CC BY
11O'QUVCHILARDA MILLIY VA UMUMINSONIY QADRIYATLARNI TARBIYALASH METODIKASINING KREATIV PEDAGOGIK YONDASHUVI Usmonova Matluba Nosirovna
O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining ixtisoslashtirilgan maktab-internat oliy toifali
tarix fani o'qituvchisi, mustaqil tadqiqotchi Tel:+909713073, @mail:usmonovamatluba10@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10814946
Annotatsiya. Jahon taraqqiyotida globallashuv tobora avj olib borayotgan, shiddatli o'zgarishlar sodir bo'layotgan murakkab zamonda, axloqiy tarbiyada milliy va umuminsoniy fazilatlarning o'rnini o'rganish, tahlil qilish va aniqlash, yosh avlodni tarbiyalash tarixiy zarurat va davr talabidir. Mamlakatimiz fuqarolari va o'quvchilari orasida milliy-mafkuraviy tarbiya ishlarini takomillashtirish, shuningdek, bugungi kunda jamiyatda kuchayib borayotgan loqaydlik, beparvolik, milliy qadriyatlarimizga bepisandlik kabi ijtimoiy illatlar jamiyat va davlat uchun zararli ekanligini yoritib berish g'oyat dolzarb. Ushbu maqolada avloddan avlodga meros bo'lib qoladigan milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarix darslarida tarbiyalash usullari haqidagi fikrlar ilgari surilgan.
Kalit so'zlar: Milliy va umuminsoniy qadriyatlar, milliy urf-odatlar, oila, mahalla, ahloqiy madaniyat.
Аннотатция. Сложные времена, когда в мировом развитии ускоряется глобализация, где происходят кардинальные изменения, изучение, анализ и определение места национальных и общечеловеческих качеств в нравственном воспитании, воспитании подрастающего поколения является исторической необходимостью и требованием раз. Весьма актуально совершенствовать национально-идеологическое воспитание среди граждан и студентов нашей страны, а также пролить свет на то, что такие социальные пороки, как равнодушие, безразличие, неуважение к нашим национальным ценностям, которые сегодня возрастают в обществе, наносят вред обществу и государству. В данной статье выдвигаются идеи о методах воспитания национальных и общечеловеческих ценностей, которые передаются из поколения в поколение на уроках истории.
Ключевые слова: Национальные и общечеловеческие качества, национальные традиции, семья, соседство, нравственная культура.
Abstract. In the complex times, when globalization is accelerating in the world development, where drastic changes are taking place, studying, analyzing and determining the place of national and universal qualities in moral education, educating the young generation is a historical necessity and a demand of the times.
It is very urgent to improve national-ideological education among the citizens and students of our country, as well as to shed light on the fact that social evils such as indifference, indifference, disrespectfor our national values, which are increasing in society today, are harmful to society and the state. In this article, ideas about methods of education of national and universal values that are inherited from generation to generation in history lessons are put forward.
