34Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
O'ZBEKISTONDA BIORESURSLAR IQTISODIY SALOHIYATI
Akbarali Akram o'g'li Saydullayev
Toshket davlat agrar universiteti Samarqand filiali Agrobiznes va investitsion faoliyat
yo'nalishi 3-bosqich talabasi
Butun dunyoda jumladan O'zbekistondaham bioiqtisodiyotning o'sishiga ehtiyoj ortib bormoqda, chunki qayta tiklanmaydigan resurslar(neft, ko'mir, gaz va x.k.) kamaymoqda va atrof-muhit muammolari muhimroq bo'lib bormoqda. Bioiqtisodiyotning rivojlanishi qayta tiklanadigan energiya manbalariga, yer va suv ekotizimlari xizmatlaridan barqaror foydalanish natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar va materiallarga tobora ko„proq asoslangan resurs tejamkor doiraviy iqtisodiyotga yordam beradi. Tadqiqot va innovatsiyalarga ko'proq e'tibor berish bizga bioiqtisodiyotni rivojlantirish uchun zarur bo'lgan yangi biomassadan olingan mahsulotlar va yangi xizmatlarni taqdim etishi mumkin. Bioiqtisodiyotning rivojlanishi iqlim o„zgarishiga qarshi kurashish, chiqindilarni kamaytirish va yangi ish o„rinlarini yaratishga yordam beradi. Quydagi maqola o„quvchilarga bioresurslar va bioiqtisodiyot to„g„risida kerakli tushincha va O„zbekistonda bioresurslarning iqtisodiy axamiyatini ochib berishga qaratilgan.
Kalit so'zlar: Bioresurslar, biomassa, bioiqtisodiyot, tabiiy resurslar, qishloq xo„jaligi, biotexnologiya
The need for the growth of bioeconomy is increasing all over the world, including in Uzbekistan, because non-renewable resources (oil, coal, gas, etc.) are decreasing and environmental problems are becoming more important. The development of the bioeconomy contributes to a resource-efficient circular economy increasingly based on renewable energy sources, products and materials produced as a result of the sustainable use of land and water ecosystem services. A greater focus on research and innovation can provide us with the new biomass-derived products and new services we need to grow the bioeconomy. The development of the bioeconomy helps to combat climate change, reduce waste and create new jobs. The
ABSTRACT
ABSTRACT
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
following article aims to provide readers with the necessary understanding of bioresources and bioeconomy and the economic importance of bioresources in Uzbekistan.
Keywords: Bioresources, biomass, bioeconomy, natural resources, agriculture, biotechnology.
АННОТАЦИЯ
Потребность в росте биоэкономики возрастает во всем мире, в том числе и в Узбекистане, поскольку невозобновляемые ресурсы (нефть, уголь, газ и др.) сокращаются, а экологические проблемы приобретают все большее значение. Развитие биоэкономики способствует ресурсоэффективной экономике замкнутого цикла, все более основанной на возобновляемых источниках энергии, продуктах и материалах, производимых в результате устойчивого использования земельных и водных экосистемных услуг. Уделение большего внимания исследованиям и инновациям может предоставить нам новые продукты, полученные из биомассы, и новые услуги, необходимые для развития биоэкономики. Развитие биоэкономики помогает бороться с изменением климата, сокращать количество отходов и создавать новые рабочие места. Следующая статья призвана дать читателям необходимое понимание биоресурсов и биоэкономики, а также экономического значения биоресурсов в Узбекистане.
Ключевые слова: Биоресурсы, биомасса, биоэкономика, природные ресурсы, сельское хозяйство, биотехнология.
Kirish. Qazib olinadigan yoqilg'ining kamayishi, dunyo aholisining doimiy o'sishi va sanoatlashgan iqtisodiyot tufayli global energiya talabi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda[1]. O'zbekiston Yaponiya va Rossiya davlatlari kabi dunyodagi eng yirik gaz iste'molchisiga aylanmoqda. Afsuski, O'zbekistonning iqtisodiyotini oldinga siljishiga sabab bo'ladigan asosiy energiya iste'moli neft va gaz qazilma boyliklarni iste'moliga qarab qolmoqda.
