CC BY
13HAVASKOR XOREOGRAFIYA JAMOALARIDA HALQ RAQSLARINI
TALQIN QILISHDAGI MUAMMOLAR
Komarova Olga Konstantinovna O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi
Annotatsiya: Muallif havaskor jamoalarining zamonaviy xoreografik faoliyatidagi an'analar va innovatsiyalar masalalarini tadqiq etgan. Bugunda xalq o'yinlarining an'anaviy asosini saqlab qolgan holda uslublashtirish jarayonining muqarrarligi va zarurligi asoslab berilgan. Shuningdek, raqs tanlovlarida hakamlar hay'ati a'zolarining badiiy kengash sifatida faoliyatini ochiq muhokama tahlil qilish zarurligi masalasi ham ko'tariladi.
Kalit so'zlar: an'ana, xalq raqsi, stilizatsiya, xalq ijodiyoti, folklor yo'nalishi, yangilik, ifoda etish vositalari.
FOLK DANCES IN AMATEUR CHOREOGRAPHY TEAMS PROBLEMS IN INTERPRETATION
Komarova Olga Konstantinovna Uzbekistan State Academy of Choreography
Abstract: The author explores the issues of tradition and innovation in the modern choreographic activities of amateur groups. Today, the inevitability and necessity of the process of styling, while preserving the traditional basis of folk games. The need for an open discussion and analysis of the work of members of the jury as an artistic council in dance competitions is also raised.
Keywords: tradition, folk dance, stylization, folk art, folklore, novelty, means of expression.
Raqs san'ati zamonaviy jamiyatda inson hayotining ko'plab jabhalariga faol ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy-madaniy hodisadir. Uning tarbiyaviy roli aniq va uzoq vaqt davomida isbotini topgan. Raqs san'ati shaxsda ma'naviy-axloqiy fazilatlarni uyg'otadi, axloqiy-estetik qarashlarni, vatanparvarlik tuyg'ularini shakllantiradi, asl, hozirgi zamonni begona va tanishdan farqlashga o'rgatadi.
Raqs qadimgi davrlarda madaniyatning elementi sifatida an'anaviy hunarmandchilik va boshqa san'at turlari bilan birlashgandir. Sinkretik marosim harakatlari doirasida vujudga kelgan va muayyan ijtimoiy vazifalarga ega bo'lgan raqs, keyinchalik o'ziga xos xalq amaliy san'atining alohida turi sifatida vujudga kelgan.
Xalq madaniyatining an'anaviy shakllaridan biri bo'lmish folklor bu genetic kod bo'lib, uning namunalari millatlarning xarakterini, dunyoni idrok etishini, ijtimoiy munosabatlarini, ma'naviy qadriyatlarini belgilab beradi. Har bir millatning, xalqning o'ziga xosligini bildiruvchi xalq amalliy san'ati, qo'shiqlari, raqslari, tili mavjud. An'anaviy madaniyat aynan shu etnik guruhga olib keladigan tarixiy meros, insoniy ildizi sanaladi.
Globallashuv, turli xalqlar madaniyatining integratsiyalashuvi va o'zaro ta'siri kuchayib borayotgan davrda aynan an'anaviy madaniyat millatning o'ziga xosligini saqlashga, etnik-madaniy o'ziga xoslikni yo'qotmaslikka, ma'naviyatni qo'llab-quvvatlashga, milliy o'zlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. An'anaviy badiiy madaniyat bugun xalqqa o'z tarixiy xotirasi va g'ururini qaytarishning haqiqiy ishtirokchisiga aylanib bormoqda [1]. Binobarin, xalq madaniyatiga g'amxo'rlik qilish, uning namunalarini asrab-avaylash, o'rganish, kelajak avlodlarga yetkazish juda muhim.
Xalq amaliy san'ati ham, ming yillar vaqt davomida insonga uning taraqqiyot yo'lida hamroh bo'lib kelgan.
San'at har bir davrning ma'naviy ehtiyojlari va estetik g'oyalariga javob beradi va o'tgan asrda va har bir avlodda voqelikning badiiy aksi sifatida jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy hayotidagi o'zgarishlar ta'sirida shakllanib boradi. San'at bugun ham odamlar uchun qiziqarli, hayotbaxshdir.
