CC BY
0NUTQ BOG'LANISHLARINI TUSHUNTIRISHDA O'QUV MATNLARINI TASHKIL VA TAQDIM ETISH METODIKASI
Hamrayeva Muhayyo Erkin qizi
Qarshi davlat universiteti tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.13945553
Annotatsiya. Nutq bog'lanishlarini tushuntirishda o'quv matnlarini tashkil qilish va taqdim etish metodikasi til o'rganish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon o'quvchilarga mantiqiy izchillikda, to'g'ri va ravon nutq tuzishni o'rgatadi.
Kalit so'zlar: o'zaro tahlil, guruh tahlil, to'g'ri va izchil nutq, kreativ, matn.
Nutq bog'lanishlarini tushuntirishda o'quv matnlarini tashkil qilish va taqdim etish metodikasi til o'rganish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon o'quvchilarga mantiqiy izchillikda, to'g'ri va ravon nutq tuzishni o'rgatadi. Quyida nutq bog'lanishlarini tushuntirishda o'quv matnlarini tashkil qilish va taqdim etish bo'yicha asosiy metodikalar keltirilgan:
1. O'zaro tahlil va guruhda ishlash
- Guruhli tahlil: O'quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, har bir guruhga alohida matn yoki uning qismini tahlil qilishni topshirish mumkin. Bu usul o'quvchilarni birgalikda ishlashga, fikr almashishga va bog'lanish vositalarini qo'llash bo'yicha bir-birlarini tushunishga undaydi.
- O'zaro baholash: O'quvchilar bir-birlarining yozma ishlari yoki tayyorlagan matnlarini baholaydilar, bog'lovchi vositalarni to'g'ri ishlatish bo'yicha fikrlar bildiradilar. Bu o'zaro o'rganishga yordam beradi va o'quvchilarning tahliliy qobiliyatlarini rivojlantiradi.
2. Nutq ko'nikmalarini rivojlantirish uchun moslashtirilgan metodlar
- Role o'ynash (Role-play): O'quvchilarning bog'lovchi vositalarni turli vaziyatlarda (masalan, intervyu, munozara, savdo jarayoni) qo'llashini o'rganish uchun rolli o'yinlarni qo'llash mumkin. Bu usul real hayotda uchraydigan nutq bog'lanishlarini amaliyotda o'zlashtirish imkonini beradi.
- Jadval va diagrammalardan foydalanish: Matnlar tarkibini, bog'lovchi vositalarini vizualizatsiya qilish uchun jadval va diagrammalar tuzish. Masalan, bog'lanish vositalarini turkumlarga ajratish va ularni jadvalda ko'rsatish.
3. Individual yondashuv
- Shaxsiy o'quv rejalari: Har bir o'quvchi uchun individual o'quv rejalarini tuzish, ularning kuchli va zaif tomonlarini hisobga olgan holda matnlarni tanlash va bog'lanish vositalarini o'rgatish.
- Mustaqil ishlar: O'quvchilarga mustaqil ravishda matnlar tuzishni yoki matnlardagi bog'lanish vositalarini mustaqil tahlil qilishni topshirish. Bu mustaqil fikrlashni rivojlantiradi va o'quvchilarni o'z-o'zini o'rganishga undaydi.
4. Progressni kuzatish va tahlil qilish
- Davriy baholash: Nutq bog'lanishlarini o'rgatishda o'quvchilarning progressini kuzatish uchun davriy baholash ishlari o'tkazish. Bu testlar, yozma ishlari va og'zaki savollar orqali amalga oshirilishi mumkin.
- Xatolarni tahlil qilish: O'quvchilarning nutqida uchraydigan xatolarni aniqlash va tahlil qilish, ularni tuzatish bo'yicha alohida darslar tashkil etish. Bu xatolarning sabablarini tushuntirib, bog'lovchi vositalarni yanada to'g'ri qo'llashga yordam beradi.
5. Motivatsiyani oshirish
- Rag'batlantirish: O'quvchilarni to'g'ri va izchil nutq tuzganliklari uchun rag'batlantirish. Bu ularda o'rganishga qiziqishni oshiradi.
- Kreativ yondashuvlar: O'quvchilarga o'z matnlarini yaratishda kreativlikni qo'llash imkoniyatini berish. Bu ularda ijodiy fikrlash va mustaqil nutq tuzish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
6. Turli darajadagi o'quvchilar uchun moslashtirish
- Moslashtirilgan matnlar: O'quvchilarning til darajasiga ko'ra turli xil qiyinlik darajasidagi matnlarni tanlash. Boshlang'ich, o'rta va yuqori darajadagi o'quvchilar uchun turli matnlar tanlanishi kerak.
