CC BY
0NUTQ MADANIYATI VA UNI ONA TILI TA'LIMI JARAYONIDA INDIVIDUAL RIVOJLANTIRISH METODIKASI
Suyunova Mehrixon Abdikarimovna
Yangi Namangan tumani 57 - maktab o'qituvchisi
Annotatsiya. O'quvchilar nutqini takomillashtirish o'qituvchilarning samarali va izchil faoliyati natijasidir. O'qituvchining turli fanlarni o'qitish maqsadi o'quvchilarning nutq madaniyatini, nutqiy ko'nikmalarini rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish kabi masalalarni o'z ichiga oladi.
Ushbu maqolada o'quvchilar nutqini rivojlantirishda samarador bo'lgan texnologiyalar tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: nutq, nutq madaniyati, og'zaki va yozma nutq, nutqdagi kamchiliklar, nutq odobi, nutq malakasi, ravonlik, pedagogik texnologiya, pedagogik mahorat.
Аннотация. Улучшение речи учащихся является результатом эффективной и последовательной работы преподавателей. В задачу учителя при преподавании различных предметов входят такие вопросы, как развитие культуры речи учащихся, речевых навыков, творческих способностей. Речь учителя является образцом для учащихся.
В данной статье анализируются технологии, эффективные в развитии речи учеников.
Ключевые слова: речь, культура речи, устная и письменная речь, дефекты речи, речевой этикет, речевые навыки, беглость речи, педагогическая технология, педагогическое мастерство.
Abstract. Improving students' speech is the result of effective and consistent work of teachers. The teacher's goal of teaching various subjects includes issues such as the development of students' speech culture, speech skills, and creative abilities. The teacher's speech is a model for students.
This article analyzes technologies that are effective in the development of students' speech.
Key words: speech, speech culture, oral and written speech, speech defects, speech etiquette, speech skills, fluency, pedagogical technology, pedagogical skills.
O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha "Harakatlar strategiyasi"da belgilangan yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish, yoshlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning har tomonlama barkamol bo'lib voyaga yetishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish maqsadida muhim hujjatlar qabul qilindi, amaliy ishlar amalga oshirildi, muayyan natijalarga erishildi. Biroq bu borada amalga oshiriladigan ishlar hamisha keng va dolzarbdir. Barcha ma'naviy-axloqiy fazilatlarning poydevori, tushuncha va malakalari bolalikdan shakllansagina bu poydevor mustahkam bo'ladi. Ma'naviy-axloqiy sifatlar tarkibida nutq, muloqot va muloqot madaniyati alohida o'rin tutadi. Pedagogika talabalarning muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi (Ochilov, 2000, 97-b) Bu o'qituvchining erkin va ravon nutqini, o'quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishning muhim shartlaridan biridir.
Maktab ta'limi bolalar nutqini rivojlantirishda asosiy rol o'ynaydi. Zero, bola nutq orqali boshqa odamlar bilan muloqot qiladi, tabiatni, atrof-muhitni o'rganadi, o'z fikr va istaklarini boshqalarga bildiradi. Nutqni rivojlantirish ikki yo'l bilan amalga oshiriladi: birinchidan, bola qarindoshlari va boshqa odamlarning nutqini tushunishni o'rganadi, ikkinchidan, uni takrorlash qobiliyati. Pedagoglarning barcha sa'y-harakatlari bolani o'z his-tuyg'ulari va taassurotlarini aniq, jonli va obrazli ifodalashga, o'z fikrini erkin ifoda etishga o'rgatishga qaratilgan bo'lishi kerak.
Har tomonlama yetuk shaxsni tarbiyalashda uning nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega. Chunki bola yoshligidanoq xalq madaniyati unsurlarini o'zlashtira boshlaydi, ularni, eng avvalo, ona tilini bilish orqali o'zlashtiradi. Bundan tashqari, bolaning umumiy rivojlanishi rivojlanish darajasiga bog'liq.
O'quvchilar nutqini takomillashtirish o'qituvchilaming samarali va izchil faoliyati natijasidir. O'qituvchining turli fanlarni o'qitish maqsadi o'quvchilarning nutq madaniyatini, nutqiy ko'nikmalarini rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish kabi masalalarni o'z ichiga oladi. O'qituvchining nutqi o'quvchilar uchun namunadir. Talaba nutqi ravon va tushunarli bo'lishi uchun uning nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish zarur.
Nutq ichki va tashqi ko'rinishga ega. Ichki nutq - bu odamning o'zi bilan gaplashadigan va boshqa shaxsning ishtirokini talab qilmaydigan passiv nutq[9]. Shuning uchun, bu nutq o'z-o'zini boshqaradi va boshqarilmaydi. Ichki nutq og'zaki va yozma muloqotning asosidir.