Zamonaviy san'at jamiyat ehtiyojlariga javob beradigan bugungi kun bilan uyg'un holda hayotni aks ettirishning eng xilma-xil, ammo tobora ta'sirchan va samarali shakllarini izlashga majbur bo'lmoqda.
Shunday qilib, an'anaviy (xalq) madaniyati bugungi milliy madaniyatning bir qismiga aylandi.
Bugungi kunda ko'plab xoreograflar xalq uslublariga murojaat qilishmoqda. Bu har bir ijodkorga o'zini qanday his qilsa, o'shandek anglash imkonini beruvchi dunyoning oldingi xoreografik qarashlaridan farq qiladi.
Gruziyaning taniqli Suxishvilli va Ramishvilli nomli xalq raqs ansambli vaqt hujumiga qarshi tura olmadi.
Zamonaviy ansambl rahbarlarining an'anaviy san'atga yangicha yondashuvini ko'rsatadigan videolar keng tarqalgan bo'lib, ular turli sharhlarga: hayratdan tortib to to'liq tushunmovchilik va rad etishgacha yetkazib boradi.
O'ttiz-qirq yil davomida havaskorlik jamoalari rahbarlarining faoliyatida an'anaviy xalq raqsi shu qadar jiddiy o'zgarishlarga duch keldiki, uni printsipial jihatdan bir janrga bog'lash juda qiyin bo'lib qoldi. Xalq raqsi yo'nalishlari va kombinatsiyalarining xilma-xilligi, faol dinamikasi, harakatchan o'zgaruvchanligi, an'anaviy birlamchi manbaning o'ylamasdan, yuzaki o'zgarishi bugungi kunda havaskor xalq raqslarida o'ziga xos janr yo'nalishlarini ajratib ko'rsatishga imkon
bermaydi. "Stilizatsiya", "janr", "yo'nalish", "uslub" tushunchalarining mohiyati va talqini noaniqlashib bormoqda.
Raqs kompozitsiyasini yaratishda ifodali vositalarni noto'g'ri, ba'zan qabul qilib bo'lmaydigan darajada aralashtirish ushbu ish usullarini stilizatsiya usuliga bog'lashga imkon bermaydi.
Musobaqa va festivallardagi bunday kompozitsiyalar nafaqat saralash bosqichlaridan o'tadi, balki sovrinlarni ham qo'lgakiritadi!
Zamonaviy hayotning sur'ati, turli ommaviy kommunikatsiya vositalarining kuchli ta'siriga ega, jadal rivojlanayotgan turmush va uning ehtiyojlarida yangi shaxsni yaratdi. Inson his-tuyg'ularining cheksiz yangilanishiga, stereotiplarni yengishga intiladi, san'atdan yorqin, chuqur taassurotlarni kutadi, g'oyaning dadilligi, yangi shakllar bilan hayratlanadi. Bugungi kunda madaniyatning folklor yoki etnik raqs ko'rinishidagi an'anaviy shakllari madaniy muhitda deyarli uchramaydi. Hozirgi zamon odami ularni arxaik, eskirgan deb hisoblaydi. Ma'lumki: har bir avlodning o'z qo'shiqlari, o'z ritmlari bor. Shunday lahzalar keladiki, voqelikning o'zi rassomni yangi shakllar izlashga undaydi, chunki xalq tarixidagi yangi bosqichni aks ettirish uchun eskilari yetarli emas. Badiiy stilizatsiya dolzarb hodisa - san'atning dialektik rivojlanishining tabiiy va muqarrar jarayoniga aylanib bormoqda, bu ma'lum estetik maqsadlarga erishish uchun ijodiy faoliyatda allaqachon duch kelgan badiiy shakl va uslublardan yangi mazmunli kontekstda foydalanishni nazarda tutadi [2]. Stilizatsiya o'tmish va bugungi kun o'rtasidagi uzviylikni saqlagan holda an'anaviy san'atni yangi shakl va ifoda vositalari bilan boyitadi. Xalq raqslarining stilizatsiyasi tufayli musiqa doimo yangilanadigan, jonli san'at sifatida qabul qilinadi. Ularni ifodalovchi arxaik shakllar yo'qoladi, yangi va zamonaviylari paydo bo'ladi. An'anaviy folklorga nisbatan uning yo'nalishlari yangilik, "remeyk" (qayta ishlov berish), o'zgacha uslubning bir turi sifatida ishlaydi.
