CC BY
4O'ZBEK RAQSDA MUSIQANING O'RNI
M.M.Mahmudova makhmudovamalakhat@gmail.com O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi
Annotatsiya: Maqola musiqiy san'at va raqs o'rtasidagi munosabatni baholashdan iborat. Shuni hisobga olish kerakki, bu birlashmadagi har bir element ulkan kuchga ega va agar kombinatsiya noto'g'ri bo'lsa, uyg'unlikka erishish mumkin emas - bu san'atda majburiydir va ularsiz ijodiy aktning o'zi uchun hech qanday ma'no yo'q. O'zbek raqsida xoreografiya shunchaki musiqa uchun mo'ljallangan bezakka aylanib qolmasligi kerak, shu bilan birga raqsning musiqa ustidan yaqqol ustunligi ham qabul qilinishi mumkin emas. Muhim jihat shundaki, zamonaviy xoreograflar musiqiy kompozitsiyalarni uslub va xarakter jihatidan bir-biriga mos kelmaydigan xoreografik raqs tomoshalari bilan aralashtirib yuborishadi. Maqolada o'zbek raqs san'atining buyuk ustalarining ijodi, ularning ijodiy jarayoniga munosabati, zamonaviy xoreograflar, baletmeysterlar faoliyatida namuna, o'rnak bo'lishi, o'zbek milliy raqsi tuzilmasi qonunlariga zid bo'lmagan an'analarni saqlab qolish, uni yangi zamonaviy bosqichga olib chiqadigan raqslarini sahnalashtirganidan namunalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: madaniyat, raqs, an'analar, xoreografiya, meros, musiqa, ritmlar, xoreograf, sahnalashtirish, uslub, garmoniya, san'at
THE ROLE OF MUSIC IN UZBEK DANCE
M.M.Mahmudova makhmudovamalakhat@gmail.com State Academy of Choreography of Uzbekistan
Abstract: The article evaluates the relationship between musical art and dance. It should be taken into account that each element in this combination has tremendous power, and if the combination is incorrect, it is impossible to achieve harmony - this is mandatory in art, and without them there is no meaning for the creative act itself. no. In Uzbek dance, choreography should not become a mere decoration for music, and at the same time, the obvious superiority of dance over music cannot be accepted. An important point is that modern choreographers mix musical compositions with choreographed dance performances that are incompatible in style and character. In the article, the work of the great masters of Uzbek dance art, their attitude to the creative process, being an example in the work of modern choreographers, ballet masters, preserving traditions that do not contradict the laws of the structure of Uzbek national
dance, making it new examples of his staged dances that bring him to the modern stage are given.
Keywords: culture, dance, tradition, choreography, heritage, music, rhythms, choreographer, staging, style, harmony, art
Raqs musiqa uchunmi yoki musiqa raqs uchunmi? - raqs san'ati haqida gapirganda, bu savol biroz qolib ketmoqda. Raqsning musiqiy jo'rlikka bog'liqligi yoki aksincha, musiqaning raqs ijrosidan mustaqilligi masalalariga chuqurroq kirib borishning hojati yo'q. To'g'rirog'i, vazifa nimada: agar bu raqs elementlari bilan jo'r bo'ladigan qo'shiq bo'lsa, ma'no va majoziy komponentni kengroq ochib berish uchunmi yoki musiqiy qism barcha ifodalilik shakllarini birlashtirgan raqs bo'lsa. Musiqiy hamrohlik, uyg'un harakatlar va holatlar, plastika va mimika, dinamika, temp va ritm bilan bir qatorda - kompozitsiyaning yaxlit rasmini yaratadi, bu orqali informatsion xabar vizual va eshitish orqali uzatiladi. Bu shuni anglatadiki, musiqa xoreografiyaning barcha majburiy shakllari kabi zaruriy komponent bo'lib, raqs tomoshalarida talab qilinadigan yechimni bir xil darajada ta'minlaydi.
Bugungi kunda raqs sahnalashtirishda har bir xoreografning maqsadi to'g'ri tanlangan materialga asoslanib, xalq an'anaviy harakatlarining aniq tahlili o'tkazilishi kerak. Musiqa rang berish uchun emas, balki haqiqiy uslubni saqlash uchun xizmat qilishi kerak. Masalan, o'zbek raqs harakatlarini arab yoki turk ritmiga, boshqa millat motivlariga qo'yib bo'lmaydi. Gap, shubhasiz, o'zbek xalq amaliy san'atining mulki bo'lib an'anaviy xalq raqs harakatlari o'zini buzishdan boshqa narsa emas.
Konsert sahnalarida va televizor ekranlarida ijro etiladigan zamonaviy raqs tomoshalari ko'pincha o'rnatilgan uslubdan uzoqda bo'lib, sof an'anaviy ma'noga faqat o'gzaki ega. Ko'pincha xoreograf qo'shiqning so'zlariga e'tibor beradi, shu bilan birga raqsning stilistik va xarakterli birligiga mos kelmaydigan ritmlar, motivlar, ohanglar va boshqa elementlarni yo'qotish joiz emas.
Agar, masalan, qo'shiq o'zbekcha bo'lsa-da, lekin musiqada o'zbek raqs harakatlariga xos bo'lmagan asboblar yoki ritmlar bo'lsa, ikkinchisidan foydalanishga yo'l qo'yilmaydi. An'anaviy xarakterli harakatlar o'zini xosligini yo'qotadi va ular buziladi. Usta Olim Komilov, Tamaraxonim, Mukarram Turg'unboyeva va boshqa asoschilar - buyuk ustozlarimiz tomonidan yetkazilgan o'zbek raqs maktabi o'zining boy va shiddatli mazmuni bilan unutilib ketish xavfi ostida qolmasligi kerak. San'atimizni o'ziga xosligi va betakrorligi bilan asrab-avaylash va rivojlantirish vazifasi o'zbek xoreografiyasining har bir xoreografining ustuvor vazifasiga aylanishi kerak.
