CC BY
0ЭОЖ 811.512.122
ОЦУ САУАТТЫЛЫГЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ - ФУНКЦИОНАЛДЫ САУАТТЫЛЬЩТЬЩ НЕГ1З1
КУНЕВА ЦАРЛЫГАШ ЕЛЕУСИЗОВНА РУСТЕМОВА ЖАЙНА ЖАРАСОВНА
Назарбаев Зияткерлiк MeKTenTepi ДББ¥ Педагогикалык елшеулер орталыгыныц сарапшылары Астана каласы
Аннотация: Элемдгк контексте оцу сауаттылыгы цазгргг цогам вмгргне дайындаудыц нег1зг1 параметрлертщ 6ipi реттде царастырылады. Ел1м1зд1ц бшм беру саласындагы жацарган бшм мазмуныныц негiзi де оцушылардыц функционалдыц сауаттылыгын арттыру болып отыр. Осы багытта аталмыш мацалада оцу сауаттылыгын цалыптастырудыц мацызды параметрлерi мен тиiмдi жолдары царастырылган. Авторлар оцу сауаттылыгын дамытуга багытталган оцылым тапсырмаларын, мэтiндердi, когнитивтi дагдыларды, оцу стратегияларын дурыс тацдауга цатысты тэжiрибелерiмен бвлшп, нусцаулыц бередi. Оцылым тапсырмаларын дурыс цурастыру - кYтiлетiн нэтижеге жетудщ басты кепш екендтне баса назар аударады.
Трек свздер: функционалды сауаттылыц, когнитивтi дагдылар, параметрлер, оцу сауаттылыгы, халыцаралыц стандарт, контекс, формат, оцылым стратегиялары
БYгiнгi еркениеттщ даму децгей бшмдшк пен сауаттылык угымдарыныц мазмуны мен оны тYCшудщ сара жолдарын iздестiрудi кажет етед^ ce6e6i казакстандык бшм беру жYЙесшщ алдында бшм сапасыныц бэсекелестшн арттыру, шынайы емiрлiк кезецдерге бешмделу мэселелерi тур. Элемдш бiлiм кещстшндеп халыкаралык стандарт талаптарына сай окыту YДерiсiнiц орталык тулгасы бiлiм алушы субъект, ал ол субьектшщ алган бшмшщ тYпкi нэтижесi кузыреттiлiктер болып белгiленуi бшм беру жYЙесiнде «функционалдык сауаттылыкты» калыптастыру мэселесiн негiзге алудыц езектiлiгiн арттырып отыр. Осыган орай «сауаттылык» угымыныц мэнi мен магынасы да жаца кырынан карастырылып, сауаттылык угымыныц мэш тулгага койылатын басты талаптар - оку, жазу, санай бiлу кабшеттершен герi, белгiлi бiр когамда емiр CYPуге кажеттi бiлiм, бiлiк, дагдылардыц жиынтыгын игеру, ягни, функционалды сауаттылыкка жету деген сипатта кабылданады. Осындай себептерге орай бiлiм берудегi функционалдык сауаттылык барлык децгейлерде талкыланатын басты такырыптардыц бiрiне айналуда.
Зерттеулерде «функционалдык сауаттылык» угымына катысты тужырымдаманы 1957 жылы ЮНЕСКО енгiзген деп саналады. Алпысыншы жылдардыц аягы, жетпiсiншi жылдардыц басында бiлiм беру нэтижелерi емiрге кажеттi кузыреттiлiктi камтымайтындыгы, талапка сай келмейтшдш туралы белсендi мэлiмдемелер, сараптамалык пайымдаулар калыптаса бастады жэне осы кезецде бiлiм берудеп кузыреттiлiк тэсшнщ жаца идеяларыныц бiрi ретiнде функционалды сауаттылыкты дамыту кажеттiлiгiне басымдык бершдг Ал PISA бойынша функционалдык сауаттылык - бул аныкталган кузыреттер жиынтыгы, мунда кузыреттiлiк окушылардыц мектепте алган бiлiмдерi мен дагдыларын емiрлiк жагдайларда колдану кабiлетiн бiлдiредi [1]. Жеке тулганыц функционалды сауаттылыгыныц калыптасуы бшм беру жYЙесi шецберiндегi пэндiк салалар бойынша академиялык бiлiм жетiстiктерiнiц негiзi гана емес, сонымен катар ^нделшт емiрдiц кептеген салаларына сэттi катысудыц кажеттi шарты болып табылады.
