ELEKTRLASHTIRISH JARAYONI 1918-1922
§ )>*
Samariddinov Oybek Uyg'un o'g'li
O'zbekiston Milliy Universiteti Tarix fakulteti 1 bosqich magistranti Qatag'on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi https://doi.org/10.5281/zenodo.7240748
Anotatsiya: Ushbu maqola O'zbekiston tarixidagi eng muhim davrlaridan biri bo'lmish XX asrning 20 yillaridagi eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy jarayon, Sovet davlatining O'zbekistoda amalga oshirgan elektrlashtirish (XX asrning birinchi choragi) tarixshunosligi bo'yicha tadqiqotchining fikr va mulohazalarini yoritishga qaratilgan.
Kalit so'zlar: GOELRO, O'rta Osiyo, 10-yillik reja, 1920 yil fevral, "A va B" dasturlari, Ilich chirog'i, Turkiston ASSR, Bo'zsuv gidroelektr stansiyasi, 19231924 yillarda elektr energiya.
^ Î )> * Tarixiy voqea, xodisalarni o'rganish, taxlil etish va yoritishda xolisona,
haqqoniy, adolatli yondoshuv muhim metodologik qoidadir. Xolislik qoidasini tarixiy voqea, xodisalarni o'rganayotganda ular bilan bog'liq bo'lgan barcha faktlarning xech bir istisnosiz butun majmuini birga olib tekshirishni talab qiladi. Tarixiy xodisalarni bir butun holda o'zaro aloqada va munosabatda deb tekshirish lozimdir[1]. Oldindan to'qilgan bir g'oyani, uydirmani oqlash darkor bo'lsa, faktlar
silsilasidan faqat ayrim mos keladiganlarinigina saylab, talab qilinishi "tajribasi" sir
ûmnr ol Koffn Kl înrlmj Т ТГ\ ' 1 Kl 1 on л1л1ППп1 rrotl villrvnn ТГП Кп1лА ЛЛ AIIP А11П ПЛЛАП1\?
emas, albatta bunday yo'l bilan chiqarilgan xulosa va baho xolisona, xaqqoniy bo'lmay u bir tomonlamalikka yoki shunchaki tarixiy xatolikka olib keladi. Bugungi kunda xalqning, ayniqsa, yoshlarning ma'naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish borasidagi ishlar davlatning oldida turgan muhim vazifalardan biri
m.
bo'lib qolmoqda. Ma'naviyat, ma'naviy barkamollik shundaygina kishi ruhiga kirib qolmaydi. Unga har kuni va har soatda tinmay sabr-bardosh bilan mehnat qilish orqali yetishtirish mumkin. Bu xayrli ishda O'zbekiston tarixini jumladan sovet davri J-jt tarixini o'rganishning o'rni beqiyosdir.
1920 yilning fevralida Butunrossiya Markaziy Ijroya Qo'mitasi tomonidan butun Rossiyani, keyinchalik Rossiyaning boshqa chekka o'lkalarini ham (jumladan O'rta Osiyo va Kavkaz hududuni ham) 10-15 yilga mo'ljallangan
elektrlashtirish rejasini ishlab chiqish bo'yicha tegishli qaror qabul qilinga edi. Huddi shu maqsadda Rossiyani elektrlashtirish bo'yicha Davlat komissiyasi GOELRO (Государственняя комиссия по электрификяттии России) tashkil etildiT91 >
(Государственная комиссия по электрификации России) tashkil etildi[2].
и • •___±___и .______^ -,
Komissiya tarkibida xalq xo'jaligining turli tarmoqlaridan Texnika, iqtisod,
ШЪ ПЙ*
-—Г——--ggo
51 | ' ¡>
is* » J
> ] ^I^TALOIN VA >
*ШГТ*ПЛ1ЛЛТ1 AIS
%/TADQIQOTLAR No3 2022
ilmiy-uslubiy jumali Ш-J
geodeziya, gidroenergetika, kimyo, kabi o'ta muhim sohalarning
m
200 ga yaqin taniqli mutaxassislar ishtirok etgan[3]. Mazkur reja Sovet Rossiyasining keyingi yashab qolishi va taqdirini belgilashi tufayli, Sovet davlati rahbarlari bu GOELRO rejasini amalga oshirish uchun jon jahdlari bilan kirishdilar.
