O‘ZBEK VA YAPON TILLARIDA BUYRUQ-ISTAK MAYLI DEFINITSIYASI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

O'ZBEK VA YAPON TILLARIDA BUYRUQ-ISTAK MAYLI

DEFINITSIYASI

Temirova Muslima Abdirashidovna

Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti Yapon filologiyasi kafedrasi yapon tili o'qituvchisi [email protected]

Yapon va o'zbek tillari grammatikasida fe'l so'z turkumiga kiruvchi mayl kategoriyasi ko'p marta tadqiqot obyekti bo'lgan. U mavzu bo'yicha qator ilmiy ishlar oshirilgan bo 'lsa-da, hali-hanuz qiyosiy tadqiqot bo 'yicha tilshunoslik diqqatini jalb etmoqda. Zero voqelikni yangitdan idrok etish zarurati nafaqat jamiyatning iqtisodiyoti, siyosatini, balkim ilm-fan, madaniyat ravnaqini ham qamrab olmoqda. Xususan, tilshunoslik muammolarini ham yangicha yo'sinda talqin etishiga urinish katta qiziqish paydo bo 'lishiga sabab bo 'lishi tayin.

Kalit so'zlar: mayl kategoriyasi, grammatik shakl, mayl turlari, zamon kategoriyalari, vazifadosh shakllar.

In the grammar of Japanese and Uzbek languages, the category of inclination, which belongs to the group of verbs, has been the object of research many times. Although a number of scientific works have been carried out on the subject, it still attracts the attention of linguistics in the field of comparative research. Because the need for a new perception of reality covers not only the economy and politics of society, but also the development of science and culture. In particular, an attempt to interpret the problems of linguistics in a new way is sure to cause great interest.

Key words: mood category, grammatical form, types of mood, tense categories, functional forms

Hozirgi kunga qadar olib borilgan tadqiqot ishlarida, darslik, qo'llanmalarda va ilmiy adabiyotlarda mayl kategoriyasi an'anaviy tarzda "harakat bilan subyekt orasidagi aloqaning voqelikga munosabati1" deb ta'riflanadi. Bevosita mayl bo'lmish Buyruq-istak mayli haqida so'z yuritarkanmiz avval, yapon va o'zbek tillaridagi "buyruq-istak mayli" definitsiyasini oydinlashtirish muhimdir.

Ilmiy manbalardan ayon bo'lishicha, yapon tiliga "buyruq-istak mayli " atamasi

tilshunoslikka xitoy tilidan kirib kelgan termindir. U yapon tilida \^^)^Jmeirei

1 Gulomov A. Fe'l. - T.: "Fan", 1954. - 55-b.

ANNOTATSIYA

ABSTRACT

KIRISH

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

hou - 'buyruq mayli' ma'nosini anglatib, ya'ni biror xatti-harakatga undash ma'nosini anglatadi.

Ma'lumki, o'zbek va boshqa ko'pchilik turkiy tillarda "buyruq-istak mayli" nomi bilan bir gruppaga birlashuvchi formalar yasalishi jihatdan o'ziga xos xususiyatlarga ega har bir shaxs uchun maxsus formalar mavjudligi, II shaxs birligining nol ko'rsatkichli bo'lishi va hokazolar.