^аз1рп тацда бiлiм алушылардыц базалык бiлiмi немесе оку жетiстiгi екi жагдайда багаланады. Олардыц бiрi - сырткы багалау болса, екiншiсi - шю багалау. Iшкi багалау оку пэш бойынша мецгерген бiлiм децгейiн мемлекетпк жалпыга мiндеттi бiлiм беру стандарты елшемше сэйкес жYзеге асырылса, сырткы багалау эрбiр децгейдi аяктау бойынша бшм
алушыньщ оку жепспктершщ нэтижелерше сэйкес (¥БТ, ОЖСБ), сондай-ак жеке тулганыц функционалдык сауаттылыгын багалайтын халыкаралык зерттеулерге TIMSS, PISA жэне PIRLS катысуы аркылы жYзеге асырылады[2]. Осы максатта елiмiз Yш жыл сайын бiлiм алушылардыц оку жепспктершщ децгешн аныктау максатында PISA халыкаралык зерттеуiне катысып келедi. PISA халыкаралык зерттеуi барлык бiлiм беру уйымдарындагы 15 жастагы окушылардыц математика, жаратылыстану жэне оку сауаттылыгынан игерген бшм жетiстiктерiн аныктауды, оку барысында мецгерген бiлiмдерi мен бiлiктерiн eмiрлiк жагдайларда колдана бiлу дагдыларын багалауды кездейдь ^азiрri тацда окытудыц табыстылыгын пэндш академиялык бiлiм децгешн аныктайтын багалау тYрлерiмен елшеу жеткiлiксiз, себебi элемдш контексте функционалды сауаттылыктыц калыптасу децгеш окушыныц казiргi когамдагы eмiрге дайындыгыныц кeрсеткiшi гана емес, окытудыц нэтижелш мен окушылардыц бiлiм жетiстiктерiнiц децгешн кeрсететiн негiзгi параметрлердiц бiрi ретшде карастырылады. Осы тYсiнiктерге сэйкес, PISA зерттеушщ оку сауаттылык децгейiн багалау тужырымдамасы оку дагдыларына назар аударады, соныц iшiнде сыныптан тыс жагдайларга байланысты эртYрлi кездерден акпаратты табу, тацдау, тYсiндiру, бiрiктiру жэне багалауды камтиды.
Жогары ойлау дагдыларыныц б1ртутас бiрлiгi ретiндегi оку сауаттылыгыныц мэнш, рeлiн айкындау мен калыптасу децгешн багалау багытында ^азакстанда айтарлыктай тэжiрибе жинакталды. Соныц бiрi ретiнде 2020 жылдан берi eткiзiлiп, сенiмдi багалау к¥ралы катарында жогары мацыздылыгы уакытпен дэлелденген Назарбаев Зияткерлiк мектептерiнiц 14 жастагы окушыларыныц функционалдык сауаттылыгыныц калыптасу децгешн багалау тестш атауга болады. «Назарбаев Зияткерлiк мектептерЬ» дербес бшм беру уйымыныц филиалы «Педагогикалык eлшеулер орталыгы» эзiрлеген оку сауаттылыгыныц калыптасу децгешн багалауга арналган тест - кажетп акпаратты алу, оны тYсiндiру жэне пайдалану, сыни талдау жэне eмiрлiк жагдайларда колдану сиякты функционалды дагдылардыц калыптасу децгейiн аныктап, оларды мецгертудегi проблемалык сэттердi айкындауга ыкпал ететiн зерттеу. Аталган зерттеудiц нысаны - Назарбаев Зияткерлiк мектептерiнiц 14 жастагы окушыларыныц бшм жепспктерь Бшм берудщ осы кезецi окушыларга болашакта кажет болуы мYмкiн бiлiм мен дагдыларды аныктау, сондай-ак окушылардыц казiргi элемге табысты бейiмделуi Yшiн кажетп бiлiм алу кабiлетiн багалау Yшiн мацызды болып табылады. Тест Yшiн эдiстемелiк негiз ретiнде PISA халыкаралык багдарламасыныц тужырымдамасы тацдалды. Сондыктан бул ецбекте Назарбаев Зияткерлiк мектептерiнiц 14 жастагы окушыларыныц функционалдык сауаттылык децгешн багалау тестшщ курылымы мен мазмундык ерекшелiктерiне, нэтижелер мен корытындыларга талдау жасап, аталган тест туршщ PISA зерттеуше сэйкестiгiн аныктау максаты адзделдь Егер аталган багалау куралы окушылардыц функционалды сауаттылыгын дамыту багытында оц динамика ^рсетсе, PISA халыкаралык зерттеуше дайындык максатында мацызды курал болары сeзсiз.