XX asrning ikkinchi yarmida yangi, zamonaviy raqs shakllari - xalq yo'nalishlari professional san'atga ham, havaskorlik san'atiga ham kirib keldi.
An'anaviy raqsni zamonaviy raqs bilan uyg'unlashtirgan ilk islohotchi-xoreograflardan biri iste'dodli xoreograf, aktrisa, raqqosa, Toshkent xoreografiya bilim yurti bitiruvchisi Zebo Amina-Zodedir. 1979-yilda uning mashhur "Ey sanam" raqsi "Zebo" ansambli artistlari tomonidan taqdim etilgan [3].
Ansamblning 40 yoshda ekanligiga qaramay, bugungi kunda raqs o'zining lirikasi, yumshoqligi va nafisligi bilan o'ziga jalb qiladi. Mutannosiblik hissi, tanlangan uslubga qat'iy rioya qilish usta ijodida yaqqol namoyon bo'ldi.
Misol tariqasida keltirilgan raqslar g'oyaviy mazmuni, obrazlari, sur'atlari, texnikasi, uslublari, baletmeyster texnikasi jihatidan bir-biridan farq qiladi.Umumiy jihati shundaki, barcha xoreograflar ikkita uslubni bitta raqsda birlashtiradi xalq va zamonaviy, ikkinchisi ustunlik qiladi. Ammo bu dissonans, disgarmoniya holatini
paydo qilmaydi. Har bir raqs organik bir butun sifatida qabul qilinadi, bu yerda o'zaro kirish, sintez, turli xil uslubdagi elementlarning sintezi kompozitsiyani yaxshilash uchun ishlaydi.
Havaskor guruhlarda hamma narsa unchalik aniq emas. Postsovet hududida, havaskorlik jamoalari rahbarlarining ishida, qoida-buzarliklarga nisbatan doimiy tendensiya saqlanib qolmoqda ya'ni, oddiy munosabatlar, meyorlar va qonunlarni yengib o'tish. Estetika janrining subektiv tushunchasida - ijodda hech qanday tamoyillarning yo'qligi kuzatilmoqda. Har bir xoreograf o'zining ijodkorlik va zamonaviylik huquqini himoya qilib, san'atda o'zini namoyon etishga intiladi. Stilizatsiya qonunlariga e'tibor bermaslik, aksincha, mensimaslik yoki bilmaslik ijod erkinligiga da'vo bilan almashtiriladi. Raqs uslublari cheksiz, aralash, yaxlit, gibrid, sintetik xoreografik shakllar bo'lib, "soxta etnik", "soxta milliylik" teginish bilan "aralashtirilgan" poli stilistik janr paydo bo'ladi. Zamonaviy xoreograflar o'z ishlarida xalq raqslarining an'anaviy usuli bilan bir qatorda akrobatika, gimnastika, klassik raqs elementlari va zamonaviy raqs yo'nalishlaridan foydalanadilar. Natijada, "bu kuchli, menga yoqadi" tamoyili bo'yicha elementlardan foydalaniladigan o'ziga xos nopok ta'msiz raqs brikolaji bo'lib qoladi. Turli xil uslubdagi elementlarning mexanik, ta'msiz kombinatsiyasi, yorqinlikka, jozibalilikka, tashqi effektga yo'naltirilganligi spektakllarning tashqi shubhali o'ziga xosligi ortida xoreografning ijodiy uslubi, yangilik emas, balki oddiy noprofessionallik yashiringan degan fikrga olib keladi.
Stilizatsiyalangan xalq raqslari uchun xalq xoreografik folklor-tilida to'liq bo'lmagan holda qayta ishlangan xalq musiqasiga asoslangan kompozitsiyalar beriladi.
Bunday xulosaga postsovet hududida ko'p miqdorda o'tkaziladigan turli tanlov va festivallarda ishtirok yetuvchi guruhlarning raqs chiqishlari tahlili natijasida keldi. "Kuvirkom" raqs uyi (Rostov-na-Donu) jamoasi tomonidan taqdim etilgan kompozitsiyada "Silen polivayet" stilize qilingan xalq musiqasidan foydalanilgan [4].