Bu jarayonni bizlar quyidagi raqamlar asosida ham ko'rishimiz mumkin. 1920 yilda og'ir iqtisodiy va harbiy inqirozga qaramay, Sovet davlati GOELROni amalga oshirish sarf-xarajatlarini qoplash uchun maxsus komissiya tasarrufiga 20.000.000 rubl miqdorda maxsus kredit mablag'i ajratgan. GOELRO rejasida elektr energetika xo'jaligi taraqqiyoti ikki bosqichda amalga oshirish rejalashtirildi. GOELRO re'jasining dastlabki, "A" dasturiga ko'ra avvalo, elektr
ishlab chiqarishni Chor Rossiyasi davridagi eng yuqori iqtisodiy o'sish sodir bo'lgan, 1913 yildagi ko'rsatgichlarga yetishini yohud, urushgacha bo'lgan elektr xo'jaligini tiklash, "B" dasturida esa yangi issiqlik va gidroelektrstansiyalarni qurish, buning uchun kerakli zahiralarni yaratish va kelajakda shu kabi loyihalarni mumtazam kengaytirish nazarda tutardi.
Bundan tashqari GOELRO re'jasi butun sobiq Rossiya imperiyasi va uning mustamlakalarining muhim xalq xo'jaligi tarmoqlari taraqqiyoti va iqtisodiy rayonlarni elektrlashtirish bilan bog'liq istiqbolli reja bo'lib, qabul qilingan u (1920 yil) dan boshlab 10 yil o'tgach, Rossiyaning yalpi sanoat ishlab
m¿
chiqarishini 1913 yildagi ko'rsatkichga yetish uchun quyidagi maqsadlar qo'yildi.
1. Yalpi ichki mahsulotni 80 %,
2. To'qimachilik sanoatini 47 %,
3. kimyo sanoatini 15 %,
4. qora metallurgiya va mashinasozlikni 100 % ga yetkazish belgilandip[4]. Shu va shunga o'xshash boshqa iqtisodiy re'jalarni amalga oshirish uchun
elektr energiya ishlab chiqarish1930 yilga kelib 8,8 mlrd kVt soatdan kamni tashkil et masligi shart bo'lgan". Belgilangan bu kabi o'ta murakkab vazifalarni amalga oshirish va uning asosida jamiyatda elektr nurining Lenin siymosi bilan bog'liq qonuniylashgan o'y-tasavvuri shakllantirish va hamda "Ilich chirog'i" yoki "Ilich nurlari" degan metafora (majoz) mustahkamlashni nazarda tutardi. Ammo Sovet davlataning yagona maqsadi, faqatgina Leninni ilohiylashtirishdan iborat emas
1л n I i 7"I I /Л I r-f-И 11 1 11 1 И ГГ n ГГ1 /Л 11 ПТ 71T т| 1 /~*"1 11 1 1 111 1 И ГГ П <1 ПТ rK ЛА 1л 7Af 1
1—
balki, elektr nurining afsonaviyligini, uning qariyb aql bovar qilmaydigan
ш
jonlantiruvchi kuch ekanligi haqida sovet xalqida tasavvur hosil qildirishdan ham iborat edi. Turkiston Respublikasini elektrlashtirish bo'yicha Komissiya 1921 yilda
ü
Turkiston ASSR Markaziy Ijroya Qo'mitasining qarori bilan RSFSR da tuzilgan va
m:i?
¡ .к*-
allaqachon hayotga tadbiq etila boshlangan GOELRO re'jasi endi Turkistonda ham > hayotga tadbiq etildi. Uning Nizomida quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilab
berildi: berildi:
♦ ¡>
>q ]> q ]>:>
S 52 Ц
-ч^-1^ »—I— 52
: * ^ * n>
> ] ^I^TALOIN VA >
*ШГТ*ПЛ1ЛЛТ1 AIS
%/TADQIQOTLAR No3 2022
ilmiy-uslubiy jumali Ш-J
a) Turkiston respublikasining yaqin 10 yillikda elektrlashtirish umumiy rejasini
m
tuzish;
b) mavjud elektr energiyasida ishlaydigan dastgohlar va shuningdek qurilmalaridan foydalanish ko'rsatkichlarini oshirish bo'yicha loyiha ishlab chiqish;
v) energiya manbalarning aniq kadastrlarini imkon qadar tezlik bilan ishlab chiqish;
g) elektrlashtirish rejasini targ'ib etish va ommalashtirish belgilangan. GOELRO rejasiga eng birinchi galda Sirdaryo oblastining Toshkent rayonida dastlabki kichik quvvatli gidroelektr stansiyasini qurilishini zudlik bilan boshlash kiritilgan. Bundan tashqari rejada butun Turkiston Avtonom Sovet Sotsialsitk Respublikasidagi barcha gidroelektr stansiyalarining umumiy quvvati mamlakat jami elektr energiya ko'rsatkichining umumiy hisobda 12 foizdan ko'pini tashkil etishi lozimligi belgilangan edi. Turkiston ASSR hukumatining iltimosiga ko'ra, Davlat Reja qo'mitasi(Gosplan) raisi G.M. Krjijanovskiy 1923 yilda
Toshkentda "Turkiston ASSR sharoitiga moslashgan GOELRO"[5]rejasining
>
bitta bandiga kirgan, gidrostansiya qurish imkoniyatlarini o'rganish va istiqbollarini aniqlash maqsadida mashxur olimlardan iborat komissiya tuzildi va unga re'janing borishini muvofiqlashtirish yuklatildi. Kommisiya tarkibida Rossiya Fanlar Akademiyasi Tog'-konchilik instituti olimlari ham shu ishga jalb qilindi.