Назарбаев Зияткерлiк мектептерi ДББ¥ окушыларыныц функционалды сауаттылыгыныц калыптасу децгешн аныктайтын тест окушыныц ^нделшт eмiрде кездесетiн мацызды eмiрлiк шешiмдердi дурыс кабылдауына кажеттi келесi дагдылар жиынтыгын дамыту багытында жумыс жасайды:
• эртYрлi типтегi мэтiндердi (акпараттык, колданбалы сипаттагы, эдеби т.б.) оку немесе тыцдау аркылы акпараттарды тYсiну, дурыс кабылдау;
• тYрлi дереккeздерден кажетп акпаратты ала бiлу;
• дерек^здерге CYЙене отырып шешiмдер кабылдау, акпараттарды сштеме ретiнде колдану;
• кесте, диаграмма, сурет, сызба, шартты белгшер туршде берiлген мэтiндердi тYсiнiп окып, кажеттшгше карай eз мэтiндерiн курастыруда колдана бшу;
• мэтiнмен жумыс ютеуде тYрлi оку стратегияларын мецгеру.
PISA-да окушылардыц оку сауаттылыгын аныктауда акпараттыц магынасын ашу жэне тYсiнiк берудщ Yш негiзгi параметрiне (мэтiн, жагдай, сурак) CYЙенсе, ОФСКДБТ
тапсырмаларын курастыруда аталган параметрлердi егжей-тегжейлi карастырып, 6 мацызды параметр назарга алынды:
• мэтш (мэтiннiц сипаттамалары: тYрi, форматы)
• оку дагдысы (когнитивтi дагдылар)
• контекс
• тапсырма тYрi
• окылым тYрлерi
• оку сауаттылыгыныц децгейлерь
Зерттеу барысында окушылардыц оку сауаттылыгыныц децгешн аньщтауга ыкпал ететiн тапсырмалардыц жогарыда аталган параметрлерiне баса назар аударылып, талдау жасалды.
Мэтшнщ сипаттамалары
Оку процес мен оку сауаттылыгына эсер ететш мэтiндердiц сипаттамаларын карастыра келе, бiркатар ерекшелiктердi атап еткен жен:
1) Мэтшдер саны / мэтш курылымы (бiр мэтiн / мэтшдер жиынтыгы).
Тест курылымына жеке бiр мэтiнге жэне мэтiндер жиынтыгына непзделген тYрлi децгейдегi тапсырмалар енгiзiлдi. Тест нэтижесш статистикалык ецдеу барысында окушылардыц бiр мэтiндi когнитивт ецдеу нэтижесшщ (64%) мэтiндер жиынтыгымен (бiрнеше мэтш Yзiндiлерi, жуп мэтiндер) жумыс жасаган нэтижеден бiршама темен (78%) екендш аныкталды, дегенмен тест курастыру процедуралары кезiнде бiрнеше мэтiндi камтитын тапсырмалардыц болжамды кYPделiлiгi жогары деп карастырылган болатын. Бул карама-кайшылыктыц туындау себебше эсер еткен басты фактордыц бiрi бул дагдыныц казiргi жасеспiрiмдерде эртYрлi интернет кездерiнен акпаратты жедел iздеу кажеттiлiгiне байланысты жаксы дамуымен байланысты болуы мYмкiн. Мундай салыстырулар нэтижес оку сауаттылыгын дамытуда мэтiндердiц келемi мен курылымыныц да мацызды рел аткаратынын керсетедi.
2) Мэтш форматы (тутас, тутас емес, аралас, курама мэтшдер).
Тутас мэтшдер езара сабактаса байланыскан сейлемдерден турады жэне магыналык байланысына карай абзацтарга, белiмдерге, тарауларга топтастырылады. Абзацтар арасында мазмундык байланыс логикалык бiрiздiлiкпен берiлiп, мэтiн курылымын тYсiнуге кемектесетiн такырыппен, такырыпшалармен белгшенедь
Тутас емес мэтшдер тiзiмдер, суреттер, кестелер, графиктер, диаграммалар, жарнамалар, кестелер, жарнамалык каталогтар, индекстер, тYрлi сызбалар т.б. сиякты графикалык формалардыц Yйлесiмiнде берiлген акпаратардан курылады. Мундай мэтiндердi тYсiну, ецдеу, колдану эрекеттерi баска оку дагдыларын кажет етедi (графикалык формалардыц Yйлесiмiнде усынылган акпаратты ажырату, сандык жэне мэтiндiк акпаратты салыстыру, визуалды акпаратты (эрiптер, сандар, кескшдер, тацбалар), кажеттi деректердi тапсырмамен байланыстыру жэне т.б.).