Bu mayl guruhiga birlashuvchi formalarning o'zaro munosabatini belgilashda va ulrni nomlashda o'zbek tilshunoslari o'rtasida birlik yo'q. Masalan, A. G'ulomov bu formalarni "buyruq mayli" nomi bilan bir guruhga birlashtiradi2. A. KOnonov bulardan II va III shaxs formalarigina buyruq maylini tashkil etadi, I shaxs formalari esa semantic jihatdan ham, formal jihatdan ham buyruq mayli formalariga mos kelmaydi., deb qaraydi. Shuning uchun II va III shaxs formalarini buyruq mayli, I shaxs formalarini istak mayli nomi bilan alohida mayl turlariga ajratadi3. T. Xo'jayev ham bu formalarni shu xilda ikki mustaqil guruhga bo'ladi. Shuning uchun o'zining kandidatlik dissertatsiyasida II va III shaxs formalarinigina tekshirish obyekti qilib olgan4. V. Reshetov esa, bu formalarni "buyruq mayli" nomi bilan birlashtirib, har bir shaxs formalarini ma'nosiga ko'ra maxsus nomlar bilan alohida guruhlarga bo'ladi: I shaxs formalarini "xohish mayli" , II shaxs formalarini "buyruq mayli", III shaxs formalarini "istak mayli" nomi bilan ataydi5. Buyruq-istak mayli formalarini V. Polivanov ham shu xilda uch guruhga ajratgan. Lekin u har bir shaxs formalarini mustaqil mayli kategoriyasi deb qaragan, ya'ni I shaxs formalarini "xohish mayli", II shaxs formalarini "buyruq mayli", II shaxs "istak mayli" nomi bilan alohida turlarga bo'lgan.

Buyruq mayli bir qancha shakllarga ega bo'ladi.

1. Neytral-xushmuomila iltimos

a) oldin o'tgan zamon ravishdoshi+TèU kudasai

Masalan, MoX^tz^L suwatte kudasai o'tiring, iltimos.iUTTèU kaite

kudasaiyozing, iltimos. kudasai shakli kudasaimasenkaga

almashtirilganda bu shaklga yanada xushmuomila tus beradi.

Shart mayli definitsiyasi -bosh gapda ifodalanib kelayotgan mavzuning sababi va kelib chiqishi bilan bog'liq bo'lgan tobe gapda ifodalanib keladigan qismiga shart

2Си!отоу

3А. Кононов. Грамматика современного узбекского литературного языка, М.-Л., стр. 205-207, 234-235.

4Т. Ходжаев. Повелительное наклонение в современном узбекском языке, АКД, Самарканд, 1963, стр.9.

5 В.Решетов. Основы фонетики и грамматики узбекского языка, Ташкент, 1965, стр. 158-163.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

mayl gapi deb ataladi. Yapon yili grammatikasida shart maylini ifodalovchi boglovchilari "to(£)", "ba ((£)", "tara(fcb)", "nara(&b)" dan iborat. Ularni gapda quyidagicha yasash mumkin.

_ taraifcbk_

Zfö^^f^ü^S^T^So Kono kusuri wo nomu to netsu ga sagaru.Bu dorini ich(sam)ishim bilan , issig'im tushadi. Zfö^^f^tö^S^T^So Kono kusuri wo nomeba netsu ga sagaru. Bu dorini ichsam, issig'im tushadi. Z.©M&tfch>tz bSffi'T ^So Kono kusuri wo nondara netsu ga sagaru. Bu dorini ichsam, issig'im tushadi.!

©M&ikCfeb/%%.hfzfebSffiT ffi S o Kono kusuri wo nomunara/ nondanara

netsuga sagaru.Bu dorini ichsam, issig'im tushadi.

Yuqoridagi to'rtta yapon tili shart maylini yasovchi boglovchilarning bir-biridan farqli jihatlari, ishlatish hollari haqida yapon tili ta'limi tomonidan juda ko'p tadqiqot ishlar orqali o'rganilgan. Shu jumladan, grammatik qoidalar tuzilmasi, mashqlar jamlanmasi va boshqa bir qancha ko'p qollanmalar ishlab chiqilgan. Shunga qaramasdan, yapon tili shart maylining ishlatilishda hali-xanuz xatoliklar kelib chiqmoqda. Shu sabab ham shart mayli boglovchilari ("to, ba, tara, nara") ning qanday farqli jihatlari borligini hamda, ularning ishlatilishi va o'zbek tili shart mayli boglovchisi bilan solishtirgan holda ishni olib borishga harakat qilinadi.