Keywords: National and universal human qualities, national traditions, family, neighborhood, moral culture
O'zbekiston Respublikasi ta'lim va fan sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh negizida yosh-avlodni ya'ni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash dolzarb masala sifatida qaralmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2020-yil 29-
d e k
a
da yosh avlod tarbiyasi masalasiga to'xtalar ekan: "yoshlarni zamonaviy bilim va tajribalar, milliy va umumbashariy qadriyatlar asosida mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, ezgu fazilatlar egasi bo'lgan insonlar etib voyaga yetkazamiz" degan ushbu murojaati mazmunida ham biz pedagoglar oldida turgan asosiy vazifa sifatida yoshlarni ma'naviy barkamol shaxs sifatida kamol toptirish eng muhim vazifadir deb takidlab o'tish ham joiz. Demak, o'qituvchilar o'quv-tarbiya jarayonida o'quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash orqali o'quvchilarni ko'plab salbiy xatti-harakatlarning oldini olishda, (zo'ravonlik va tajovuz, o'g'irlik, aldash, hokimiyatga hurmatsizlik, tengdoshlarga nisbatan shafqatsizlik, noto'g'ri qarash, jargon so'zlardan foydalanish, erta jinsiy rivojlanish va shahvoniylikni suiiste'mol qilish, spirtli ichimliklarni iste'mol qilishning ko'payishi va boshqalar) maktab va oilada tarbiyani, ota-ona, bobo-buvilarning
0
' Har qanday inson borki, o'zi haqida gapirilganda yomon sifatlar qo'shib aytilishini aslo gstamaydi. Yolg'onchi, muttaham, qo'rqoq, sotqin, firibgar, ahmoq, laqma, baxil, ochko'z singari so'zlarning ismi yonida qo'shilib kelishidan ranjiydi. Bularning o'rnida rostgo'y, mehribon, g'amxo'r, botir, vafodor, adolatparvar, aqlli, shirinso'z, saxiy va mehnatsevar singari yaxshi aifatlar bilan ta'riflanishini juda-juda xohlaydi. Ammo bu sifatlar uchun avvalo unga loyiq ham bo'lish lozim. Buning uchun bugungi yoshlardan quyidagilar talab etiladi:
a • mustaqil fikrga ega bo'lish zarur - bu jarayon maktabda fanlar va amaliyot bilan bog'liq kurslarda olgan bilimlari asosida fikr yuritmog'i;
1 • chet tillarini bilish kerak - lekin o'z tilini mukammal o'rganish va hurmat qilishi, ona tilini qadriyat sifatida anglashi;
i • jamiyat tarqqiyotiga o'z fikr-mulohazlarinibildira olishi - yurtimizni rivojlanishi yo'lida sobitqadam bo'lishi;
m • ota-onasini, oilasi tomomnidan ilgari surilayotgan tashabbus va qo'llab-quvvatlashni, o'qib-o'rganishga etibor qaratish orqali ishonchni oqalashi;
l • taraqqiyotga intilib - tarixni unutmagan holda uni ardoqlab yurtga munosib farzand bo'lish yo'lida doimo olg'a harakat bo'lmog'i lozimdir.
i Umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash tamoyillari asosida tarbiyalanishida o'quvchi yhaxsida quyidagi sifatlar jam bo'lmog'i lozim: insonparvarlik, vatanparvarlik, millatparvarlik, mehnatsevarlik, jamoaviylik, mardlik, teng huquqlilik, hushyorlik, saxovatlilik, qiziquvchanlik, tashabbuskorlik, qonuniylik, inson huquqlari, turli millat vakillarini hurmat qilish va ular bilan birga yashash, bag'rikenglik, ma'rifatparvarlik, boshqa xalqlarning ilg'or tajribasi va madaniyatini o'rganish orqali o'z bilimini oshirib borishi[3].
r Ushbu farqlarga qaramay, qadriyatlarni tarbiyalash funktsiyasi ta'limning umumiy funktsiyalari bilan chambarchas bog'liq: barcha ta'lim tizimlarining yakuniy maqsadi yaxshi odamlarni tarbiyalash uchun shaxsning aqliy, hissiy va xulq-atvorini o'zgartirishdir. Hozirgi avaqtda qadriyatlarni tarbiyalashning eng muhim vazifasi shaxsni aqliy, hissiy va xulq-atvor nuqtai üazaridan o'rgatish va ijobiy xulq-atvorni namoyon etishdir. "Bu qanday odam?" savoliga berilgan javob qadriyatlarning maqsadi va vazifasiga oydinlik kiritishini, to'g'ri fikrlaydigan, hamdard bo'lgan, sevadigan, rahm-shafqatli, baham ko'radigan, pok va adolatli bo'lganlar va hokazolar haqida tushuniladi. Demak, ko'p axloqiy qadriyatlarga ega insonlar "yaxshi odamlar" ekanligini fa'kidlar ekan, u bu sohadagi eng muhim vazifani o'qituvchi zimmasiga yuklaydi. Shu bois, o'qituvchi qadriyatlar ta'limiga e'tibor qaratishi va shaxsning doimiy xatti-harakatini o'zgartiradigan aql xaritasiga ega bo'lishi kerak. Shunday qilib, qadriyatlar va fazilatlar ta'lim-iarbiyasi, quyidagi funktsiyalarni bajaradi: d a