Аралас мэтшдер форматтары бойынша ерекшеленедi: акпараттары мен коммуникативтш белгiлерi тутас абзацтардан туратын тшдш тэсiлдер аркылы жеткiзiлетiн тутас мэтшдер мен мазмуны кесте, сурет, диаграмма т.б. сиякты графикалык элементтер аркылы бершетш тутас емес мэтiндердiц сипаттамасын бiрiктiредi. Заманауи коммуникацияда аралас мэтiндердi колдану акпаратты сапалы жэне визуалды формада кабылдау мен магыналарды есте сактау эрекеттерiн жецiлдетуге ыкпал етедь Сол себептi де галамтор кецютшндеп, баспасез акпараттык куралдардагы материалдар гана емес, акпаратты ауызша жэне жазбаша жеткiзу формаларыныц барлыгында, атап айтканда, бiлiм беру жэне гылыми салада, саяси дискурстарда, жарнама мен маркетинг кызметтершде аралас мэтшдер колданысына басымдылык берiледi. Аралас мэтiндер курылымы вербалды (тiлдiк) жэне бейвербалды (тiлдiк емес) белштердщ кiрiктiрiлуiнен турады жэне тутастык, толыктык, кисындык (байланыстылык), реттiлiк, аякталгандык сиякты мэтiнге тэн ерекшелiктерiмен сипатталады. Сондай-ак акпаратты жеткiзуге мэтiн белiктерi тутас катысып, ортак бiр гана коммуникациялык кызметтi аткарады. Зерттеу барысында жYргiзiлген эксперименттiк бакылауда аралас мэтшдердеп акпаратты
реципиенттердш кабылдауына катысты келес акпараттар аныкталды: тек мэтшдш формада берiлген акпараттарды кабылдау кeрсеткiшi 7%, дыбыстау тэсiлдерiмен бершген акпараттарды кабылдау 38%, визуалды форматта усынылган акпараттар кабылдауды 55%-га жецiлдетедi екен. Будан шыгатын корытынды аралас мэтшдердi тест курылымында колданудыц окушылардыц оку сауаттылыгын дамытуга ыкпалы зор.
Курама мэттдер магына гана емес, формат жагынан да эркайсысы бiр-бiрiне тэуелсiз эртYрлi /бiрнеше/ мэтiндерден курастырылады. Сонымен катар мундай мэтшдердш курамы бiрнеше компоненттерден турганымен, олардыц барлыгы бiртутас магына беру кызметiн аткарады.
Теменде окушылардыц оку сауаттылыгыныц калыптасу децгешн аныктауга арналган тест дизайныныц курылымындагы мэтiн форматтарыныц бeлiнiсi усынылган.
40 20 0
28
Мэтш форматтары
-32
9R
15
■ Тутас мэтш
■ Аралас мэтш
■ Тутас емес мэгiн
■ ^урама мэтiн
1-сурет. Тест курылымындагы мэтш турлершш бeлiнiсi
Осы параметр бойынша мэтiн тYрлерiн араластырып колданудыц оку сауаттылыгын дамытудагы Yлесi тест нэтижесшен айкын байкалды. 3) Мэтш тYрлерi
Зерттеу барысында мэтiндiк сипаттамалар бойынша талдауларда жогарыда усынылган параметрлерден баска мэтшдерде акпараттыц берiлу формасы тургысынан да нэтижелерге талдау жасалды. Себебi тест нэтижесiнде акпараттыц бершушш тeмендегiдей формалары окырманныц акпаратты табу, тYсiну, колдану, багалау сиякты когнитивт1 процестердi жYзеге асыру барысына турлше эсер еткен.
Оку сауаттылыгын калыптастыру децгейiн аныктау тестiнде колданылган мэтш турлерг сипаттау, баяндау, тYсiндiру (талдау), непздеу (дэлелдеу), нускаулык, интеракция, транзакция т.б.). Тест тапсырушыларыныц орындаган тапсырма нэтижелерiнiц талдауында окушылардыц тапсырмаларды орындауга кажеттi когнитивтiк дагдылары гана емес мэтшдеп акпараттыц берiлу формасына катысты мэтiн тYрлерiмен жумыс жасау тэж1рибесшш болуы да функционалды дагдыларын дамытуга ыкпал ететiндiгi айкындалды.
PISA зерттеушдеп оку сауаттылыгын багалау моделiнiц багаланатын кузыреттiлiктерiне катысты ерекшелiгiн ескере отырып, окушылардыц функционалды сауаттылыгыныц калыптасу децгешн багалау тапсырмаларында мэтiндi ецдеп колданудыц акпаратты iздеу жэне алу, тYсiндiру (интерпретация) жэне интеграция, магынаны тусшу жэне багалау сиякты когнитивтi процестерi негiзгi оку дагдылары болып белгшендь 2-суретте эр оку дагдысыныц мазмуны усынылган.