Yapon tilida shart mayli olimlarning diqqatini yuz yildan ortiq vaqtlardan beri o'ziga tortib kelmoqda. Shu vaqtida shart mayli kategoriyasi har tomonlama o'rganilinib, ko'pgina ilmiy ishlar yozilgan.

Shart mayli haqida o'zbek tilshunosligida ham ko'p ilmiy ishlar olib borilgan. Shart maylining sentaktik funksiyalari va ma'nolari haqida muvaffaqiyatli ishlagan olimlardan Tursunovdir.

"TO" shart maylining qollanish xususiyatlari.Shart mayli boglovchisi "to (£)"

ning ma'no xususiyatlari, gapda yasalish qoidasi, asosiy gapning oxirida ma'no ifodalovchi ishlatiladimi, o'tgan zamon shaklida ham ishlatish hollari mavjudmi va

Bosh gap to(^)s tobe gap(^^) gap oxiri(^^)

ba(^)N asosiy gap(Üp)

Masalan i

"to (t)" bilan "ba (ß), tara (t b), nara (föb)" ning farqli jihatlarini quyidagi holatlaridagi gaplar orqali ko'rib chiqiladi.

Shart mayli "to (£)" ning yasalish usuli:

Fe'l (^P) Sifat(tïï^P) + Ot to(^)

fî< + to(£) 'fcLU +to(£) +to(£)

"to (h)" ning ma'no xususiyatlari: O^tgan zamon bo'lmagan vaziyatlarda.

Bosh gapning oxirisida, tezda sodir boladigan, so'zsiz sodir bo'ladigan, davom etib sodir bo'ladigan ishlarni ifodaydi^-J^^^hs^^Î^^ào Me-ru wo dasu

to, sugu henji ga kuru.Elektron xatni jo,nat(sam)ishim bilan ,tezda javobi keladiZ©

Kono botan wo osuto, ka-ten ga shimarimasu.Bu tugmani bos(sangiz)ishingiz bilan, parda yopiladi.Umumiy, obyektiv shart , natijani ifodalaganda.1 t 2 3 (Ifè-âo 1to 2 wo dasu to, 3 ni naru.1 bilan 2 ni qo'shsa,

3 Haru ga kuru to, sakura no hana ga saku.Bahor

kel(sa)ishi bilan, sakura guli ochiladi.+i^dfèàhsSA'Î'Sfè^l^^^'So Jyuugo

yoru ni naru to, manmaruna tsuki ga agaru.15 kun tun bo'ls(a)ishi bilan, to'lin oy chiqadi.

M £ tfc ü h s E Sake wo nomuto, kao ga akaku naru.Sake

ich(sam)ishim bilan, yuzim qizaradi.Hozirgi paytdagi odatlar. ^^^UUhs^^v' B^V^IIÍtC Tenki ga ii to, mai asa jyogingu ni iku.Ob-havo yaxshi bo'l(sa)ishi bilan, yugurgani boramiz.^(i£#^%-5hs /(^VIHIÍtC Kare ha okane ga aruto, pachinko ni iku.Unda pul bo'l(sa)ishi bilan, pachinko o'ynagani boradi.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

^^ffli'l^^lfoi^l^^ t s Benkyou shinai to,

wakaranaku naruyo.Dars qilmasa, tushunmay qoladi-ku.fèè^fèUtffl-So Okane ga nai to komaru.Pul bolmasa qiynalib qoladi.

O'tgan zamon gapda qo'llanilishi- Yapon tili shart mayli "to" (T~£J)ning o'tgan zamonda ishlatilish holatlarida ochilish, insonga bog'liq fe'llar, o'tgan zamon odatlari va shu kabilar ifodalanadi.

fc Doa wo akeru to, chiisana kodomoga doa no maeni tatte ita.