t
1. Shaxsning maqsadi va yo'nalishini belgilaydi.
2. Individual va ijtimoiy faoliyatning tamoyillari va umumiy yo'nalishini beradi.
3. Bu shaxslarning xatti-harakatlarini baholashga yordam beradi.
4. Bu shaxsga boshqalardan nimani kutish va o'zidan nima kutish kerakligini bilish imkonini beradi.
5. Bu shaxsga to'g'ri va noto'g'ri, yoqimli va nomaqbul, axloqiy va axloqsizni farqlash imkonini beradi.
Yuqoridagi ma'lumotlardan kelib chiqib, milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash o'quvchilarni ta'lim tizimida muhim ahamiyatga ega bo'lib, ushbu qadriyatlarni o'qitish usullari bo'yicha tadqiqotlar olib borilmoqda; sevgi, hurmat, halollik, baham ko'rish, hamkorlik, bag'rikenglik, to'g'ri munosabatda bo'lish, zo'ravonlikdan qochish va h.k. o'quv dasturlari ishlab chiqilmoqda. Bu dasturlar shaxslarni erta yoshdayoq bu tushunchalar bilan yaqinlashtirish va bu tushunchalarni o'z tengdoshlari bilan ertak, hikoya va hokazo sifatida ishlatishni targ'ib qiladi va o'quvchi yoshlarni ushbu qadriyatlarni hayotlarida qo'llash orqali tushunishga qaratilgan.
Xorij tajribasiga tayanadigan bo'lsak, yapon maktablarida farroshning bo'lmasligi, o'quvchi o'z hududini o'zi tozalashi orqali tozalik va mehnatsevarlikka o'rgatilishini misol qilib aytishimiz mumkin. Amerika Qo' shma Shtatlarida alohida ya'ni kimsasiz orolga tushib qolgandek o'quvchilarni hayotda sodir bo'lishi mumkin bo'lgan har qanday hodisaga tayyorlaydigan yozgi maktablarning bo'lishi ham mustaqil hayotga tayor avlodning yetishib chiqishiga zamin yaratadi.[4, 132-b]
Xorij olimlaridan G.Rossiter[9, 214-b] tadqiqotlarida qadriyatlar ruhida tarbiyalash masalaisga to'xtalib, qadriyatlarni singdirish orqali tarbiyalashda beshta yondashuv haqida fikr bildiradilar. Ya'ni, tabiyaviy-nasihat, milliy qadriyatlar ruhini singdirish, axloqiy fikrlash, barcha uchun umumiy bo'lgan madaniy qadriyatlarni kelajak avlodga yetkazish, ma'naviy-madaniy meroslarni mazmunini singdirish orqali qadriyatlarni o'rgatish.