Акпаратты 1здеу жэне алу
• аппарат орналаскан жерд1 аньщтау
• кажетп акпаратты тацдау процеа
ТYсiндiру(интерпретация) жэне интеграция
• мэтшдеп тжелей байланыссыз TYрлi акпаратты TYсiндiру
• жеке акпараттарды бiр бYтiнге байланыстыратын аппарат алу процесi
TYcrny жэне баFалау
' акпаратты езшдж сешмдер1 мен тэж1рибес1мен байланыстыру, мэтшнщ сапасы мен сенiмдiлiгiн багалау ' мазмуны мен формасын TYсiну, карама-кайшылыктарды аныктау жэне шешу
2-сурет. PISA шецбершде басшылыкка алынган окушылардыц оку сауаттылыгыныц калыптасу децгешн багалауга непз болатын мэтiндi ецдеудiц когнитивтi процестерi
Окушылардыц оку сауаттылыгыныц калыптасу децгешн аныктау максатында етюзшетш тестiлеуде оку сауаттылыгымен байланысты алгашкы когнитивт процесс -акпаратты iздеу немесе табу. Кез келген мэтш бойынша тапсырма орындаганда орындалатын негiзгi оку эрекет накты акпаратты табудан турады, ал суракка кажетi жок мэтiннiц калган белш ескерiлмеуi мYмкiн. Акпаратты тез жэне тиiмдi табу Yшiн окырман ец алдымен тапсырмада тужырымдалган суранысты (суракты) жэне оган сэйкес келетш мэтiннiц Yзiндiсiн сенiмдi жауап ретшде байланыстыра бiлуi керек. Акпаратты табу ею накты когнитивт iшкi процеске белшедг
• мэтiндегi акпаратты аныктау жэне тацдау (окырманныц назары бершген бiрнеше сездi, сез тiркестерiн, сандык мэндердi, атауларды, жалкы есiмдердi жэне т. б. табу Yшiн мэтшнщ белгш бiр белiгiне аударылады; 6y^ мэтiндi тYсiнудiц кажетi жок, ейткеш максатты акпарат мэтшде сезбе-сез бершген);
• кажетп мэтiн белiгiн iздеу жэне тацдау (окырман мэтiннiц бiрнеше Yзiндiлерiмен жумыс жасайды, ол бел^ерден суракка сэйкес акпаратты табуы керек, бул эаресе курама жэне аралас мэтiндердi окуга катысты).
^ажетл акпаратты табу Yшiн алдымен мэтiннiц курылымдык элементтерiне (такырыптар, ерекшеленiп берiлген карштер, абзацтар) CYЙене отырып, мэтiннiц тшсп белiгiн аныктау керек жэне тапсырмадагы мазмундык сiлтемеге назар аудару кажет. Сондай-ак аталган оку дагдысына курылган тапсырмалардыц кYPделiлiк децгейi эртYрлi болу мYмкiндiгi карастырылган, ягни, аз келемдi кыска мэтiндерге курылган тапсырма Yнемi теменп децгейдi багалайды деген сез емес, кыска мэтшге де жогары ойлау дагдысын талап ететiн кYPделi тапсырма колдануга болады. Сонымен катар тест курылымына бiрнеше мэтiндiк дереккездердi когнитивтi ецдеуге байланысты карапайым акпаратты табуга арналган теменп децгейдеп тапсырмалар да енгiзiлдi (хабарландыру тактасындагы кыска жазбалар, кужат такырыптарыныц тiзiмдерi, iздеу жYЙесiнiц нэтижелерi жэне т.б.). Бiр сезбен айтканда, жогарыда аталган шю когнитивтi процестердiц екеуi де барлык киындык децгейлерiнде багаланады.
Екiншi когнитивп процесс - магынаны тYсiну аркылы тYсiндiру (интерпретация) жэне интеграция - окырманныц мэтшнщ мазмуны мен магынасын немесе мэтiндер жиынтыгын ойша талдауын камтиды, сонымен катар екi накты шю когнитивтi процестi камтиды:
• сезбе-сез / непзп магынаны беру (магынаны тусшуге кол жеткiзу Yшiн берiлген тапсырмага сэйкес тiркестердi, сейлемдерд^ мэтiндiк Yзiндiлердi кайталау мYмкiндiгi);
• корытындыларды жалпылау, тYсiндiре тужырымдау жэне жинактау (тутас тYсiнудi калыптастыру жэне тужырымдау Yшiн мэтiннiц эртYрлi фрагменттершде берiлген акпаратты (кецiстiктiк, уакыттык, себеп-салдарлык) жинактап, байланыстыру мYмкiндiгi).
Оку дагдысында жYзеге асырылатын Yшiншi танымдык процесс -тусшу жэне багалау. Мунда окырмандар акпараттыц сапасы мен сенiмдiлiгiн багалау Yшiн мэтiннiц сезбе-сез немесе болжамды магынасын тYсiнуден асып тYсуi керек. Бул процесс ез кезегшде Yш накты iшкi когнитивтi процестi камтиды:
• мэтш мазмуны мен акпараттарын багалау (окырман мэтшнщ мазмуны сешмд^ дэл, бейтарап екендш туралы корытынды жасайды, бул акпарат кезiнiц сешмдшш мен мацыздылыгын аныктауды, автордыц ниетш, максатын мен кезкарасын багалауды камтиды);
• мазмуны мен формасын тусшу (окырман мэтiннiц сапасы мен стилш багалайды). Буган мазмун мен форма мэтшнщ максатын жэне автордыц кезкарасын жеткшкп турде керсете ме, жок па, соны аныктау дагдысын багалайтын тапсырмалар катары кiредi.
