79Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI SUV RESURSLARINI BOSHQARISHNI TAKOMILLASHTIRISHDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARINI JORIY
QILISH
M. N. Esonturdiyev
Stajyor-tadqiqotchi, Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti, Chirchiq,
O'zbekiston esonturdiyev80@mail.ru
A. J. Seytov
Dotsent, Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti, Chirchiq,
O'zbekiston
Saybek868@gmail.com
Raqamlashtirish - zamonaviy iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining eng dolzarb tendentsiyalaridan biridir. Mutaxassislarning bashorat qilishicha, raqamli iqtisodiyot noraqamli tarmoqlarga qaraganda besh barobar tezroq o'sib boradi va ularning o'sishi uchun yangi sharoit va imkoniyatlar yaratadi.
O'zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning me'yoriy-huquqiy bazasida qo'llaniladigan raqamli iqtisodiyot ta'rifi «Raqamli 0'zbekiston-2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonida va uning ijrosini amalga oshirish bo'yicha muvofiqlashtirish komissiyasiga sun'iy intellekt va raqamli texnologiyalarini tatbiq etish va qo'llash bilan bog'liq tashabbuslarni kompleks muvofiqlashtirish dasturida keltirilgan. Raqamli iqtisodiyot - bu raqamli ma'lumotlar asosiy ishlab chiqarish omili bo'lib, fuqarolar va jamiyatning sifatli va ishonchli axborot olish, axborot infratuzilmasini rivojlantirish, axborot infratuzilmasini rivojlantirishga bo'lgan ehtiyojlarini hisobga olgan holda axborot makonini shakllantirishga hissa qo'shadigan iqtisodiy faoliyatdir va O'zbekiston axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarini qo'llash, shuningdek, ijtimoiy va iqtisodiy sohaning yangi texnologik asoslarini shakllantirishdan iborat.
Amaliy maqsadlar uchun suv xo'jaligi sohasini raqamlashtirishning to'rt asosiy elementini keltirish quyidagilar:
- suv xo'jaligida qaror qabul qilishni qo'llab-quvvatlash tizimlari uchun raqamli axborot bazasi (xaritalarni raqamlashtirish, API orqali mavjud ma'lumotlar bazalari va boshqalar);
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
- ishlab chiqarishni raqamlashtirish - "aqlli" infratuzilma va robotlashtirish: sun'iy intellekt (AI) va analitikaga ega tuzilmalar va uskunalar, sun'iy yo'ldoshlar va dronlar, tarqatish tizimlari, transport, suv ta'minoti va kanalizatsiya va boshqalar;
- analitika va BigData: suvni boshqarishning barcha vertikallari uchun tahliliy platformalar: suv tarkibi, suvning salbiy ta'siri, suv iste'moli, transchegaraviy, iqlimiy xavflarni prognozlash;
- tarqatishni raqamlashtirish: blokcheyn texnologiyalari asosida resursni "manbadan iste'molchiga" kuzatib borish, suv resurslarini taqsimlash va ekotizim xizmatlarini almashish.
Bu elementlarning amalga oshirilishi suv xo'jaligi sohasini rivojlantirish uchun bizning davrimizdagi qiyinchiliklarga institutsional boshqaruv tuzilmalarining javob berishining adekvat tizimini shakllantirishga imkon beradi;
Suvni boshqarishda raqamli texnologiyalarni ishlab chiqish va qo'llash yo'nalishlari doirasi nihoyatda keng, shuningdek, sug'oriladigan erlarni masofadan zondlash, ular ustida ishlash, monitoring olib borish va x.k:
- suv omborlari, suv xo'jaligi va sug'orish tizimlari, gidrotexnik inshootlarni inventarizatsiya qilish;
- gidrotexnika inshootlarini qurish va rekonstruksiya qilish bo'yicha loyiha-qidiruv ishlarini axborot bilan ta'minlash;
- suvni muhofaza qilish zonalarini rejalashtirishni axborot bilan ta'minlash;
- kosmik stereo suratga olish asosida uch o'lchovli modellar yordamida suv toshqini paytida hududni suv bosish jarayonlarini modellashtirish;
- tasvirlar turkumi bo'yicha suv toshqini va baland suv holatini kuzatish, suv bosgan hududlar maydonlarini aniqlash;
- daryolarda toshqinlar paytida muz holatini nazorat qilish;
- suv omborlarining suv va muz rejimini kuzatish, qor erishi jarayonini kuzatish va suv oqimini prognozlash;
- ichki suv havzalarida muzlik holatini baholash;
- daryo va ko'llar havzalarini, suv yig'ish joylarini xaritalash, yo'nalishlari va oqim tezligini, muallaq zarrachalarni, ifloslantiruvchi moddalarni xarakatini modellashtirish;
- suvlardagi antropogen va tabiiy o'zgarishlarni aniqlash (evtrofikatsiya, minerallashuvning o'zgarishi, to'xtatilgan moddalarning mavjudligi, suvning "gullashi");
- suv havzalarining haddan tashqari o'sish darajasini baholash;
- suvning ifloslanish manbalarini aniqlash;
Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
- ichki suv havzalarining sirt qatlamining ifloslanishini baholash va nazorat
qilish;
- suv ob'ektlaridan va suvni muhofaza qilish zonalaridan o'zboshimchalik bilan foydalanish faktlarini aniqlash.