Biomassadan ishlab chiqarilgan bioenergiya barqaror muqobil energiya manbai bo'lib, turli sohalarda, jumladan sanoat va hukumat siyosatida yuqori tan olingan, uning davomiyligi uchun hukumat, jamoat, sanoat va tadqiqotlar etiborini tortmoqda. Shuningdek, bioresurslar nafaqat muqobil yoqilg'i balki mamlakatni iqtisodiyotini barqaror va samarali rivojlanishi uchun
May 12-13
118
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
kerakli vositalardan bin bo'lib bormoqda[1]. Izlanishlarimizdagi, ko'pgina rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar, Germaniya, Italiya, Buyuk Britaniya, Hindiston va Fransiya kabi mamlakatlarda aholining resurslarga bo'lgan talabining bir qismini va bioresurslardan foydalanish darajasini oshirish uchun oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlarining qoldiqlardan qayta ishlash darajasini oshirish orqaliy ta'minlash ijodiy natijalar berib kelmoqda[2].
2018-yilda O'zbekiston Parij bitimini ratifikatsiya qildi va 2030-yilgacha yalpi ichki mahsulot birligiga to'g'ri keladigan issiqxona gazlari emissiyasini 2010 -yilgi darajadan 10 foizga kamaytirish bo'yicha milliy majburiyat oldi. O'zbekiston Respublikasining 2019-2030-yillarga mo'ljallangan "yashil" iqtisodiyot (bioiqtisodiyot)ga o'tish bo'yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, O'zbekiston 2030-yilga borib elektr energiyasining umumiy ishlab chiqarish hajmida qayta tiklanadigan energiya ulushini 25 foizdan oshirishni maqsad qilgan[3]. Energiya samaradorligi ko'rsatkichini ikki barobar oshirish, yalpi ichki mahsulotni oshirish, butun aholi va iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini zamonaviy, arzon va ishonchli energiyadan foydalanishni ta'minlash. Shunga qaramasdan, biroresurslardan foydalanish darajasi hanuzgacha pastligicha qolmoqda. Raqamlarga e'tibor beradigan bo'lsak, bir yilda mamlakatning bioresurslaridan foydalanish imkoniyatining atigi 19%dan foydalanib kelinmoqda. Bioresurslar faqat qishloq xo'jaligining rivojlanishiga tasirini ko'rsatib qolmay, tibbiyot va sanoat, atrof-muhit uchun ham ahamiyatli va u tabiiy ekotizimlarning ajralmas bir qismi hisoblanadi[4].
Maqolaning asosiy maqsadi O'zbekistonda bioresurslarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash maqsadida uning hozirgi holati, manbalari, bioresurslardan samarali foydalanish yo'llarini o'rganishdan iborat. Shundan kelib chiqib, mazkur maqola bioresurslardan foydalanishning bugungi kundagi holati va bioresurslardan unumli va samarali foydalanish yo'llarini aniqlashga qaratilgan savollarga javob beradi.
Quyida O'zbekistondagi va jahondagi bioresurslar hususiyati va turlari xaqida ma'lumotlar berib o'tilgan. Undan so'ng O'zbekistonda va rivojlangan/rivojlanayotgan mamlakatlarda Bioresurslardan foydalanishning iqtisodiy potentsiallarni va kamchiliklari taqqoslama tahlil qilingan. Uchinchi bo'limda esa, O'zbekistonda bioresurslarning rivojlanish imkoniyatlari va to'siqlari yoritib berib ketilgan. Yakuniy qisimda, mamlakatimizda bioresurslardan ko'proq foydalanish va bioiqtisodiyotni axoli o'rtasidaham ommalashtirish bo'yicha xulosa va takliflar berib o'tilgan.