J.Dancy[10, 26-b] o'quvchilarni boy milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash masalasiga e'tibor qaratar ekan, shunday ifodalaydi: ta'limda didaktik yondashuv, falsafa bo'limidan o'quvchilarga muntazam ravishda darslarda milliy ruhni singdirish, o'z millati boy tarixini bilishi, haqiqiy hayotga o'rgatishga qaratilgan tarbiyaviy pedagogik yondashuvi va nihoyat kognitiv rivojlanishga asoslangan omillar bilan tarbiyalash muhimdir deb ifodalaydi
S
W Axloqiy qadriyatlar-ya'ni, bu bosqichda milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga e'tiborni jalb qilish hamda uni, ikkinchi bosqichda milliy kontseptsiyani (bolalar adabiyoti, rol o'ynash yoki hozirgi hayot bilan) qadriyatlar ruhida tarbiyalashni misol qilish, uchunchidan, milliy va dmuminsoniy qadriyatlarga yo'naltirib ta'lim berishga qaratilgan ma'lumotlar va ularni oilaviy qadriyatlar asosida singdirish, to'rtinchidan, oiladagi avloddan-avlodga o'tib kelayotgan tarbiyaviy qadriyatlar asosida o'sib kelayotgan avlodni tarbiyaviy o'gitlar asosida tarbiyalash Grqali ijtimoiy munosabatlarga kirishishi, beshinchidan oiladagi milliy qadriyatlarni ijtimoiy hayotda real munosabatlar kirishish orqali hayotga tatbiq etish yo'llarni ilgari suradi. Jumadan, Slimlar ta'limga oid dasturlardan Character Education Institute dasturida milliy va umuminsoniy Qadriyatlarni o'rgatishda qadriyatlarni muhokama qilish, milliy rol o'ynash, o'yin o'ynash, kichik guruhlarni shakllantirish va tarixiy savollar berishdan foydalanadi va o'qituvchini ta'limning m
u
h
iy
ilar tadqiqotlarida o'quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda o'quvchi-
1.1
qarashlarida qadriyatlar ruhida tarbiyalashda qo'llaniladigan usullarni o'quv-jarayonida oltita sifatlarga ajratib sanab o'tdi: jim o'tirish, diqqatni jalb qilish, guruhlarda milliy qo'shiq aytish, millat tarixiy qahramonlari haqida hikoya qilish, guruh faoliyatida qadriyatlar ruhini singdirishga qaratilgan o'yinlar asosida tarbiyalash muhimdir.
J
D
e
w
e
y
ilmiy tahlillarida, milliy va umuminsoniy qadriyatlar ta'limda tez-tez qo'llaniladigan usullarni sanab ODem aMarrnii ldbi'yquvachjimiTBimgL idnarsida' iqla[l:iri^1iiàrc(DÙi;ioidatita.rbch^liishildfl) 'qgqriVihhusejijig hvqiqiy
bdrcflu <eaiishigagqaLEEi;lii,l|Èrqi , amaiiati jakeqibothiqi Ohrgati shMeпa[ki;laп'llh!l|aqaaiПŒqaii acti llartiriali:вhialэhtVa blcSliiInliislгg5anн}irslangan o'quvchi tadqiqot usuli, o'quvchilarning ijtimoiy xatti-harakatlarini rivojlaníiiïïilshgay ^krкraarhaУlxetiaDdigah yajtiadoiyaroVOfflil^a elrkiieIqflal^^;УaaChlli¥,oXlaiqiJEia5hga Vataniiga baBdanqaganibaмgaiiImat isihishh locqali ofT^nitmii^^^^^hiacyantssara ld'a^•Bdah^tatBlhiq(àaidagiaIniгïhl;gaklo"tiytyia'naii!ii^ silfatidlalloIlqiit[Sвih^'llc^adrl.§ya:tlaalnliiadiLngdirib borishi kerak[8]. Har bir pedagog, ayniqsa ixtisoslashtrilgan maktab-internat o'qituvchilari o'quvchilarning ayni paytdagi oilasi, ota-onasi hisoblanib, birinchidan, insoniyatning bugungi Uchinchi Renessans davri bunyodkoriga demokratiya, erkinlik, tinchlik, barqarorlik, totuvlik kabi umuminsoniy qadriyatlarni singdirish bilan birga, milliy fazilatlarni o'zida mujassam qilgan turmush tarzini yuzaga keltirishini o'quvchilarga tushuntirmog'i lozim.