• мэтшдер арасындагы карама-кайшылыктарды аныктау жэне шешу — бул когнитивт процесс эдетте бiрнеше дереккездерден алынган мэтiндерге катысты колданылады. Аталган кузыреттiлiктiц аясында тест жумысында окырманныц мэтiндердегi акпаратты салыстыруы,
мэтш бeлiктерi арасындагы кайшылыктарды аныктауы, дерек^здердш сешмдшшн, тужырымдардыц логикасы мен дурыстыгын, 6ip мэселе бойынша бiрнеше авторлардыц устанымдарыныц уксастыгы мен айырмашылыгын багалауы сиякты тексеру элементтерi бар тапсырмалар камтылды.
Окушылардыц оку сауаттылыгыныц калыптасу децгейтш багалау куралында тапсырманыц тагы бiр мацызды eлшемiнiц бiрi - контекс, ягни тапсырманыц тYрлi коммуникативтiк жагдайларга сэйкес болуы да мацызды талап ретшде ескерiлдi. Сондыктан тест тапсырмаларын эзiрлеуде жалпыеуропалык к¥зыреттiлiктерге сэйкес CEFR жштемеа басшылыкка алынды. Окылым дагдысы Yшiн кажет коммуникативтiк жагдайлардыц жштемеа алгаш рет Еуропа Кецесi Yшiн CEFR тужырымдамасында усынылган (Council of Europe, 1996). Бастапкыда бул жштеу шет тiлдерiн окытуга арналган, бiрак ол диагностикалык куралдарды эзiрлеудiц негiзi ретiнде ана тiлiне де жарамды деп саналганнан кейiн оку сауаттылыгын тексеруге арналган тапсырмаларга да колданылып келедi. CEFR окылымныц келесi контекстерш усынады: жеке, элеуметтiк, кэсiби жэне гылыми. Контекстiц мундай тYрлерi «Modern Languages: learning, teaching, assessment. A Common European Framework of Reference, Cdn(95) 5 Rev. IV, Strasbourg» зерттеушде де атап керсетшген[3]. Сонымен тест тапсырмаларын курастыру Yшiн мэтшдер 4 тYрлi контекс тургысынан тацдалып, нэтижелерге де осы багыттар бойынша талдау жасалды.
Жеке контекстегг мэтшдер адамныц жеке мYДделерiне - практикалык, эмоционалдык жэне зияткерлiк мYДделерiне кызмет кeрсетедi. Мундай мэтiндерге адам арасындагы жеке карым-катынасты колдау жэне дамытуга арналган мэтшдер: жеке хаттар (блогтар, чаттар, смс хабарламалар), керкем эдебиет, eмiрбаян, т.б. жатады.
Элеуметтж контесктегг мэттдерге когамдык уйымдардагы iс-эрекеттер мен окигаларды сипаттайтын мэтiндер кiредi. Мысалы, ресми кужаттар, когамдык окигалар туралы акпарат, газет жацалыктары, интернеттегi форумдар т.б.
Кэсгби контесктегг мэттдерге кандай да бiр кэсiпке немесе ютш орындалуына байланысты мэтiндер жатады. Мысалы, газеттш тиiстi бeлiмiнде немесе интернетте жумыс iздеу, жумыска калай юрюу туралы нускаулык, мамандык тYрлерi, кэсш тYрлерi, тауарлар, кызметтер алу туралы акпарат, жарнама, нускаулыктар, кeлiк козгалысыныц кестесi, афишалар жэне т. б.;
Fылыми контекстегг мэтшдер кез келген бшм беру мэселелерш шешуге кажетп акпаратты жеткiзуге арналган мэтiндер. Мысалы, аныктамалык эдебиеттер, публицистикалык мэтiндер.
Оку сауаттылыгыныц децгешн аныктау максатын eткiзiлген тест катысушылары кэсiби контексте бершген тапсырмаларды баска контекстерге караганда анагурлым сэттi орындаган (68,62%). Мундай мэтшдермен жумыс iстеу жасeспiрiмдердiц eз бiлiмдерi мен дагдыларын накты eмiрде колдана отырып, мектептегi мiндеттi бiлiм шегшен тыс ересек eмiрге дайындыгын багалауга кeмектеседi.