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
O'zbekistondagi bioresurslar hususiyati va ularning turlari. Bioresurslar biologik kelib chiqishi yoki tabiatdan olingan har qanday resurs sifatida keng tanilgan. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, bioresurslar tabiiy va barqaror ravishda qayta tiklanadigan va biologik parchalanadigan hayot tomonidan yaratilgan materiallar va jarayonlar sifatida qaraladi[5]. Insoniyatning rivojlanish tarixi ularning bioresurslar bilan chambarchas bog'liqligidan boshlanadi. Insoniyat tsivilizatsiyasining boshidan beri ibtidoiy inson ajdodlari chuqur o'rmonda yashagan va mavjud bo'lgan ko'plab resurslardan samimiy oziqlangan. Bunday yaqinlikdagi inson-tabiat assotsiatsiyasi qishloq jamiyatidan shahar jamiyatiga o'tish holatini bildiradi. Shuning uchun bioresurslar tabiiy resursning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi va insoniyat madaniyati va iqtisodiyotida markaziy o'rinni egallaydi[6]. Boshqa resurslarga, xususan, qazilma boyliklarga nisbatan Yer sayyorasida turli xil bioresurslar mavjud. Bioresurslar nafaqat inson o'z maqsadlari uchun xonakilashtirilgan o'simliklar va hayvonlarning keng assortimentini o'z ichiga olmaydi, balki u qishloq xo'jaligi ekinlarini, o'rmon xo'jaligidagi yog'ochlarni, dengiz resurslarini, oddiy va suv o'tlarini, qishloq xo'jaligi, sanoat va sanoat mahsulotlari va chiqindilarini o'z ichiga oladi. jamiyat[7]. Hozirgi vaqtda butun dunyo tadqiqotchilari inson va tabiat o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni o'rganishning muhimligini tushunishadi va shuning uchun bunday tadqiqotlar butun dunyoda katta e'tiborni tortmoqda. O'rmon va biologik xilma-xilligi yuqori bo'lgan hududlar bioresurslardan barqaror foydalanish bo'yicha jahon kontekstida asosiy tadqiqot sohasiga aylandi[8].
Bu bioresurslarning barchasi bioiqtisodiyotning ajralmas qismi sifatida insonning asosiy va asosiy ehtiyojlarini qondirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi, ular asosan oziq-ovqat, ozuqa, biofaol molekulalar, yoqilg'i, boshpana, tola va boshqa qimmatli mahsulotlarni o'z ichiga oladi[9]. Umuman olganda, bioiqtisodiyotni rivojlantirish qayta tiklanadigan energiya manbalari, er va suv ekotizimlaridan barqaror foydalanish natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar va materiallarga asoslangan resurs tejamkor doiraviy iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradi. Tadqiqot va innovatsiyalarga ko'proq e'tibor berish bizga biomassadan olingan yangi mahsulotlar va bioiqtisodiyotni rivojlantirish uchun zarur bo'lgan yangi xizmatlarni taqdim etishi mumkin. Bioiqtisodiyotni rivojlantirish iqlim o'zgarishiga qarshi kurashish, chiqindilarni kamaytirish va yangi ish o'rinlarini yaratishga yordam berib kelmoqda[10].
Darhaqiqat, bioresurslar insoniyat farovonligi uchun zarur bo'lgan mahsulotlarning keng assortimentini ishlab chiqarishda
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari, bioresurslarni qayta ishlab chiqarish sanoati qo'shimcha ishchi o'rinlarni ochilish imkoniyatini ham beradi[11]. Bioresurslar asosan qishloq xo'jalik ekinlari va chiqindilari, o'rmon xo'jaligidan yog'och, dengiz resurslari, oddiy va suv o'tlari, sanoatning organik qoldiqlari, aholi iste'moli qoldiqlari va boshqalar kiradi[9]. Bioresurslar ikkita katta guruhlarga bo'linishiga qaramasdan ular bir biri bilan chambarchas bog'liq. Birlamchi bioresurslar - o'rmon xo'jaligi, qishloq xo'jaligi va suv xo'jaligida oziq-ovqat, maishiy iste'mol mahsulotlari va yoqilg'i energiyasini ishlab chiqarishni ta'minlash maqsadlarida foydalaniladigan resurslar hisoblanadi. Ikkinchi turi ikkilamchi bioresurslar bo'lib, ular birlamchi qayta ishlash jarayonida, keyinchalik sanoat mahsulotlarida ikkinchi darajali mahsulot yoki qoldiq sifatida ishlab chiqarilishi mumkin[12].
O'zbekistonda va jahondagi bioresurslarning potentsial iqtisodiy foydalari. Qazilma manbalardagi nomutanosiblikni bartaraf etish uchun energiya va xom ashyoning muqobil manbalaridan foydalanishni ko'paytirish talab etiladi. So'nggi yillarda qazilma manbalardan farqli ravishda tabiatda doimiy ravishda yangilanib turadigan o'simliklar biomassasiga katta e'tibor berildi. O'simliklar biomassasining umumiy resurslari 1,5 trillion tonnani tashkil etadi va fotosintez natijasida har yili taxminan 100 milliard tonnaga oshadi. Biroq, biomassaning faqat kichik bir qismi muqobil energiya va biomahsulotlar manbai sifatida ishlatilishi mumkin. Hozirgi vaqtda biomassaga asoslangan energiyaning ulushi jahon energiya iste'molining taxminan 10-12% (yiliga 55-58 EJ)ni tashkil qiladi[13].