Spektakl g'oyasi haqida aniq tushuncha shakllanmayapti. Oppoq sarafanlar kiygan, sochlari taralmagan, tushunarsiz plastika yordamida o'smir qizlar kattalarning izlanishlari, hatti-harakatlarini tomoshabinga yetkazishga harakat qilishadi. Kompozitsiya tuzilishiga ko'ra noaniq (faqat subektiv) tuyg'ular va taxminlarni yuzaga keltiradi.
"ID City Show" (Sankt-Peterburg) tanlovida xoreograf B. Shipulin uslubiy etnik belarus qo'shig'iga sahnalashtirilgan "Sokolonko" kompozitsiyasini taqdim etdi. Yashil sarafan, oq kozok va boshidagi gulchambardan iborat kostyum odatda belarus xalq musiqasiga mos keladi. Biroq, raqs matnida belarus xalq raqsi harakatlari kuzatilmaydi, ammo yuqori batmanlar juda ko'p. Raqsning avj nuqtasi quyidagicha ifodalanadi. Davrada turgan ijrochilar qo'llarini ushlab turishadi. Har ikkinchi qiz
oyoqlari bilan vertikal yo'nalishda keskin burilib, qo'shni ijrochilarning qo'llariga bu holatda osilib turadi, yubkalari esa boshlariga tushib, etaklari osti ochilib qoladi [5].
Ba'zi xoreograflar uslublashgan folklor-sahna raqsi doirasida qolib, asossiz harakatlar bajaradilar, o'zlarining "milliyligini" hisobga olmaydilar. Rus raqslariga ukrain harakatlari, kavkaz tiz cho'kib aylanishlarni qo'shadilar ("Baxtli bolalik" ansambli, Navoiy sh., O'zbekiston. Baletmeyster F.Musayeva).
"Musiqiy ko'prik" festival-tanloviga E.V. Koroleva boshchiligidagi "Elegiya" (Ufa, Boshqirdiston) na'munali uslubiy va estrada raqs ansambli ijrosida "Rus motivlari" raqsi taqdim etildi. [6]. Raqs yorqin va quvnoq. Biroq, na guruhning stilizatsiya janriga yo'naltirilganligi, na millatga ishora qiluvchi raqs nomi, yorqin kalta sarafanlar kiygan ishtirokchilar - qizlarning erkaklar hatti-harakatlari: chuqur o'tirishlar, darveshona harakatlar, havoda qadamlari rus motivlariga hech qanday ishora qilmaydi.
Havaskorlar jamoalaridagi rejissyor-xoreograflarning aksariyati oliy ma'lumotga, ba'zan esa magistr darajasiga ega. Savol tug'iladi. Bo'lajak xoreograflar universitetlarda nimalarga o'qitiladi?"
Xoreografiya universitetlarida yuqori toifali mutaxassislar an'analarga juda sezgir bo'lib, stilizatsiya jarayonida o'zlari saqlab qolishga muvaffaq bo'lgan haqiqiy, universal va milliy jihatlarni yo'qotishdan qo'rqadilar. Talabalarga etnik materialga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish, xalq raqslarini sahnalashtirishda qanday badiiy usullardan foydalanish va boshqalar o'rgatiladi. Tor koridorda ijod qilishdan charchagan bo'lsa kerak, uzoq kutilgan mustaqillikdan mast bo'lgan bitiruvchi xoreograflar, "Men ijodkorman! Men buni shunday ko'raman, men buni xohlayman! Bu ajoyib va tomoshabinga yoqadi!" umidsiz ishtiyoq bilan anarxik erkinlik tubiga otiladilar.
San'at senzurasi bugungi kunda juda muhim. Tanlovlar va festivallar xolis badiiy tahliliy, malakali hakamlar hay'atini professional va asosli tanqid bilan jamoa rahbarlari ishtirokida o'tkazish kerak.
Aniqlangan muammolar nuqtai nazaridan O'zbekiston televideniyesining ZOR TV kanalida namoyish etilayotgan "Joziba" loyihasining formati mamnuniyat tuyg'usini uyg'otmoqda. Bolalar raqs guruhining har bir chiqishidan so'ng, professional o'qituvchilar, xoreograflar va baletmeysterlardan iborat malakali hakamlar hay'ati guruh rahbarlari ishtirokida muhokama o'tkazadilar qoniqarli jihatlarni ta'kidlaydilar, jamoaviy ijrolardagi xatolarni aytib o'tadilar, guruh ishini takomillashtirish bo'yicha professional maslahatlar beradilar. Milliy telekanalda jamoa sardorlari faoliyatining ochiq, malakali muhokamasi, kasbiy maslahat o'sha senzura, o'sha badiiy kengash raqsning stilistik sofligini saqlash, respublikada xoreografiya san'atida havaskorlik jamoalari rahbarlarining mahoratini oshirish va sifatini oshirish bo'yicha ish olib boradi.