Eshik ochil(sa)ishi bilan, kichkina bola eshik oldida turgan ekan. (kashf) j^&q^M

(A^ts ^KfiLfco Otoko ha heya ni hairuto,

tomodachini denwa shita. Erkak xonaga kir(sa)ishi bilan, do'stiga qo'ng'iroq qildi. (bir vaqtga bog'liq ish-harakat "~te" ) t s I^^lâ^fco (

IM)Kare ha sake wo nomuto, bouryoku wo U kishi sake ich(sa)ishi bilan, (11) va

(12) misollarga ko'ra, tabiat hodisalar, tabiiy hodisalar, haqiqat, mantiq, nazariya, umumiy bo'lgan faktlarni, obyektivlikka xos bolgan mayl, natijaning sababiga aloqadorlikni ko'rsatadi. Aniqrog'i bir holat ro'y berishi bilan , uning orqasidan

tabiiy natija sodir boladi/'Haruni ni naru "(T^dfè-SJ), "Jyuugo ya ni naru " (T+S №&5J), "1 ni 2 wo dasu" (Tl ( 2 £fc^J), "Sake wo nomu " (TM£^CJ) va shunga o'xshash mayllarda, "Sakura no hana ga saku " ( T ^ © ^ ^ ^ < J ), "Manmaruna tsuki ga agaru" "3 ni naru " T3 (I&5J), "Kao

ga akaku naru" ( T £ ^ ^ < fè § J ) kabi natijalar keltirib chiqaradi. Bosh gap ("jyouken " mayl va tobe gap esa, ( kekka" natijani tabiiy ravishda

bog'lash uchun xizmat qiladigan shart mayli bog'lovchisi "to"( £) hisoblanadi. Lfc^

^Ts t s Kare ha chyotto kara

kawareru to, suguni honkide okoridasu.U bola ozginasini bil(sa)ishi bilan, tezda jahli chiqib ketadi.

Yuqoridagi misol gaplardan, o'ziga xos alohida harakatlarga aloqadorligi, suhbatdoshning maqsadi, buyruq, ruhsat va shu kabi holatdan ifodalangan paytda

"to"(T£J) ni ishlatib bolmaydi. "to" (T£J) suhbatdoshning obyekti bolmagan

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

umumiy, har tomonlama to'g'ri kelishiniifodalaydi. Ya'ni, "to" gap oxiriga qo'shilmaydi, yordamchi fe'llarda fêix "seru, saseru" majhul nisbat

"rem, rareru" ( yechim "da,desu" inkor "nai, masen"

bilan qo'shilib keladi. Lekin o'tgan zamon shakli "ta" ( TfcJ ) ga qo'shlib

kelish hollari yo'q. Agar o'tgan zamon shakli "ta" (TfcJ) ni ishlatsa, alohida olziga

tegishli holatni ifodalab qo'yish mumkin. Shart mayli "to" ( ) ning gapda turlanishi faqatgina hozirgi zamonga tegishli bolishi kerak.

Xulosa qilib, yuqoridagi misollardan kelib chiqib, shart mayli "to (T£J) ning

gapda ishlatilishini quyidagicha bolish mumkin. "

a) Umumiy, yagona holatni ifodalash uchun;

1s ^tf^Îto (^ÉIU^Â^^i)Haru ni naru to, sakura ga

sakimasu. Bahor kel(sa)ishi bilan,gullar ochiladi. ((T^J)"ba" ishlatish holati ham bor)

b) Sodir bo'lgan ish-harakat, kashf etilgan holatlarda;^£^TU-5£s

UFO Sora womite iru to, UFO ga tonde kita.Osmonga qara(sa)shim

bilan, UFO uchib keldi.

c) Shart maylida hamda buyruq-istak maylida ham ishlatilishi

Koko womassugu ikuto, migite ni ookina tatemono ga miemasu. Bu yerdan to'g'ri borsangiz, o'ng qo'lda katta bino ko'rinadi.ii^^^fôà^^^dfèè^&^Q

fco ( ^ ^ ^ # )Shigoto wo yameruto suguni okanega naku natta. Ishdan bo' shashimbilan, pulim tugadi. (Buyruq-istak mayli)

d) Tobe gapda fikr,maqsad,buyruq, iltimos kabilar ifodalanadi;

Yamada san ni auto, yoroshiku otsutae kudasai. Janob Yamada bilan

uchrashsangiz, salom ayting.^x(rfcbj"tara" ham ishlatilishi mumkin.