Oziq-ovqat chiqindisi yaniy biomassa turiga yog'och va boshqa ba'zi o'simliklar turlari (masalan, miskantus, o't o'ti, Bermud o'ti va boshqalar), o'rmon qoldiqlari (masalan, tala§, novdalar, butalar va boshqalar), qishloq xo'jaligi o'simliklarining qoldiqlari (masalan, poya, qobiq, boshoq va boshqalar), to'qimachilik, sellyuloza va qog'oz qoldiqlari va boshqalar kiradi. Bundan tashqari, katta miqdordagi suv o'tlari hali foydalanilmagan, va energiya yoki kimyoviy moddalar ishlab chiqarish uchun kerakli xom ashyo. Istemol qilinmaydigan o'simlik xom ashyolari qayta tiklanadigan va arzon biomassa turlari qatoridan joy oladi. Dunyoda har yili to'planadigan bunday biomassaning umumiy miqdori kamida 10 milliard tonnani tashkil qiladi. Faqat AQShda biomassaning yillik to'planishi taxminan 1 milliard tonnani tashkil qiladi. Biroq, yog'ochli biomassa yog'och va tsellyuloza sanoati uchun asosiy xom ashyo hisoblanadi; shuning uchun faqat ushbu biomassaning qoldiqlaridan boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin. Braziliyada shakarqamish qamishining judaham ko'p
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
qismi ishlatilib kelinmoqda, shuning uchun bu biomassaning atigi 20% mavjud. AQSH va boshqa ba'zi mamlakatlarda qishloq xo'jaligi biomassasining 20% dan ortig'i (makkajo'xori poyasi, somon va boshqalar) chorva uchun ozuqa, organik o'g'it, qog'oz va karton uchun xom ashyo va boshqalar sifatida ishlatiladi[14]. Bundan tashqari, hozirgi vaqtda issiqlik olish uchun 3 milliard tonnaga yaqin o'simlik biomassasi yoqiladi. Shunday qilib, bioyoqilg'i va biomahsulotlar uchun mavjud bo'lgan iste'mol qilinmaydigan biomassaning hozirgi dunyo resurslari yiliga 3 dan 4 milliard tonnagacha o'sishi mumkin. Umuman olganda, biomassa transport vositalari uchun suyuq bioyoqilg'i ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida va issiqlik, bug' va elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yoqish yoki gazlashtirish uchun qattiq yoqilg'i sifatida iste'mol qilinishi mumkin, shuningdek, turli xil biomahsulotlar va biokimyoviy moddalarni ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida ishlatilishi mumkin.
O'zbekistonda issiqlik va elektr energiyasini ishlab chiqarish (to'g'ridan-to'g'ri yoqish yoki gazlashtirish yo'li bilan) uchun g'o'za poyasi, boshqa qishloq xo'jaligi va korxonalari chiqindilari, sanoat va maishiy chiqindilar, shuningdek, chorva mollari va qamish chiqindilaridan energiya resurslari sifatida foydalanish imkoniyati mavjud.