- Differensial ta'lim: Har bir o'quvchining individual imkoniyatlarini hisobga olib, ta'lim jarayonini moslashtirish. Bu kuchli va zaif tomonlarni inobatga olib, o'qitish jarayonini individualizatsiya qilish imkonini beradi.
Yuqoridagi yondashuvlar va metodikalar nutq bog'lanishlarini tushuntirishda va o'quv matnlarini taqdim etishda yanada kengroq va samaraliroq usullarni qo'llashga yordam beradi. Bu jarayon o'quvchilarning til ko'nikmalarini izchil ravishda rivojlantirishga xizmat qiladi.
1. Mavzuni tanlash va maqsadni aniqlash:
- Mavzuni aniqlash: O'quv matnlarini tanlashda mavzuning dolzarbligi va o'quvchilarning qiziqishlari hisobga olinishi kerak. Matn mavzusi o'quvchilarga tanish bo'lgan, kundalik hayotda qo'llaniladigan yoki o'rganilayotgan tilning asosiy jihatlarini aks ettiradigan bo'lishi maqsadga muvofiq.
- Maqsadni belgilash: Har bir matn orqali o'quvchilar qanday nutq bog'lanishlarini o'rganishlari kerakligini aniqlash. Bu bog'lanishlar tushuntirish, tavsiflash, taqqoslash, sabablilik.
Nutq bog'lanishlarini tushuntirish va o'quv matnlarini tashkil qilish metodikasi bo'yicha yuqorida keltirilgan yondashuvlar asosiy tushunchalarni qamrab oladi. Biroq, bu mavzuni yanada chuqurlashtirish va kengaytirish mumkin bo'lgan qo'shimcha aspektlar ham mavjud. Mana ular: nutq bog'lanishlarini tushuntirishda va o'quv matnlarini tashkil etish va taqdim qilish metodikasini yanada kengroq tushuntirish uchun quyida qo'shimcha yondashuvlar, tavsiyalar va ma'lumotlar keltiriladi. Nutq bog'lanishlarini tushuntirishda o'quv matnlarini tashkil va taqdim etish metodikasi muhim rol o'ynaydi. O'quv matnlarini samarali tashkil etish va taqdim etish, talabalarni nutq bog'lanishlariga o'rgatish jarayonini sezilarli darajada osonlashtirishi mumkin. Quyida bu metodikani batafsil ko'rib chiqamiz.
1. Matn tahlili va tushunchalarni mustahkamlash
- Matnni strukturaviy tahlil qilish: O'quvchilarga matnning asosiy g'oyasini, maqsadini, tuzilishini aniqlashni o'rgatish muhimdir. Har bir bo'limda (kirish, asosiy qism, xulosa) bog'lovchi vositalar qanday ishlatilganligini tushuntirish.
- Lingvistik tahlil: Matn tarkibidagi leksik, sintaktik va stilistik vositalarni tahlil qilish. Bu usul matnning semantikani tushunishga yordam beradi va o'quvchilarning matnga nisbatan tanqidiy yondashuvini rivojlantiradi.
- Ko'p darajali tahlil: Matnning mikrostruktura (jumla va iboralar darajasida) va makrostruktura (matnning umumiy tuzilishi va mantiqiy ketma-ketligi) darajasida tahlil qilish.
2. Matnlar orqali turli nutq ko'nikmalarini rivojlantirish
- Nutq modeli sifatida foydalanish: Matnlarni o'quvchilarga nutq modeli sifatida taqdim etish. O'quvchilar ushbu modellarga asoslanib, o'z matnlarini yaratishga harakat qilishadi.
- Til qobiliyatlarini kompleks rivojlantirish: Matnlarni o'qish, eshitish, yozish va gapirish orqali o'quvchilarning til qobiliyatlarini rivojlantirish. Masalan, matnni o'qib, eshitish orqali tushunish, keyin o'sha matn bo'yicha yozma ish bajarish va gapirish amaliyotlarini o'tkazish.
- Fikrlash qobiliyatini rivojlantirish: O'quvchilardan o'qigan matnlar bo'yicha fikr-mulohazalar yozishni so'rash. Bu o'quvchilarning tahliliy fikrlashini va o'z fikrlarini aniq ifodalash qobiliyatini oshiradi.
3. Turli janrdagi matnlarni o'rganish
- Matn janrlarini diversifikatsiya qilish: Hikoya, maqola, dialog, esse, xat kabi turli janrdagi matnlarni o'qish va tahlil qilish. Har bir janrning o'ziga xos bog'lanish usullari mavjud va ularni tushunish tilni chuqurroq o'rganishga yordam beradi.