"BA" shart maylining qollanish xususiyatlari.Shart mayli bog'lovchisi "ba ()" ning ma'no xususiyatlari, gapda yasalish qoidasi, asosiy gapning oxirida ma'no

mumkin;

ifodalovchi ishlatiladimi, o'tgan zamon shaklida ham ishlatish hollari mavjudligi va "ba ()" bilan "to (), tara (fcb), nara (&b)" ning farqli jihatlarini quyidagi holatlaridagi gaplar orqali ko'rib chiqiladi.

Shart mayli "ba (itö)" ning yasalish usuli:

Fe'l (^P) Sifat(tff^P) Ot +ba ((()

m fifrmm + ba ((() ftL im ttL<£l№ ba (( ) ■ba ((()

Avval, ba ((() da qanday ishlatilish xususiyati va ma'no xususiyati borligi haqida ko'rib chiqamiz.

"ba ((()" ningma'noxususiyatlari:

Shart mayli ba( reba deb ham ishlatilishi mumkin) bog'lovchili gap haqida inkor o'tgan zamon va o'tgan zamon holatida ko'rib chiqamiz. 1. O'tgan zamon bo'lmagan vaziyatlarda.

Umumiy (subyektiv) shart mayli, mantiqiy, nazariyani ifodalab keladi.^^

^ftitös^^^C Haruga kureba, hana ga saku.Bahor kelsa, gullar ochiladi.

^^tö's^^^o Hanaseba , wakaru. Gapirsangiz, tushunamiz.^UfcfÄfcftitös lll^fo-S Chiri mo tsumoreba, yama to naru. Chang ham yeg'ilsa, tog' bo'lur. Qaytarish va odat bo'lib qolgan holatlarni ifodalaydi.

Tonari no inu ha shyujin wo mireba,tonde kuru.Qo'shni kuchuk oz xo'jayinini ko'rsa, uchib Tenki ga yokereba,

jyogingu ni iku.Ob-havoyaxshi bo'lsa, yugurgani boraman."savol so'z +ba ii (töU U)" shaklda savol so rash holatini ifolalaydi.

T't^o On wo ookiku suru tokiha, dou sureba ii desuka.Ovozini baland qilinyapgan

payt, nima qilsayaxshi Ashita ha nanji ni kureba ii

desuka.Ertaga soat nechada kelsam yaxshi?

Gap oxirida qo'shimcha sifatida kelish holatini ifodalaydi.

A:

B:

A: doushyoukana.

B: tomokaku yatte mireba.

A:Nima qilsam ekan-a.

B: Nima bo'lsa ham, qilib ko'rsangiz-chi.

^ £ ft tt s ^ t Ä n Ii s 7 * - Ii P H L T U t o

( ©WM )Gakusei no jidai ha, fuyu ni nareba, suki- bakari shite ita.Talabalik davrimda, qish bolsa, faqat konki uchardim.(O'tgan zamondagi odat)

(I^i^)Yoku mireba, kanojyo ni ha bijin deha nakatta. Yaxshilab qarasam, u qiz chiroyli emas ekan.