Окушылардыц нэтижелерiнен жецiл орындалган контекстердiц катарына жеке (64,60%) жэне гылыми (59,68%) контекстердi де жаткызуга болады. Будан бiз Зияткерлiк мектептердш 14 жасар окушыларыныц окуды жеке жэне гылыми максаттарда пайдалануга жеткшкп дамыган кабiлеттерiнiц калыптасканын жэне дайындыгын кeремiз.
Тест курылымындагы тапсырмалардыц ^п бeлiгi элеуметтiк контексте (ресми кужаттар, когамдык окигалар туралы акпарат, газет жацалыктары, онлайн форумдар) усынылган, бiрак бул мэтiндiк жагдайлар тест тапсырушылары Yшiн ец киын орындалган тапсырмалар болып шыкты (57,05%). Мундай тапсырмалармен жумыс eмiрлiк тэжiрибенi кажет етед^ дегенмен нэтиженiц тeмен болуы оку дагдыларына да байланысты болуы мYмкiн.
PISA зерттеуiнде тапсырма тYрлерiнiц жабык жэне ашык тYрлерi колданылып, бiр немесе бiрнеше жауапты тацдау, кыска жэне егжей-тегжейлi толык жауап беру тапсырмалары колданылады. Оку сауаттылыгыныц децгешн аныктауга арналган тест жабык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тапсырмалар непзшде, оныц шшде бiр немесе бiрнеше жауапты тацдау, сэйкестiктi, дурыс реттшкп аныктау, пiкiр мен факпш, дурыс, бурысты ажырату жэне т.б. тапсырмалары негiзiнде жYзеге асырылады. Багалау саласындагы зерттеулер осы уакытка дешн окушылардыц оку жетiстiктерiн зерттеу жэне оку нэтижелерш елшеу Yшiн кандай тапсырма форматы жаксы деп танылуы мYмкiн деген суракка элi де жауап бермедь Кейбiр зерттеулерде, мысалы, бiр немесе бiрнеше жауапты жауап тацдау жэне егжей-тегжейлi толык жауап беру тапсырмалары эртYрлi дагдыларды тексеред^ оларды орындау Yшiн эртYрлi сипаттагы акыл-ой эрекеттерiн кажет етедi[4]. Мэтш бойынша берiлетiн тапсырмаларды дурыс курастырудыц да оку сауаттылыгын дурыс калыптастыру Yшiн мацызы зор. Тапсырмалар орындаган кезде окушы бiлу мен тусшу децгейiнде гана калып койса, оку сауаттылыгын raidi децгейге жеткiзу мYмкiн емес. Окылым тапсырмаларын жоспарлаганда окушыныц ез бшмш колдануына, акпараттарды талдап, iрiктей алуына, мэтiндегi акпаратты ез кезкарасымен багалау децгейiне жетуiне мYмкiндiк жасалса гана кYтiлетiн нэтижеге кол жетюзуге болады. Тапсырма курастыруда окушыныц мэтiндi тYсiну децгейiн ескере отырып, тескерiлетiн элемент пен тапсырма децгешн аныктап алу кажет. Келесi кадамда тапсырма нускаулыгы мен тYрiн тацдауга болады. Осындай толык алгоритмде курастырылган тапсырма тYрлерiн тиiмдi колдану окушы жетютшн дурыс багалауга апаратын сара жол болып саналады.
Жогарыда бершген талдаулар непзшде окушылардыц оку сауаттылыгын калыптастыру багытында жумысты тиiмдi уйымдастыру Yшiн бiркатар усыныстар жинакталды.
Оцу сауаттылыгы бойынша жалпы орта бшм беру уйымдарыныц мугалгмдергне арналган усыныстар
• Окылымныц алгашкы кезецдерiнен бастап окушыныц «жакын кашыктыкта»[3] мэтiнiмен жумыс ютеу эдетiн калыптастыру керек, акпаратты бiр-ак рет окуга немесе еске ту^руге сенбей-ак, езiн екi рет тексеру керек («Мен не жеп турганын дурыс тYсiндiм бе?», «Бул туралы автор осылай айтты ма?»). Мэтiнге Yнемi жYгiну эдет дагдылардыц бiрiншi тобына жататын акпаратты iздеу жэне алуга арналган тапсырмалардыц сэтп орындалуына кепiлдiк бередi. Оку дагдыларыныц калган топтарын игерудiц сэттiлiгi осы непзп дагдылардыц калыптасуына байланысты. Окылымды кезец-кезецiмен бакылау окушыны бiртiндеп мэтш бойынша акпаратты нактылауга YЙретедi.
• Сыныптагы езара эрекеттесу мен ынтымактастык кецiстiгiн уйымдастыра отырып, оку процесш терец саралауды жэне эр окушыга максатты колдау керсетудi мукият жоспарлау керек.