Ikkinchidan, hozirgi davrda kechyotgan jarayonlar, qarayb 60 ming saytlardagi turli g'oyalar bilan o'quvchi yoshlar ongini buzmaslikning eng to'g'ri yo'li milliy va umuminsoniy fazilatlarni amaliy mashg'ulotlar, "Tarbiya" darsligi bilan bir qatorda "Vatanparvarlik asoslari" maxsus kurslarini tashkil etish lozim. Sinf rahbarlari, yordamchi-pedagoglar (tyutorlar), tarbiyachilarning salohiyatini oshiruvchi seminar-treninglarni o'tkazish orqali amalga oshirish mumkin.
Uchinchidan, ixtisoslashtirilgan maktab-internat o'quvchilarida milliy va umuminsoniy fazilatlarni tarbiyalashda buyuk ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasidagi o'rni va bebaho merosini ko'rsatish zarur.
Ixtisoslashtirilgan maktab-internat tarbiyalanuvchilari ongiga milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizni singdirish uchun eng avvalo o'qituvchilarimiz ana shunday qadriyatlarga ega bo'lishi kerak. Zero, o'quvchilarni bugungi kundagi turli zararli diniy oqimlardan, "ommaviy madaniyat" niqobi ostida kirib kelayotgan buzg'unchi va yot g'oyalar ta'siridan himoya qilish uchun milliy va umuminsoniy qadriyatlarni turli ma'naviy-ma'rifiy tadbirlar, puxta ishlab chiqilgan metodik darslar yordamida ularning ongiga ko'proq singdirishimiz mumkin.
Bu juda murakkab jarayon. Qiyinchilik shundan iboratki, milliy va umuminsoniy qadriyatlar murakkab bilimlar, dunyoqarashlar, an'analar, urf-odatlar, marosimlar, tuyg'ular va boshqalarning boy arsenalini hamda real olamning o'ziga xosligi kontekstida ular haqidagi fikr va g'oyalarni qamrab oladi. Ushbu tadqiqot maqsadi ham ixtisoslashtirilgan maktab-internat o'quvchilarida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashning nazariy, metodik asoslarini tadqiq etish orqali amaliyotga tadbiq etish zamirida jamiyatimiz talabi asosida Yangi O'zbekiston
bunyodkorlarini Uchinchi Renessans davriga mos tarbiyalashdir.
REFERENCES
1. Xalq so'zi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti 2020 yil 24 yanvar kuni Oliy Majlisga Murojaatnomasi
2. Lickona T. Education for character: how school teach respect and responsibility. Newyork: Bantam Books, 1991. 122 p.
3. 2017-yil 29-noyabrdagi "Ichki ishlar organlari kadrlari bilan ishlash va ularning xizmatini tashkil etish tartibini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" qarori // PQ-3413-son, 140-b.
4. Гершунский Б. Философия 06pa30BaHHH XXI: В поисгах прaктико ориентировaнных концепций. - М.: Пед. публичный России., 2002. - C. 318.
5. Character education institute, https://www.canr.msu.edu/character_educati on/
6. Lickona T. Education for character: how school teach respect and responsibility.Newyork: Bantam Books, 1991.
7. Richardson R. C., Myran S.P., & Tonelson S. Teaching social and emotional competence in early childhood. International Journal of Special Education, 24(3), 2009, pp. 143-149.
8. 2021-yil 2-aprel "Ichki ishlar organlarida ma'naviy-ma'rifiy ishlarni rivojlantirish Konsepsiyasi" qarori // PQ-5050.
9. Rossiter G. The moral and spiritual dimension to education: Some reflections on the British experience. Journal of Moral Education,25(2), 1996, pp. 201-214.
10. Dancy J. Ethics without Principles. Oxford: Oxford University Press, 2004, p. 26.
11. Weed S. & Skanchy G. AEGIS character education curriculum. Salt Lake City: Institute for Research and Evaluation, 1996.
12. Dewey J., Moral Principles in Education, https://www.gutenberg.org/files/25172/25172-h/25172-h.htm