(tushunish) Tttä£35o

Jikan ga areba, eiga wo mini ikeru darou. Yuqoridagi gaplarda bosh gap "jikan ga areba" ( Tfè^^^^J ) ham, tobe

ham "eiga wo mini ikeru" (T^S^Mtfî^SJ) ham kelajak, ^^©s

kelajakda bor bolishi, ^ ^ M © s halqilinmagan holatlarda ishlatiladi. Bunda

gapmayllari umumiy qilib shart mayli deb ataladi. Shart mayli deb, faktlarning aloqasi bo'lmay, zamonlare'tiborgaolinadi. Quyidagi gaplarda ko'rishimiz mumkin.

Shart maylidagi fe'llar boshqa biror ish-harakatning amalga oshishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo'lgan ish-harakat ma'nosini anglatadi. Shart mayli fe'l o'zagi yoki negiziga -sa qo'shimchasini qo'shish bilan hosil boladi va undan so'ng shaxs-son qo'shimchalari qo'shiladi: borsam, borsang, borsa, borsak, borsangiz,

borsalar kabi.(l-jadval) Lekin yapon tili shart mayli "to" (T£J) boglovchisi gapda

ishlatilganda, -sa qo'shimchasidan tashqari -ishi bilan deb ham tarjima qilinish hollari ko'p uchraydi.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

Yapon tili "to, ba, tara, nara " (r^'tö'fcb'&bj) shart maylining gapda

ishlatish qoidasi, o'zbek tili shart mayli bilan solishtirib (jadval-2) chiqilgan. Ozbek tili -sa shart mayli orqali gap yasalishi, yapon tili o'rganuvchilari uchun yapon tili

shart mayli "to, ba, tara, nara" (r^'tö'fcb'&bj) ning bir-biridan farqlab olish qiyin kechadi.

Jadval-1 O'zbek tili shart maylining yasalishqoidasi. (bormoqf?T< ikujfe'li misolida)

I shaxs Men (ff watashi) bor+sa+m

Biz (ffM watashitachi) bor+sa+k

II shaxs Sen (fö&fc anata) bor+sa+ng

Siz (fö&fc^fcanatagata) bor+sa+ngiz

III shaxs U ( fö kare s fö £ kanojyo) bor+sa

Ular (föb karera) bor+sa+lar

Fe'l o'zagiga shart mayli qo'shimchasini qo'shib, egalik qo'shimchasi birlik I shaxsga -mni, II shaxsga -ng, III shaxsga esa, hech qanday qo' shimcha qo' shilmaydi. Ko'plik I shaxsga -k, II shaxsga -ngiz, III shaxsga esa, - lar egalik qo'shimchalari qo'shish orqali gap yasaladi.

Jadval-2. O'zbek tili va yapon tili solishtirma tarjima

Yapon tilidagi gaplar O'zbek tilidagi gaplar

£ U t s % U t t o Yasui to, uremasu. (Arzon bo'lishi bilan sotiladi.) Arzon bo'lsa, sotiladi .

£(№lis%nito Yasukereba, uremasu.

Yasukattara, uremasu.

Yasui nara, uremasu.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

Yuqoridagi 4 xil yapon shart mayli yapon tildagi gaplarni o'zbek tiliga tarjima qilingan payt shart mayli yapon tilidagi gaplarda 4 xil usul bilan yasaladi. Ozbek tili esa, birgina -sa qo'shimchasi orqali tarjima qilinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES)

1. Abdug'afforov I. F. O'zbek tili grammatikasi. -T.: "O'qituvchi", 1999. - 238 b.

2. Abdurahmonov G'., Rustamov A., Qadimgi turkiy til. -T.: "Fan", 1982. - 216 b.

3. Abdurahmonov G'., Shukurov SH., Mahmudov Q. O'zbek tilining tarixiy grammatikasi. -T.: "O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati", 2008. - 320 b.

4. Feyda Umarbek. O'zbek va uyg'ur tillarida o'tgan zamon fe'llarining badiiy nutqda ishlatilishi: Filol. fan. nomz. ...diss. -T., 1998. -102 b.

5. 1973. - 318 p.

6. #±£(2001) +