- Jurnalistik va ilmiy matnlar: Jurnalistik maqolalar va ilmiy matnlarni o'rganish orqali o'quvchilar murakkab sintaksis, terminologiya va argumentatsiya usullarini tushunib olishadi.
- Badiiy adabiyot: Badiiy adabiyot matnlarini o'rganish tilni estetik darajada tushunishga yordam beradi. Ushbu matnlar orqali obrazli ifodalar, metaforalar, poetik tilda bog'lanish vositalarini o'rganish mumkin.
4. Interaktiv va texnologik yondashuvlar
- Raqamli texnologiyalardan foydalanish: Matnlarni tahlil qilish va taqdim etish uchun raqamli resurslardan foydalanish. Masalan, interaktiv taqdimotlar, matn tahlili uchun dasturlar, onlayn krossvordlar va lingvistik o'yinlar.
- Online matnlar bilan ishlash: Internetda mavjud bo'lgan yangiliklar, bloglar, maqolalar va boshqa matnlarni o'rganish. O'quvchilar real dunyo matnlari bilan ishlashni o'rganadi, bu esa ularning amaliy ko'nikmalarini rivojlantiradi.
- Multimediali matnlar: Videolavhalar yoki audiolavhalar bilan birga keladigan matnlarni o'rganish orqali o'quvchilarning eshitish va ko'rish qobiliyatlari rivojlanadi. Bu metod matnning mazmunini yanada kengroq qamrab olishga imkon beradi.
5. Til o'rganishda madaniy aspektlar
- Madaniyatlararo matnlar: Turli madaniy kontekstlarda yaratilgan matnlarni o'rganish. Bu o'quvchilarga tilni nafaqat grammatik va leksik jihatdan, balki madaniy jihatdan ham tushunishga yordam beradi.
- Madaniyatga oid nutq bog'lanishlari: Turli madaniyatlarda ishlatiladigan bog'lovchi vositalar va ularning nutqda qanday ishlatilishi haqida ma'lumot berish. Masalan, metaforalar, an'anaviy iboralar va madaniy kodlar orqali bog'lanishlar.
6. O'quvchilarning nutqiy faoliyatini rivojlantirish
- Nutqiy mashqlar: O'quvchilar nutq bog'lanishlarini amaliyotda qo'llash imkoniyatiga ega bo'lishlari uchun maxsus nutqiy mashqlar tayyorlash. Masalan, aniq bog'lovchi vositalarni ishlatishni talab qiladigan vazifalar.
- Debatlar va munozaralar: O'quvchilarni nutq bog'lanishlaridan foydalanishni talab qiladigan mavzularda debatlar va munozaralarda qatnashishga jalb qilish. Bu usul nutqning mantiqiy izchilligini va fikrlarning bog'lanishlarini amalda qo'llashni rivojlantiradi.
- Yozma ishlar: O'quvchilarga mustaqil ravishda esse, maqola yoki boshqa turdagi matnlar yozishni topshirish. Yozma ishlar orqali bog'lanish vositalarini qo'llash qobiliyatini rivojlantirish mumkin.
7. Til darajalariga mos metodlar
- Boshlang'ich daraja: Matnlarni sodda va tushunarli til bilan tashkil qilish, sodda bog'lovchi vositalardan foydalanishni o'rgatish. Bu bosqichda o'quvchilar uchun vizual materiallar va qisqa matnlar muhim ahamiyatga ega.
- O'rta daraja: Matnlarni murakkabroq qilish, grammatik bog'lanishlarni chuqurroq tushuntirish. Bu bosqichda o'quvchilar murakkab sintaksis va leksik birikmalarni o'rganishadi.
- Yuqori daraja: Matnlarni maksimal darajada murakkab qilish, turli janrlarda ishlatiladigan bog'lovchi vositalarni o'rganish. Bu bosqichda o'quvchilar matnning umumiy mazmunini tushunish va o'z fikrlarini murakkab shaklda ifodalash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
8. Nutqning bog'lovchi vositalari bo'yicha nazariy bilimlarni oshirish
- Grammatik va stilistik bog'lovchi vositalar: O'quvchilarga grammatik bog'lovchi vositalar (predloglar, bog'lovchilar) va stilistik bog'lovchi vositalar (metaforalar, iboralar) haqida kengroq nazariy ma'lumot berish.
- Diskurs tahlili: Matnlardagi bog'lovchi vositalarni diskurs (kengroq kontekst) doirasida tahlil qilish. Bu usul o'quvchilarga tilni nafaqat lingvistik, balki sotsial va madaniy jihatdan ham tushunishga yordam beradi.