Bir gektar g'o'zadan 2-4 tonna g'o'za poyasini olish mumkin. Quritilgan g'o'za poyalari an'anaviy ravishda qishloq joylarda yoqilg'i sifatida ishlatilgan yaniy kesilgan yog'och bilan paralel ravishda. Ushbu poyalarni yoqilg'i sifatida ishlatish uchun qayta ishlash yoki biogaz ishlab chiqarish uchun termal parchalanishi mumkin. G'o'za poyalarining yillik yalpi energiya salohiyati 2,3 mln.t., texnik salohiyati (biomassani termokimyoviy aylantirish texnologiyasidan foydalangan holda) 0,3 mln[15]. Boshqa o'simlik resursi bo'lgan qamish o'z-o'zidan kanallar va suv omborlari bo'ylab yiliga 10 dan 12 million tonnagacha o'sadi. Yog'och resurslari e sa unchalik katta emas, chunki O'zbekistonning faqat kichik bir qismi (umumiy yer maydonining 3,2 foizi) o'rmonlar bilan qoplangan: eng katta maydonni saksovul, archa va barilla egallaydi. Mamlakatning barcha o'rmonlari tasnifning I guruhiga tegishli bo'lib, ularda xo'jalik va xo'jaliksiz kesishning ayrim turlariga yo'l qo'yilmaydi[15]. Qishloq xo'jaligiga ajratilayotgan ulkan yerlar natijasida yiliga 9 million bosh qoramol, 15 million bosh qo'y-echki 100 million kub metrdan ortiq organik chiqindilar chiqarmoqda. G'o'za poyalaridan an'anaviy ravishda qishloq joylarda ovqat tayyorlash uchun foydalanilishini hisobga olib, biomassaning energiya salohiyatini to'g'ri baholash uchun puxta tadqiqotlar o'tkazish zarur; chiqindi don va boshqa qishloq xo'jaligi ekinlari chorva uchun ozuqa va
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
qurilish materiallari uchun ishlatiladi; hayvonlar va parrandalar chiqindilari mahalliy sharoitda o'g'it sifatida ishlatiladi yoki yoqilg'i sifatida foydalanish uchun tabiiy ravishda quritiladi[15]. Dastlabki tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, O'zbekistonda biomassadan eng ko'p to'g'ridan-to'g'ri foydalanish biogaz ishlab chiqarish uchun biomassa va organik qishloq xo'jaligi chiqindilarini qayta ishlashdir. O'g'itni biogaz ishlab chiqarish jarayonidan ham olish mumkinligi sababli, yuqori sifatli organik o'g'it (bio-o'g'it) va avtonom energiya manbasini olish bir vaqtning o'zida organik chiqindilarni yig'ish tizimlaridan kelib chiqadigan issiqxona gazlari emissiyasini va atrof-muhitga etkazilgan zararni qoplaydi va shu bilan ekologik jihatdan qulay sharoit yaratadi. Shunday qilib, bioo'g'itlardan foydalanishning iqtisodiy samarasi biogazdan foydalanish ta'siriga juda o'xshaydi, bu esa biogaz texnologiyalarining ikkinchi muhim mahsulotiga aylanadi. Bundan tashqari, an'anaviy energiya manbalariga ega bo'lmagan chekka qishloq hududlari va kichik fermer xo'jaliklarida biogaz majmualarini o'rnatish mumkin. Ammo O'zbekistonda biogaz qurilmalari yoki ularning alohida komponentlarini (masalan, quvur liniyasi armaturalari, metall konstruksiyalar, simlar va kabellar, asosiy mexanik va rezina buyumlar, asbobsozlik) sanoat ishlab chiqarishini tashkil etishning iloji yo'q.
Qiyinchiliklar va imkoniyatlar. O'zbekistonda bioiqtisodiyot quydagi sabablarga ko'ra rivojlanish lozim:
Birinchidan, qishloq xo'jaligi oziq-ovqat ishlab chiqarish va boshqa biomassaga asoslangan sanoat uchun asosiy biomassa yetkazib beruvchi sifatida markaziy rol o'ynaydi. Qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun bizda ko'plab imkoniyatlar mavjud. 2020 yilda barcha toifadagi fermer xo'jaliklarida 7566,6 ming tonna boshoqli (2019 yilga nisbatan 1,7 foizga ko'p), 3143,5 ming tonna kartoshka (1,7 foizga ko'p), 10459,5 ming tonna sabzavot (2,4 foizga ko'p), 2134,4 ming tonna don yetishtiriladi. qovoq (3,2 foizga ko'p), meva va rezavorlar 2864,0 ming tonna (4,0 foizga ko'p), uzum 1639,2 ming tonna (2019-yilga nisbatan 2 foizga ko'p) yetishtirildi. 2021-yilda barcha toifadagi fermer xo'jaliklarida 7540,9 ming tonna boshoqli (2020-yilga nisbatan 1,2 foizga kam), 3292,3 ming tonna kartoshka (4,7 foizga ko'p), 10859,3 ming tonna sabzavot (4,1 foizga ko'p), 2281,1 ming tonna guruch yetishtiriladi. (6,9 foizga ko'p), meva va rezavorlar 2852,5 ming tonnaga (1,4 foizga ko'p), uzum 1695,1 ming tonnaga (5,5 foizga ko'p) yetishtirgan[16].
Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi sohasi ko'plab muammolarga duch kelmoqda. Bu aholi va daromadlarning o'sishi, shuningdek, barqaror va organik mahsulotlarga global talabning ortib borishini,
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
shuningdek, energiya va sanoat xomashyosi tarmoqlari ehtiyojlarini qondirish uchun biomassa ta'minotiga bo'lgan ehtiyojni qondirishni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, sanoat iqlim o'zgarishiga moslashishi kerak. Ushbu talablarning bajarilishi iqlim o'zgarishi sharoitida atrof-muhitni saqlab qolish bilan birga, oziq-ovqat va xom ashyoni tanqis tabiiy resurslardan ta'minlash uchun qishloq-oziq-ovqat sektoriga bosimni oshiradi. Ushbu muammolarni barqaror tarzda hal qilish iqlim o'zgarishi oqibatlarini yumshata oladigan yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va mavjud texnologiyalar va amaliyotlarni takomillashtirishni talab qiladi.
Ikkinchidan, yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog'liq muammolar mavjud bo'lib, ular qishloq xo'jaligini rivojlantirishga to'sqinlik qilmoqda. 20,2 million gektar qishloq xo'jaligi yerlarining atigi 20,7 foizi sug'oriladi. So'nggi 15 yil ichida aholi jon boshiga to'g'ri keladigan sug'oriladigan yerlar maydoni 24 foizga (0,23 dan 0,16 gacha) kamaydi[17]. Bu aholining o'sishi, suv ta'minotining kamayishi va qishloq xo'jaligi yerlarining boshqa er toifalariga o'tkazilishi bilan bog'liq. Kelgusi 30 yil ichida sug'oriladigan yerlar maydoni yana 2025 foizga qisqarishi mumkinligi taxmin qilinmoqda. So'nggi yillarda cho'llanish va erlarning tanazzulga uchrashi kuchaydi, bu esa turli darajadagi ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Hududining 80 foizini cho'l va chala cho'llardan tashkil topgan O'zbekiston Respublikasi uchun barqaror rivojlanishni ta'minlashda cho'llanish va qurg'oqchilikka qarshi kurashish masalalari ustuvor ahamiyatga ega[18]. Ayni paytda 10 million gektarga yaqin yaylovlar tubdan yaxshilashga muhtoj. Xuddi shu yaylovlarda ko'p marta boqish, yoqilg'i va boshqa maqsadlarda daraxtlarni kesish cho'l zonasida daraxt va buta o'simliklarining sezilarli darajada qisqarishiga olib keldi. Mamlakatda 1 millionga yaqin qumtepalar mavjud. gektar, sug'oriladigan yerlar atrofida esa bu yerlarning ikki yuz ming gektari yaqinda shakllangan. Bu cho'llanish jarayonini tezlashtirish uchun jiddiy xavf tug'diradi. Erning degradatsiyasi qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan sug'oriladigan joylarda ham sodir bo'ladi[17].
Uchinchidan, mamlakat biologik resurslari(bioresurslar)ning asosiy tarkibiy qismlaridan biri o'rmon yerlari bo'lib, u 11,1 million gektar yoki umumiy maydonning 25 foizini egallaydi. O'rmonlar maydoni 3,2 million gektar (29%). Keyingi yillarda davlatimiz tomonidan o'rmon resurslarini boshqarishga alohida e'tibor qaratilmoqda[19]. 2017-yilda O'rmon xo'jaligi davlat qo'mitasi tashkil etildi, o'rmonlar maydonini 2,3 million gektarga yetkazish, 12 ta yangi o'rmon barpo etish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
bo'yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirildi[20]. Shuningdek, Orol dengizining qurigan yuzasida o'rmonlar barpo etish, qo'riqlanadigan o'rmonlar maydonini kengaytirish, qishloq xo'jaligi yerlarida shamol o'tkazmaydigan yashil yo'laklarni ko'paytirish, mukammal monitoring tizimini yaratish va ekologik ta'lim dasturlarini takomillashtirish ishlari amalga oshirildi. Shu bilan birga, o'rmon resurslaridan noratsional foydalanish natijasida atrof-muhit va iqlimga salbiy ta'sirni kamaytirishga qaratilgan qishloq xo'jaligi va qishloq hududlarini barqaror rivojlantirishning asosiy ustuvor yo'nalishi o'rmon resurslaridan samarali foydalanish hisoblanadi[21].
Yanabir asosiy sabablardan biri bu yoqilg'ilarni yoqilganda ishlab chiqadigan karbanat angidrit gazini kamyishi bilan bog'liq. Yaniy bioresursladan tayorlangan bioyoqilg'ilarni turlari issiqxona gazlarni kamaytirishgan. Quydagi jadvalda (jadval-1)da raqamlar bilan ko'rishimiz mumkin.