Afsuski, O'zbekiston uchun suv xo'jaligi faoliyatini tizimli ravishda raqamlashtirish bo'yicha imkoniyatlarni o'rganish va takliflarni ishlab chiqish bo'yicha keng ko'lamli ishlar olib borilmayapti. Suv ta'minoti va kanalizatsiya kabi katta tarmoqlarni raqamlashtirish, katta ma'lumotlar massivlarini yaratish, suv holatini kuzatishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, boshqaruv vazifalarini bajarish uchun axborot tizimlarini yaratish kabi ba'zi misollar, takliflar va boshqalar mavjud. Biroq, bu jarayon katta bo'linish va birlashtiruvchi g'oyaning yo'qligi bilan tavsiflanadi - boshqaruv jarayonlarini modernizatsiya qilish va O'zbekiston Respublikasining suv xo'jaligi sohasining ishlashi, raqamli axborot -kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga asoslidir.
Suv xo'jaligida raqamlashtirishning ayrim yo'nalishlarini amalga oshirish bo'yicha xalqaro tajriba misollarini ko'rib chiqsak, faol rivojlanayotgan texnologiyalar qatorida "Internet ashyolar" texnologiyalarini ajratib ko'rsatish mumkin.
Masalan, Xitoyda (Shenchjen) amalga oshirilayotgan "Aqlli suv ta'minoti" loyihasi suv ta'minoti tizimini to'liq yangilashni nazarda tutadi. 1,2 mingga yaqin aqlli suv hisoblagichlari o'rnatildi. Tizim iste'mol shakllarini tahlil qilish, sizib chiqmaslik, suv aylanishi samaradorligini oshirish va resurslardan foydalanishni optimallashtirish imkonini beradi. Shuningdek, aholi kommunal xizmatlardan qulay foydalanish imkoniyatiga ega [1].
Aqlli shaharning asosiy tarkibiy qismlari qatorida xalqaro ekspertlar shaharning suv xo'jaligi jarayonlarini shahar darajasida raqamlashtirishga imkon beradigan "Smart Water" loyihalarini nomlaydilar: suv tizimini modernizatsiya qilish, iste'molini nazorat qilish, ekologik xavfsizlik va suv toshqinlarini boshqarish tizimlarini tashkil etish [2]. SmartWater sektori kelgusi besh yil ichida eng ko'p o'sishi kutilmoqda, chunki suv sifati, narxi va mavjudligi bo'yicha yuqori xavflar mavjud.
Aqlli uylar bo'yicha o'tkazilgan xalqaro so'rovda foydalanuvchilarning atigi 6 foizi aqlli qurilmalarni sotib olishning asosiy sababi sifatida "xarajatlarni tejash"ni ko'rsatdi [3]. Issiq va sovuq suvni iste'mol qilish uchun hisoblagichlardan foydalanish iste'molchini suv iste'molini nazorat qilishga undaydi va belgilangan me'yorlar bo'yicha hisob-kitoblarni to'lash bilan solishtirganda xarajatlarni 30-40% ga kamaytiradi.
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va vutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
2019 yil oxirlarida mutaxasisslar ekologik sinov uchastkalari hududlararo tarmog'ini yaratishni rejalashtirilayotganligini ta'kidlagan edi, bu esa tabiatni muhofaza qilishning yangi texnologiyalari, shuningdek, tarmoqli ta'lim dasturlarini amalga oshirish uchun ta'lim maydonchalarini sinab ko'rish va ekologiya va biotexnologiya sohalarida namoyish qilish joyiga aylanadi [8].
Shunday qilib, Respublikamizda suv sektorini muvaffaqiyatli raqamlashtirish uchun quyidagi shartlar zarur.
Birinchidan, O'zbekiston Respublikasining suv sektoriga raqamli texnologiyalarni joriy etish loyihalarida etakchi rol o'ynash. Bu suv resurslarining davlatning suv xavfsizligini ta'minlashdagi strategik ahamiyati, hududlarni qamrab olish ko'lami, ma'lumotlar oqimini nazorat qilish va suv sektorining axborot xavfsizligini ta'minlash zarurati bilan bog'liq bo'ladi.