Etnik folklor san'atining xarakterli farqlari haqida gapirganda, bizning mintaqamizning o'zi ham boy va rang-barang ekanligini unutmasligimiz kerak. Yurtimizning har bir go'shasida "o'z so'zi", "o'ziga xos qo'lyozma" bor. Va har bir
mintaqa o'ziga xos naqsh, o'ziga xos jo'shqinlik, uslub, syujet, shuningdek, musiqiy materialni taklif qiladi - bularning barchasini o'ziga xos, mahalliy kuy va ritmlarda ifodalash mumkin. Afsuski, ko'plab xoreograflar bu holatlarga e'tibor bermaydilar. Natijada, misol tariqasida, Buxoro musiqiy materialida sahnalashtirilgan Farg'ona raqs harakatlaridan iborat raqslarni ko'rishimiz mumkin. Bunday savodsiz yondashuv musiqa va raqs o'rtasidagi bog'liqlikni buzadi va natijada bu ittifoqni estetik idrok etish uchun zarur bo'lgan har qanday uyg'unlikdan mahrum qiladi - bu butun san'atning yuksak g'oyasining yaxlitligini buzadi. Zamonaviy idrokga kelsak, stilizatsiyaning ma' lum bir turi ham tabiiydir, ehtimol buni davr talab qiladi (zamonaviy yondashuv). Ammo, biz bilganimizdek, har qanday stilizatsiyaga mas'uliyatli va o'ylangan holda yondashish kerak. Asl materialni buzmasdan yoki zarar etkazmasdan, har bir detalni malakali va sinchkovlik bilan ko'rib chiqish lozim.
An'anaviy raqs maktabi o'zining barcha boy mazmunida izchil uslubga rioya qilishni talab qiladi. Raqsni sahnalashtirish uchun musiqiy materialni tanlashga kelsak, yakuniy natijani - bu janr qonunlarining asosiy talablariga javob beradimi yoki yo'qligini hisobga olish kerak. An'anaviy raqs janri klassik tamoyillarning belgilangan tartibini nazarda tutadi.
M.Turg'unboyeva o'zbek mumtoz raqsining buyuk ustasi, xoreograf sifatida raqs tomoshalari uchun musiqa materialini tanlashda kompozitorlar bilan yaqindan hamkorlik qilgan. M.Turg'unboyeva kompozitor M.Mirzayev bilan hamkorlikda "bahor" mavzusida musiqaga buyurtma bergan bo'lsa-da, ayni paytda o'z g'oyasini tushuntirib, kompozitorni ijodiy g'oyasini yo'naltirgan. M.Mirzaev "Bahor valsi" raqsi uchun musiqa yozgan, keyinchalik "Bahor" ansamblining konsert dasturida shu raqs "vizit kartasi"ga aylangan. M.Turg'unboyeva doiraning barcha harakatlari va ritmlarini eng mayda detallarigacha o'ylab ko'rar edi. Doira ustasi va ansambl yakkaxon doirachi Q.Dadaev bilan birga ishlayotgan M.Turg'unboyeva ish jarayonida ritmlarni o'ylab topib, qo'llari bilan stolga urib, Q.Dadayev esa shu ritmlarni doirada chiqarar edilar. "Bahor" ansambli repertuaridagi "Uchrashuv", "Sho'h qiz", "Ozodlik", ommaviy raqs "Pilla", "Ikki doira bilan raqs" kabi mashhur raqslari shunday nashr etilgan. Eng oliy maqsad har doim musiqali so'z va raqs harakati o'rtasidagi uyg'unlik bo'lib, ohangdor jo'r yoki jo'shqin ritmda raqsga tushish emas. Umumiy fikrga ega bo'lgan buyuk xoreograf shuni ajratib olib, g'oyani puxta yo'naltirish orqali kompozitorga yetkazdi, u o'z navbatida musiqa va raqs g'oyalarida ifodalilik yechimlarini amalga oshiradi.
Xoreografning ishini sarhisob qiladigan bo'lsak, musiqa va raqs san'ati o'rtasidagi munosabatlarning maqsadi haqida doimo eslab qolish kerak bo'lgan aniq ko'rsatmalar kerak.
Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida musiqa va raqs san'atini o'ziga xosligi va betakrorligi bilan asrab-avaylash zarur.
"...Mamlakatimizda madaniyat va san'at rivojlanmasa, jamiyat taraqqiyotga erishmaydi. Xalqimiz taraqqiyoti darajasiga, avvalo, milliy madaniyatdan kelib chiqib baho beriladi. Shunday ekan, madaniyat xalqimizning, jamiyatimizning tashqi ko'rmisЫdir." Sh.M.Mirziyoyev
Foydalanilgan adabiyotlar
1. № УП - 4956 "О мерах по дальнейшему совершенствованию системы управления в области культуры и спорта", а также постановление Президента Республики Узбекистан № ПП - 3022 "О мерах по дальнейшему развитию и совершенствованию сферы культуры и искусства".
2. "Принципы взаимосвязи музыки и танца" - Астахова О. А кандидата Искусствоведения САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКАЯ ГОСУДАРСТВЕННАЯ КОНСЕРВАТОРИЯ им. Н.А.РИМСКОГО-КОРСАКОВА