Tashqi nutq - bu boshqalarga qaratilgan va og'zaki va yozma ravishda boshqarilishi mumkin bo'lgan faol nutqdir. Yozma nutqdan og'zaki nutqning yana bir farqi shundaki, biz yozma nutqni ko'ramiz va o'qiymiz. Yozma taqdimot muvaffaqiyatli bo'lishi uchun to'plangan materialni tizimlashtirish, reja tuzish, ishning taxminiy nusxasini tayyorlash, matn ustida qayta ishlash va oq rangga tarjima qilish kerak. To'g'ri va ifodali so'zlash har bir bilimdon shaxs uchun hayotiy zaruratga aylangan bugungi sharoitda o'quvchilar nutqini rivojlantirish muammosiga alohida e'tibor qaratish ta'lim tizimidagi eng dolzarb muammolar. Shuning uchun ham olimlar K.B.Barxin, B.I.Sokolov, M.A.Ribnikova va boshqalar uslubiy ishlarda o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'zaro rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor beradilar, deb hisoblashadi. Olimlar maktabda o'qitish jarayonidagi quyidagi kamchiliklarni tanqid qildilar:
1. Har bir o'qituvchi o'quvchilar nutqini kuchaytirish uchun turli metodik shakl va usullardan foydalanadi.
2. O'quvchilarning og'zaki nutqini yaxshilash uchun mashqlar tizimini tashkil qilish.
3. O'quvchilarning og'zaki nutqini rivojlantirishga mo'ljallangan mashqlar tizimida monolog va dialogik nutq ko'nikmalarini rivojlantirish.
Endi nutq odobi, notiqlik mahorati, notiqlik mahorati, notiqlik mahorati maktab hayotining bir qismi bo'lishi kerak. Ayniqsa, o'qituvchining nutqi etarlicha ifodali
bo'lsa, albatta, bunday nutq bolalar nutqiga ham ta'sir qiladi. Ma'lumki, jamiyat taraqqiyotida muloqot madaniyatining o'mi katta. Odamlar o'rtasidagi tinchlik va osoyishtalikning muhim tamal toshi. Zero, barcha ma'naviy-axloqiy fazilatlarning poydevori, tushuncha va malakalari bolalikdan shakllansagina bu poydevor barqaror bo'ladi. Ma'naviy-axloqiy sifatlar tarkibida nutq, muloqot va muloqot madaniyati alohida o'rin tutadi.
Pedagogika o'quvchilarning muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Bu o'qituvchining erkin va ravon nutqini, o'quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishning muhim shartlaridan biridir.
Nutq madaniyatini individual shakllantirish metodikasi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1.Nutqni rivojlantirish ta'limining individual uslubining imdividual xususiyatlarini o'rganish va o'quvchilar nutqining ravonligini rivojlantirish. Oquvchilarda nutq o'sishini mustaqil tahlil qilish o'zaro tavsiflarga, o'qituvchilarning kuzatishlariga asoslanadi.
2.Nutqdagi kamchiliklarni aniqlash va bartaraf etish bo'yicha bajarilgan ishlar: tortinchoqlik, duduqlanish, salbiy munosabatni yengish.
3.O'qituvchining nutqida hissiy jihatdan qulay muloqot usulini ishlab chiqish va ularni o'z-o'zini kuzatish ma'lumotlari bilan solishtirish bo'yicha topshiriqlar.
4.Nutqqa individual pedagogik yondashuv komponentlarini o'zlashtirish sohasida ishlash.
O'qituvchi o'z faoliyati davomida turli o'quvchilar bilan mashg'ulotlar olib boradi, shu bilan birga o'quvchilarning darsdagi nutqi ham o'ziga xosdir. Ba'zilari kaltabin va kalta, ba'zilari notiq va o'z fikrini boshqalarga bemalol bayon eta oladigan, ba'zilari yoza oladigan, og'zaki gapira oladigan, uyatchan. Bu davrda u zo'rg'a gapiradi, do'stlari bilan erkin muloqot qila olmaydi, sinf muhitiga moslasha olmagani uchun sinfda begona bo'ladi.
1. Ko'pchilik o'qituvchilar og'zaki nutqning hayotiy ahamiyatini haligacha to'liq anglab yetmagan. Shuning uchun ular maktabda og'zaki nutqni rivojlantirish uchun maxsus mashqlarga muhtoj emas deb o'ylashda adashadi. Bunday o'qituvchilar
og'zaki va yozma nutq o'rtasidagi bog'liqlikni amalda unutib qo'yadilar, agar o'quvchi mukammal, benuqson yozishni o'rgansa, ularning nutqi o'z-o'zidan o'sib boradi.