Ushbu masala ijobiy yechimini topgach, RSFSR hukumati O'rta Osiyo
hududidagi to'ng'ich gidroelektrostansiyalaridan biri bo'lgan nisbatan kichikroq mit Bo'zsuv gidroelektr stansiyasini qurish uchun 350 ming rubl ajratdi.
1923 yilning boshlarida neft va ko'mir keltirish tartibga tushirildi va korxonalarda elektr-kuch ustanovkalari (moslamalari) ham ishga tushirila boshlandi. Aynan shu yilning o'zidayoq Farg'onada ham elektr stansiyalarining qurilishi boshlandi.Shuningdek, Buxoro, Qo'qon, Termiz va Qarshida ham birinchi elektr stansiyalari qurildi. Shunga qaramay, 1923-1924 yillarda butun Turkiston o'lkasidagi elektr stansiyalarning soni 31 ta bo'lgani holda, Gruziya ASSRda 31 ta, Ukraina ASSRda 91 ta, RSFSRda esa 851 tani tashkiletgani ham Turkiston o'lkasida elektr energiya sanoati uchun yetarli darajada e'tibor berilmaganligidan dalolat beradi.
T T mi i m r» 1 л-п n r1r> л/т il г» г> п г» ' i4i 1 /1 n п1л1 л n 1 t~-i /4 I n rili 1т"/л»т»1 гЛ т~л I ■ i 7--1 г» 'llmni n л
Umuman olganda xulosa o'rnida shuni takidlash kerakki, Turkiston o'lkasini
ш
elektrlashtishish orqasida sovet davlatining O'rta Osiyo mintaqasida o'zning rejalashtirgan muayyan iqtisodiy va siyosiy loyihalari mavjud edi. Birinchidan Sovet
n
*i!)>
davlati Turkiston o'lkasining boy tabiy resurslarini o'zlashtirish va bu hududda o'zinig iqtisodiy tayanchini shakllantirishni o'ylagan bo'lsa boshqa tomondan bu
>
yerli odamlarning qo'llovini hamda ishonchini qo'lga kiritishni rejalashtirgan edi. Elektrlashtirish Turkiston xalqlarining zahmatli mehnati va chekkan zahmatlari bilan
¡Jf q g
>q ]> q ]>:>
s 53 ц
¡P4 , ^ ^
> * * i J
* i >
и»-
J I'Ж
IK
sfrsî J >>
>>
Î )>j*
J >3> i ! •
ы j>
I ]>л
>4>
>
>3*
¡к»
TALQIN VA TADQIQOTLAR
ilmiy-uslubiy jurnali
№3 2022
sekinlik bilan bo'lsa ham Turkistonning sanoat tayanchini yaratishda katta ro'l o'ynadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Марк Блок Апология истории или ремесло-историка Блок М. Апология истории или ремесло историка - издание второе, дополненное, М.: 'Наука', 1986.25 ст.
2. Русская электротехническая промышленность к началу 1921 г. - М.: Гос. техническое изд-во, 1921. - 28 с.
3. Народное хозяйство Средней Азии в цифрах. - Ташкент: ЦСУ, 1930. -5 С.
4. Алламурадов Д. Исторический опыт Советов Узбекистана в борьбе за победу социализма. - Ташкент: «Узбекистан», 1974. - 181 с.
5. Исторический опыт строительства социализма в республиках Средней Азии. - М.: Мысль, 1968. - 343 с.;
6. Ленинский план социалистической индустриализации и его осуществление / Ред. коллегия: П.Н. Поспелов (руководитель) и др. - М.: Политиздат, 1969. - 382 с.;
Ы )>
я*
ы>
Ы )>
] >4>
щ
ш>
ЭЙ* *ф>
Щл
Ы >
3 >4»
>
л w> -
>>
» \ л
ы*
54
jW^ У
q ж**
ЩУ>
Ш
!> О
т>
Ш
щ >
Ч Ж#:
q ж*: q >j#
Ы >
?
>
^Н >
ы >
ЦМЭ^
|:Н> Ы >
q ж* q