Yoqilg'i Issiqxona gazlarni kamayishi (%da)
Qayta tiklanadigan yoqilg'i 20%
Bioyoqilg'i 50%
Biomassaga asoslangan yoqilg'i 50%
Tsililozadan tayorlangan yoqilg'i 60%
*2005-yildagi malumotlarga asoslangan
*Manba: U,S EPA (2009), "EPA proposes new new regulations for the national Renewable Fuel Standart program for 2010 and beyond"[22]
Xulosa va takliflar. Mustaqillikka erishgandan so'ng, O'zbekiston Sovet Ittifoqidan chiqqan davlatlar orasida keng tarqalgan ishlab chiqarishning qisqarishi va deindustrializatsiyaning katta qismini chetlab o'tdi. 2015-yildan buyon mamlakatda iqtisodiyotni ochish, valyuta, sarmoya va savdodagi cheklovlarni jadal sur'atlarda olib tashlash bo'yicha keng ko'lamli islohotlar amalga oshirildi [23]. Garchi bu o'sish va investitsiyalarni keltirib chiqargan bo'lsa-da, bu o'sishni ta'minlash qiyinroq bo'ladi. Joriy o'sish omillari tugamoqda va O'zbekiston past qo'shilgan qiymatga ega bo'lgan tovarlar eksportiga bog'liq bo'lib qolmoqda, chunki narxlar o'zgarib turadi, tarmoqlar bo'yicha katta mahsuldorlik farqlari va bozor raqobatining yo'qligi. Bu kabi muammolarni chetlab o'tish uchun mamlakatda bioiqtisodiyotni joriy etishni tezlashtirish maqsadga muvofiq bo'lgan bo'lar edi. O'rganilgan adabiyotlardagi ma'lumotlarga tayanadigan bo'lsak, qayta tiklanadigan resurslarning 1 foizini bir marta qayta ishlash mamlakat YaIMni 0,12 foizga oshirishi yoki qayta tiklanadigan manbalardan olingan 1 foiz sof foyda
mamlakat iqtisodiyotini taxminan 3,5 foizga oshirishi
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
mumkin[24]. Bu shuni anglatadiki, bioiqtisodiyot yoki bioresurslar mamlakat rivojlanishi uchun katta imkoniyatlarga ega.
O'zbekistondaham boshqa rivojlangan mamlakatlar kabi bioresurslardan foydalanishni ommalashtirish mumkin. Shuningdek, bularni amalga oshirish uchun bizda barcha imkoniyatlar mavjud. Eng avvalo bularni amalga oshirish uchun biz yosh avlodlarga kerakli bilimlarni, malaka va ko'nikmalarni berishimiz kerak. Albatta bizham uzimizni mintaletimizga mos bioiqtisodiyot strategiyalarni ishlab chiqishimiz lozim. Yuqorida takidlaganimdek bioresurslardan bizlarning axolimiz azaldan foydalanib keladi lekin ular bioresurslarning bor potentsialidan to'lig'icha fodalana olmaydi. Shu sababli biz axolining bilim saloxiyatini oshirishimiz bioiqtisodiyot mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror rivojlanishiga qanchalik muximligi takidlashlozim. Bularni amalga oshirish uchun axborot telekomunikatsiya vositalaridan, maxalliy jurnallardan va boshqa ommaviy axborot vositalardan foydalanish maqsadga muvofiq bo'lgan bo'lar edi.
REFERENCES
[1] J. C. Escobar, E. S. Lora, O. J. Venturini, E. E. Yanez, E. F. Castillo, and O. Almazan, "Biofuels: environment, technology and food security," Renew. Sustain. energy Rev., vol. 13, no. 6-7, pp. 1275-1287, 2009.
[2] C. Priefer, J. Jörissen, and K.-R. Bräutigam, "Food waste prevention in Europe-A cause-driven approach to identify the most relevant leverage points for action," Resour. Conserv. Recycl., vol. 109, pp. 155-165, 2016.
[3] F. Edition, "SUSTAINABLE CONSUMPTION AND PRODUCTION ACTION PLAN REPUBLIC OF UZBEKISTAN".
[4] M. D. O. Qizi, "ATROF-MUHITING IFLOSLANISHIDA AVTOMOBIL VA UNDAN CHIQADIGAN OG 'IR METALLARNING TA'SIRI HAMDA EKOLOGIK HOLATNING O 'ZGARISHIGA OLIB KELUVCHI SABABLAR,"
Инновационные подходы, проблемы, предложения и решения в науке и образовании, vol. 1, no. 1, pp. 84-88, 2022.