• Оку дагдыларын калыптастырудыц темен децгешн керсеткен окушыларга оку мотивациясы мен табыска жету жагдайларын жасау Yшiн колдау кажет. Бул санаттагы окушылардыц оку сауаттылыгыныц децгешн кетеру олардыц езiн-езi багалауына жэне сыныптастарыныц оларга деген кезкарасына тiкелей байланысты. Сондыктан окушыныц жетiстiктерiн де атап ету мацызды, сонымен катар накты акпаратты iздеуге тапсырмалар беру, жауап бере алатындай кыска сурактар кою, окушыны езш керсете алатын жэне езш жайлы сезiнетiн топтык жумыска косу эрекеттерi усынылады. Бiрлескен жумыска катыса отырып, окушы баскалардыц жумыс тэсшдерш кабылдайды, кецестер мен практикалык кемек алады.
• Оку дагдыларын калыптастырудыц жетктЫт1 децгеш бар окушыларга баска тапсырмалардан ерекшеленетш тапсырмаларды усына отырып, логика мен магынаны тусшуге жYЙелi турде кемек керсету усынылады. Оларга усынылатын мэтiнде себеп-салдар байланысын калпына келтiретiн, мэтiннiц эртYрлi фрагменттерiнiц белшектерш байланыстыратын арнайы сурактар болуы мYмкiн. Окушылардыц назарын максат коюга, ю-эрекетп жоспарлауга, езiн-езi бакылауга (мысалы, шолу немесе терецдетш оку, кайталап оку, абзацтарды корытындылау, бiрнеше дереккездерден алынган акпаратты байланыстыру жэне т.б.) аудару кажет.
• Оку дагдыларын калыптастырудыц орташа жэне жогары de^eünepi бар окушылар Yшiн мэтш фрагменттерш iздеуге жэне калпына келпруге арналган тапсырмалар санын кыскарту усынылады, астарлы магынадагы немесе мэтiннен тыс акпаратты талдауды кажет ететiн сурактарга жауап беруге дагдыландыру керек. Осы децгейдеп окушыларда кездесетiн киындыктар белгш бiр эрекетпен байланысты болуы мYмкiн: мысалы, акпаратты корытындылау, кестенiц немесе графиктш максатын тYсiну, кез-келген мэселеш шешу Yшiн кестедегi акпаратты пайдалану, тужырымдау. Бул децгейдеп окушыларга жеке ^мек кeрсетудi мукият жоспарлау жэне олардыц калыптасу сатысында турган оку дагдыларын дамыту кажет.
• Оку дагдыларын калыптастырудыц жогары децгеш бар окушыларга максатты колдау кeрсету Yшiн жобалау-зерттеу типiндегi, сондай-ак рефлексияны, талдауды, эртYрлi кeзкарастарды сыни багалауды, гипотезаларды тужырымдау мен проблемалык мэселелердi шешудеп вариативтiлiктi камтитын тапсырмаларды усынуды талап етедь Мундай тапсырмаларды орындау мэтшшц сапасы мен сенiмдiлiгiн багалауды, эртурл^ бiр-бiрiн жокка шыгаратын кeзкарастарFа мYмкiндiк беретiн жагдайда косымша, мэтiннен тыс бiлiмдi пайдалану мYмкiндiгiн кажет етедь Рефлексия сурактары окушыдан салыстыру, карама-карсы кою жэне болжам жасау Yшiн eз тэжiрибесiне немесе бiлiмiне CYЙенуiне мYмкiндiк беретiндей курылымда болуы керек. Жогарыдагы аталган жумыс формаларын тиiмдi жYргiзiп, окылым дагдысын дурыс
уйымдастыру барысында бiз сыни пiкiр-кeзкарастары жYЙелi дамыган, сандык технологияларда кузырлылык таныта бiлетiн, оку сауаттылыгы жогары тулга тэрбиелей аламыз. Дорыта келе, бшм алуды уйымдастырушы ретiнде окушыныц оку сауаттылыгын дурыс багытта дамытып, алдагы eмiрiне багыт - багдар беру - муFалiм алдында турган мацызды мшдеттердш бiрi.
1. OECD (2009). PISA 2009 Framework: Key Competencies in Reading, Mathematics and Science.OECD Publishing: Paris.
2. «Назарбаев Зияткерл1к мектептерЬ» ДББ¥ окушыларыныц оку жепспктерш багалау саясаты. 2022ж. № 11 хаттама
3. Цукерман Г.А.Оценка читательской грамотности. Москва 2010
4. Окушылардыц функционалдык сауаттылыгын калыптастырудагы мектеп жэне отбасыныц езара ю-эрекетшш мазмуны мен турлерь Эдютемелш курал. - Астана: Ы. Алтынсарин атындагы ¥лттык бшм академиясы, 2013.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