Agar puxta o'ylangan va tizimli yondashuv bo'lsa, raqamli texnologiyalar uzoq muddatda respublikamizda suv xo'jaligi rivojlanishining muhim omiliga aylanishi mumkin. Mehnat unumdorligi va tabiiy kapitaldan foydalanish samaradorligi oshishi hisobiga iqtisodiyot tarmoqlarida o'zini namoyon qiladigan multiplikator effekti katta ahamiyatga ega.
Respublika iqtisodiyot tarmoqlari - suv resurslari, gidrotexnika, suv olish inshootlari, uy-joy kommunal xo'jaligi, bino va inshootlar, suv ta'minoti va kanalizatsiya tarmoqlari, inshootlar va drenaj yo'llari va boshqalarni boshqaradi va raqamlashtirish uchun maksimal energiya samaradorligini oshirish va ishlab chiqarish va ishlab chiqarishdan tashqari aktivlarni saqlash xarajatlarini kamaytirish nuqtai nazaridan iqtisodiy salohiyatga ega, ammo bu yo'nalishdagi rivojlanish infratuzilmaning sezilarli darajada eskirganligi va texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash uchun katta xarajatlarni talab qilishi bilan cheklanadi. Shuningdek, investitsiya byudjetlari doimiy ravishda taqqoslanadi va tariflarning o'sishi, byudjetga suvdan foydalanish uchun to'lovlar cheklangan bo'lib, bu yangi texnologiyalarni tezda joriy etish imkoniyatlarini yaratishga yordam bermaydi.
Shu bilan birga, davlat rivojlanish uchun byudjet zaxiralaridan foydalangan holda pilot loyihalarni amalga oshirishi va keyinchalik muvaffaqiyatli tajribani butun mamlakat yoki alohida hududlarda takrorlashi mumkin. Bu yechim byudjet xarajatlarini optimallashtiradi, suv omili nuqtai nazaridan aholining hayot sifatini, yashash muhitini va xavfsizligini oshiradi. Yuqoridagilarga asosan quyida Respublikada suv resurslarini boshqarish samaradorligini baholash natijalarini aniqlashda axborot oqimlarining sxemasi ko'rsatilgan.
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
1-rasm. Suv resurslarini boshqarish jarayonida axborot oqimlarining
sxemasi
Suv xo'jaligi sohasida raqamli texnologiyalarni joriy etishning muhim muammosi - bu boshqaruv jarayonini tashkil etishga o'rnatilgan yondashuv hisoblanadi. An'anaga ko'ra, tashkilotning ichki jarayonlarini, qoidalarni, ish jarayonini, axborotni qabul qilish va qayta ishlashga yondashuvlarni, olingan ma'lumotlarga javob berish tartibini o'zgartirish murakkab jarayon. Xususan, bu onlayn rejimda ma'lumotlar bilan operativ ishlashga taalluqlidir, chunki u bir xil tezkor boshqaruv qarorlarini va nafaqat tashkilot ichidagi bo'limlar o'rtasida, balki ishda
Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
tashqi muhit bilan ham tartibga solishning yangi darajasiga o'tishni nazarda tutadi. Suvdan foydalanuvchilar bilan o'zaro munosabat, suv xo'jaligining o'zgarishi, suv omborlari rejimining o'zgarishi, moslashuvchanlikni sezilarli darajada oshirish kerak, lekin bu o'zgarish menejerlar, xodimlar, suvdan foydalanuvchilar va suv munosabatlaridagi barcha manfaatdor tomonlarning madaniy o'zgarishini talab qiladi.
Asosiy muammolardan biri bu raqamli texnologiyalarni mavjud axborot tizimlari bilan integratsiyalashuvidir, ular ko'pincha iqtisodiy sabablarga ko'ra, oxirigacha bo'lgan jarayonga emas, balki "alohida" yoki "qo'lda" integratsiyani afzal ko'radi.
Shubhasiz, suv resurslarini boshqarishda ma'lumotlar oqimlari tarkibini, shuningdek, ularni olish manbalarini tartibga solish va kontseptual qayta ko'rib chiqish zarurati ilg'or sur'atlar bilan o'sib bormoqda va bu jarayon yanada kuchayadi. Shu munosabat bilan, suv sohasida raqamli loyihalarni ishlab chiqish tashabbuslari har tomonlama tahlil qilinib, muvaffaqiyatli tajriba loyihalari milliy va mintaqaviy darajada boshqaruv amaliyotiga kiritilishi maqsadga muvofiq.
REFERENCES
1. IoT, Driving Verticals to Digitization. Smart Water / Huawei Technologies Co., Ltd. URL: https://www.huawei.com/minisite/iot/en/smart-water.html.