[5] M. Narodoslawsky, "Utilising Bio-resources: Rational Strategies for a Sustainable Bio-economy," 2014, [Online]. Available: http://epub.oeaw.ac.at/ita/ita-manuscript/ita_14_02.pdfwww.eseia.eu
[6] G. Nimachow, T. Taga, H. Tag, and O. Dai, "Linkages between bio-resources and human livelihood: a case study of Adi tribes of Mirem
Village, Arunachal Pradesh (India)," Initiat., vol. 2, no. 1, pp.
183-198, 2008.
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
[7] R. Kataki, A. Pandey, S. K. Khanal, and D. Pant, Current Developments in Biotechnology and Bioengineering: Sustainable Bioresources for the Emerging Bioeconomy. Elsevier, 2020.
[8] A. P. Ingle et al., Bioresources and their significance. Elsevier B.V., 2020. doi: 10.1016/b978-0-444-64309-4.00001-5.
[9] S. Sugathan, N. S. Pradeep, and S. Abdulhameed, Bioresources and bioprocess in biotechnology: volume 2: exploring potential biomolecules. Springer, 2017.
[10] B. Africa, "Bio-resources Innovations Network for Eastern Africa Development: Program Proposal (2010-2014)," 2010.
[11] A. P. Ingle et al., "Bioresources and their Significance: Prospects and obstacles," in Current Developments in Biotechnology and Bioengineering, Elsevier, 2020, pp. 3-40.
[12] I. Körner, "Civilization biorefineries: Efficient utilization of residue-based bioresources," in Industrial Biorefineries & White Biotechnology, Elsevier, 2015, pp.
[13] B. Kummauru, "World Bioenergy Association-WBA Global Bioenergy Statistics 2017." 2018.
[14] K. Ullah, V. K. Sharma, S. Dhingra, G. Braccio, M. Ahmad, and S. Sofia, "Assessing the lignocellulosic biomass resources potential in developing countries: A critical review," Renew. Sustain. Energy Rev., vol. 51, pp. 682-698, 2015.
[15] I. E. Agency, "Uzbekistan Energy Profile INTERNATIONAL ENERGY".
[16] D. De Clercq, Z. Wen, O. Gottfried, F. Schmidt, and F. Fei, "A review of global strategies promoting the conversion of food waste to bioenergy via anaerobic digestion," Renew. Sustain. Energy Rev., vol. 79, no. March, pp. 204-221, 2017, doi: 10.1016/j.rser.2017.05.047.
[17] G. S. Narzullayeva and M. M. Mukhtarov, "Impact of Covid-19 on tourism: the restoration of tourism and the role of young entrepreneurs in it," World Econ. Financ. Bull., vol. 2, no. 2, pp. 14-18, 2021.
[18] P. Baumgartner and J. Cherlet, Institutional framework of (in) action against land degradation. 2015. doi: 10.1007/978-3-319-19168-3_3.
[19] Y. Iqbal et al., "Maximising the yield of biomass from residues of agricultural crops and biomass from forestry. Final Report.," Ecofys, p. 354, 2016.
[20] UN FAO, The Global Forest Goals Report 2021. Realizing the importance of forest in a changing world. 2021.
[21] A. A. Junaydulloevich, T. M. Mukhammedrizaevna, and A.
295-340.
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
N. Bakhritdinovna, "Environmentally friendly and sustainable supply chain management in the platform economy," Economics, no. 3 (46), pp. 23-25, 2020.
[22] N. Laibach, J. Börner, and S. Bröring, "Exploring the future of the bioeconomy: An expert-based scoping study examining key enabling technology fields with potential to foster the transition toward a bio-based economy," Technol. Soc., vol. 58, p. 101118, 2019.
[23] M. Mugendi, "Innovation for sustainable development," African J. Sci. Technol. Soc. Sci., vol. 1, no. 1, 2022, doi: 10.58506/ajstss.v1i1.23.
[24] J. Grabara, A. Tleppayev, M. Dabylova, L. W. W. Mihardjo, and Z. Dacko-Pikiewicz, "Empirical research on the relationship amongst renewable energy consumption, economic growth and foreign direct investment in Kazakhstan and Uzbekistan," Energies, vol. 14, no. 2, p. 332, 2021.
May 12-13