An'ana va yangilik - o'tmish va hozirgi zamonning dialektik qarama-qarshiligidir. Bir tomondan, mumtoz san'at ta'limi janr sofligini saqlashga, an'anaviy san'atni e'zozlashga qaratilgan. Bunga yangi asarlar o'tmish va hozirgi davrning ko'zga ko'ringan xoreograflari tomonidan yaratilgan badiiy namunalarga, badiiy janr qonunlariga mos kelishi sharti bilan erishish mumkin. Boshqa tomondan, aynan ijodkorlikdagi an'analarga amal qilish bo'lajak xoreograflar ongida turg'unlikka, natijada san'at rivojida uzilishlarga olib kelishi mumkin.
Zamonaviy ommaviy madaniyat media texnologiyalari orqali endi hamma uchun mavjud. "YouTube" kanali havaskorlik to'garaklari yetakchilari o'z ishida yo'l-yo'riq ko'rsatishi haqida ma'lumot beradi. Bunday sahnalashtiruvchi-rahbarning madaniyati, bilimi, san'atda nima yaxshi, nima yomonligi haqida o'ziga xos g'oyalari bilan, yomon diddan immunitet bo'lsa, qo'pollik, havaskorlikka qarshi emlashda foydalidir. Shuningdek, jamoa rahbari o'quvchilar, ularning ota-onalari, tomoshabinlar va san'at oldidagi ma'naviy mas'uliyatini tushunishi ham muhimdir.
San'atdagi eklektizm - bu vaqt bilan belgilanadigan o'ziga xos estetik qadriyatlar tizimiga ega bo'lgan tabiiy hodisadir. Bugungi kunda xoreograflar an'analarni saqlab qolish jarayoniga bir yoqlama qarashlari kerak emas, balki ularni saqlab qolish nuqtai nazaridan qarashlari kerak. An'anaviy raqsga hurmat, ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lgan holda, ular jamiyatning madaniy va estetik ehtiyojlarini ko'rishlari va hisobga olishlari, folklor merosini eng zamonaviy shakllar, ritmlar, ranglar bilan sintez qila olishlari kerak. Bu borada ajdodlarimiz merosi katta imkoniyatlar yaratsada, undan ijod yo'lida foydalanish kasbiy mahorat va savodxonlikni, yuksak estetik did hamda mutanosiblikni talab etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Filologiya i iskusstvovedeniye. V.I. Bochkovskaya, «Traditsii v narodnom iskusstve kak dialekticheskoye yavleniye». [Elektronniy resurs]. URL: http://izvestia.asu.ru/2011/2-1/arts/TheNewsOfASU-2011-2-1-arts-02.pdf. (data obrasheniya: 13.05.2020 )
2. Slovar. URL: https://litra.info/book/kak-zarabotat-esli-umeyesh-pisat/page-17.html (data obrasheniya: 13.05.2020 )
3. https://www.youtube.com/watch?v=LlSAk5HPhHA
4. https://www.youtube.com/watch?v=GPyglAjyqMM
5. https://www.youtube.com/watch?v=EKP2xwMEy5Y
6. https: //www.youtube.com/watch?v=E 1 Qa5Fkcvr0
7. Arutyunov S.A. Narodi i kultura: Razvitiye i vzaimodeystviye. M., 1989.
8. II Maxkambayevna. SCENOGRAPHIC INTERPRETATION OF ALISHER NAVOI'S WORKS (On the example of the State Academic Theatre of Opera and
Ballet named after Alisher Navoi)// European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences 6 (6), page 16-19
9. HM HMaHKynoBa, 3K Oa3nHeBa. A.HHmEP HABOHH HOMH^ATH AAB^ATAKA^EMHK KATTA TEATPH CA^HACH^A ".HA3TH KA.HE BA CEBTH PA^CH" EA.HETH CqEHOTPAOHflCHflA 3AMOHABHH TA^^HH// Oriental Art and Culture, 2021.