2. O'quvchilar nutqi mazmunan nihoyatda zaif va bir qator kamchiliklarga ega. Chunki yuqori sinflarda o'qituvchi nutq masalasiga e'tibor bermaydi. Shunday ekan, dars jarayonida o'quvchilarning nutq tafakkuri va nutq madaniyatini rivojlantirish uchun o'qituvchilar tomonidan quyidagi tavsiyalardan foydalanish zarur. Bu, albatta, nutq muammosi. Bunday turdagi o'quvchilarning uyatchanligini yengish uchun o'qituvchi uni har tomonlama o'rgana olishi va tahlil qila olishi kerak. Agar oilada, ota-ona, aka-uka, maktabda tengdoshlar bilan muloqot yetishmasa, kerakli chora-tadbirlarni ko'ring va sinfda shu toifadagi o'quvchilar bilan ishlash topshiriqlar berish maqsadga muvofiqdir. Adabiyot va ona tili darslari va darslik mavzulari bunday vazifalarni maqsadli va sifatli bajarishga yordam beradi. Chunki darsliklarda o'tilgan mavzular o'quvchilarni tarbiyalash bilan birga ularni hayotga tayyorlash, dunyoqarashini kengaytirish, nutqini rang-barang va mazmunli so'zlar bilan boyitish, turli vaziyatlarda o'z o'rnida saqlab qolish imkonini beradi. O'qish ko'nikmalarini rivojlantiradi. Turli kitoblar, hikoyalar, asarlar, she'rlar, ertaklar, rivoyatlar, matallar, masallar, topishmoqlar o'quvchilarning ma'naviy olamini boyitish, ularga har tomonlama samarali ta'sir ko'rsatadi. O'quvchilarning o'qilgan asarni ongli idrok etishlari, uning asosiy mazmuni va g'oyalarini anglashlari uchun tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullardan foydalaniladi. O'qilgan asarni tahlil qilish uchun turli usullar qo'llaniladi. Bolalar hikoyaning bosh qahramonlarini aytib berishadi va o'qituvchi rahbarligida ishning sxematik rejasini tuzadilar (tugun, kulminatsiya, yechim). (Kamalova, Muzaffarova, 2006, 601).
Nutq bolaning shaxsini har tomonlama rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Chunki nutq shaxslararo muloqot vositasi, barcha sohalarda kuchli aloqa vositasidir. Nutq insonnin muloqoti, tafakkuri va faoliyatida muhim bo'lib, inson nutqisiz, tilsiz, tafakkursiz yashay olmaydi. Nutqni tushunish - bu bola hali gapirmasdan oldin sodir bo'ladigan jarayon bo'lib, tovush signaliga emas, balki so'zning ma'nosiga munosabatdir[. O'quvchilar nutqining to'g'ri va ravonligi o'qituvchining pedagogik tajribasining yuqori darajasiga, pedagogik texnologiyalardan, o'qitish usullaridan,
pedagogik texnikadan foydalanish, o'z-o'zini boshqarish qobiliyatiga, nutq madaniyati orqali o'quvchiga ta'sir ko'rsata olishiga, nutq madaniyatini ko'rsatish qobiliyatiga bog'liq. Bundan tashqari, darsliklardagi barcha mavzular o'quvchilarning bilim olishi, ularning so'z boyligini boyitish, og'zaki va yozma nutqni to'g'rilash, nutq madaniyatini tarbiyalashga qaratilgan. Tasvir, soddalik, ravonnlik bolalar nutq madaniyatini tarbiyalashning muhim omillaridan biridir. Nutq tilning barcha vositalari va imkoniyatlaridan foydalanishda o'rinli, ta'sirchan va maqsadga muvofiq tarzda tuzilgan madaniy nutqdir. Nutq madaniyati - bu til-muloqot vositasidan foydalanishga bo'lgan munosabat. Bu noyob quroldan foydalanishga munosabat qanchalik yomon bo'lsa, undan foydalanish shunchalik befarq bo'ladi, nutqning madaniy darajasi past bo'ladi, aksincha, munosabat qanchalik baland bo'lsa, nutq ham shunchalik madaniyatli bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
l.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni.
2.Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G'ulomova, Sharofat Yo'ldosheva, Sharoljon Sariyev. (2009) Ona tili o'qitish metodikasi darsligi. Nosir.
3. Kamalova D.I., Muzaffarova L.N. (2006) Matematikaning tabiiy fanlar bilan aloqasi. Fan va ta'lim. 593-603.
4.Ochilov M. (2000) Yangi pedagogik texnologiyalar. Nasaf.
5. Babayeva. D.R. (2018) Nutqni rivojlantirish nazariyasi va usullari.
6.Qodirova F.R., Qodirova R.M. (2006) Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va usullari.
8.http://www.uzedu.u