2. Smart Cities: Smart Technologies and Infrastructure for Energy, Water, Transportation, Buildings, and Government: Business Drivers, City and Supplier Profiles, Market Analysis, and Forecasts. Research Report of Navigant Research/ URL: http://boletines.prisadigital.com/smartcities.pdf.
3. «Интернет вещей» (IoT) в России Технология будущего, доступная уже сейчас: Аналитическое исследование / ООО «ПрайсвотерхаусКуперс Консультирование», 2017. URL: https: //www.pwc. ru/ru/publications/iot/iot-inrussia-research-rus.pdf.
4. Рашидов Х.Ш., Эсонтурдиев М.Н., Тасвирда биометрик объектларни таниб олишда тасвирга дастлабки ишлов бериш масаласи. «Современное состояние и перспективы применения цифровых технологий и искусственного интеллекта в управлении» доклады республиканской научно-технической конференции, Ташкент, 6-7 сентября 2021 г. Стр. 235-245.
5. А.Ж. Сейтов, Ф.Х. Абдумавлонова. Решение геометрических задач с помощью математического пакета MAPLE. Academic research in educational sciences, 2021. T.2 №6 Pp.933-941.
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
6. S.Kh.Khasanova A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenovю. Optimal control of pumping station operation modes by cascades of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 2021. Tom 8. №4. Pp. 17177-17185.
7. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-202100193. Стр. 265- 273.
8. А.В. Кабулов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. Стр. 6-8
9. АЖ Сейтов, БР Ханимкулов, М Гаипов, О Хамидуллаева, НК Мурадов. Численные алгоритмы решения задач оптимального academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-153-160 Academic Research, Uzbekistan 159 www.ares.uz Управления объектами каршинского магистрального канала. Academic research in educational sciences. T. 2 № 3 pp. 1145- 1145.
10.А.Ж. Сейтов, Б.Р. Ханимкулов, М.А. Гаипов, М.Р. Юсупов. Зарафшон дарёси окимининг хрсил булишига атмосфера ёгинлари ва хдво хдроратининг таъсири. Academic research in educational sciences. T.2 №5. Стр. 156-162.
11.A.A. Kudaybergenov A.J. Seytov, A.R. Kutlimuradov, R.N. Turaev, N.K. Muradov. Mathematical model of optimal control of the supply canal to the first pumping station of the cascade of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 № 3 pp. 1679016797.
12.A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenov. S.Kh.Khasanova. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 №2 ISSN: 2350-0328. Pp. 17177- 17185.
13.Рахимов Ш.Х., Сейтов А.Ж. Теоретико-множественная модель насосной станции, оснащенная осевыми поворотно-лопастными насосными агрегатами. Материалы республиканской научной онлайн конференции молодых ученых
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
«современные проблемы математики и прикладной математики» посвященной 100 летию академика С.Х.Сираждинова (21 мая 2020 г.) Стр. 78-82.
14.Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А., Хонимкулов Б. Р. Моделирования двумерного неустановившегося движения воды на открытых руслах на основе проекционного метода. сборник докладов Республиканской научнотехнической конференции «Инновационные идеи в разработке информационно -коммуникационных технологий и программных обеспечений» 15-16 мая 2020 года. САМАРКАНД. Стр. 60-63.
15. Рахимов Ш. Х., Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А. Критерии управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. Abstracts of IX International Scientific and Practical Conference Kharkiv, Ukraine 2-4 August 2020. Стр. 125-131. 14. Mekhriban Salaeva, Kakhramon Eshkaraev, Aybek Seytov. Solving mathematical problems in unusual ways with excellent limits. European Scientific Conference. Пенза, 17 мая 2020 года рр. 254-257.
16.А.Сейтов. Оптимальные методы управления водных ресурсов в крупных магистральных каналах ирригационных систем. AGRO ILM - O„ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XOJALIGI. Махсус сон. 2020. Ташкент. Стр. 84-86.
17.Ш.Х. Рахимов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Оптимальное управление распределением воды в магистральных каналах ирригационных систем. ILIM ham JAMIYET. SCIENCE and SOCIETY Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes. pp. 810. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-153-160 Academic Research, Uzbekistan 160 www.ares.uz
18.А.В.Кабулов, А.Ж.Сейтов, А.А.Кудайбергенов, Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. science and society Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes №2 2020. Pp.6-7.
19.Ш. Х. Рахимов, А. Ж. Сейтов, М. Р. Шербаев, Д. Жумамурадов, Ф. Ж. Дусиеров. Структура базы данных и программные модули для моделирования управления водными ресурсами каскада насосных станций каршинского
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
магистрального канала. Мелиорация 2019 3(89) стр. 85-91. (№5, web of science IF=0.144)
20.А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 21811385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: (№5, web of science IF=5.723)