9. Nutqni boyitish va kengaytirish uchun maslahatlar
- Synonim va antonimlar bilan ishlash: O'quvchilarga bir-biriga yaqin yoki qarama-qarshi bo'lgan so'zlarni tanlash orqali bog'lanishlarni boyitishni o'rgatish. Bu usul so'z boyligini oshirish va matnni rang-barang qilish uchun muhim.
- Ibora va maqollarni qo'llash: O'quvchilarga ibora va maqollar orqali nutq bog'lanishlarini mustahkamlashni o'rgatish. Bu matnni estetik jihatdan boyitishga va ifodaning jonlanishiga yordam beradi.
10. Davriy taqdirlash va rag'batlantirish
- Baholash tizimi: O'quvchilarning nutq bog'lanishlarini qo'llash ko'nikmalarini baholash uchun davriy ravishda testlar va yozma ishlar o'tkazish. Natijalarga qarab, o'quvchilarga kerakli maslahatlar va takliflar berish.
- Rag'batlantirish: O'quvchilarning yutuqlarini e'tirof etish va rag'batlantirish. Bu ularda o'rganishga bo'lgan motivatsiyani oshiradi. Rag'batlantirishda nafaqat yuqori baholar, balki individual yutuqlar ham hisobga olinadi.
11. Interfaol ta'lim metodlarini qo'llash
- Jamoaviy ishlash: Matnlarni birgalikda tahlil qilish va munozara qilish uchun jamoaviy ishlarni tashkil etish. Bu usul o'quvchilarning fikr almashishini va bir-biridan o'rganishini ta'minlaydi.
- Loyihaviy yondashuv: O'quvchilarni loyiha asosida ishlashga jalb qilish. Masalan, ma'lum bir mavzu bo'yicha matnlar yaratish va ularni guruh oldida taqdim etish. Loyihaviy ishlash o'quvchilarning bog'lanish vositalarini amaliy qo'llashini rivojlantiradi.
12. Mustaqil ish va masofaviy ta'lim
- Mustaqil topshiriqlar: O'quvchilarga mustaqil ravishda o'qish, yozish va tahlil qilish uchun topshiriqlar berish. Bu ularga o'z ko'nikmalarini mustahkamlash va matnlar bilan ishlashda mustaqillikni o'rganish imkonini beradi.
- Masofaviy ta'lim imkoniyatlari: Onlayn platformalar va resurslardan foydalanib, masofaviy ta'limni tashkil etish. Bu usul o'quvchilarga o'zlariga qulay bo'lgan vaqtda o'qish va o'rganish imkoniyatini beradi.
13. Madaniy va kontekstual yondashuv
- Kontekstual o'rganish: Matnlarni kengroq kontekstda o'rganish, ya'ni matnlarning tarixiy, madaniy va ijtimoiy asoslarini tushuntirish. Bu yondashuv o'quvchilarga bog'lovchi vositalarni kontekstual jihatdan tushunishga yordam beradi.
- Madaniy diversifikatsiya: Turli madaniyat va tillardan kelib chiqqan matnlarni o'rganish orqali o'quvchilarning lingvistik va madaniy boyligini oshirish.
14. Tilni amaliyotda qo'llash
- Real hayotdagi situatsiyalar: Nutq bog'lanishlarini real hayotda qo'llashga oid mashqlar, masalan, savdo-sotiq jarayonlari, sayohat, intervyu yoki muloqot vaziyatlarini sahnalashtirish.
- Amaliy mashg'ulotlar: O'quvchilarning tilni amaliyotda qo'llashiga yordam beradigan maxsus mashg'ulotlar, masalan, nutq tinglash va tushunish, matn yaratish va tahlil qilish bo'yicha topshiriqlar.
15. Refleksiya va o'z-o'zini tahlil qilish
- Reflektiv yozuvlar: O'quvchilarga har bir darsdan so'ng o'z o'rganish tajribalarini tahlil qilish va bu haqda yozuvlar yozishni tavsiya qilish. Bu ularning o'z o'quv jarayoniga bo'lgan tushunchalarini chuqurlashtiradi.
- O'z-o'zini baholash: O'quvchilar o'z yozma ishlarini o'zlari baholash va tahlil qilishlari uchun maxsus mezonlar berish. Bu ularga xatolarini ko'rishga va ularni tuzatishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. G. S. Omorova. *Pedagogik texnologiyalar va ta'lim-tarbiya tizimi.* Toshkent: O'zPFITI, 2015. - Ma'lumotlar: 45-50 betlar.
2. I. G'aybullaev. *Didaktika va ta'lim texnologiyalari.* Toshkent: O'qituvchi, 2012. -Ma'lumotlar: 88-92 betlar.
3. V. I. Zimnyaya. *Pedagogik psixologiya.* Moskva: Oliy maktab, 2000. - Ma'lumotlar: 123-130 betlar.
