CC BY
11
А. Е. Беликов
De nominibus substantivis apud Valerium Flaccum
Резюме. Работа посвящена поэтической лексике в «Аргонавтике» Валерия Флакка. После обзора истории вопроса приводятся данные статистического исследования существительных, проведенного по конкордансам Вергилия, Лукана, Валерия Флакка, Стация, Силия: выясняется, что отличия Валерия от Вергилия и от других эпиков в словарном запасе и в частотности минимальны и не могут служить основой для определения специфики стиля автора «Аргонавтики». Как положительный вывод оказывается подтвержденной идея о единстве поэтического языка латинского эпоса. Особенностью Валерия оказывается не употребление редких слов или неологизмов, а придание новых смыслов и игра с метафорическими значениями, что демонстрируется на нескольких выбранных примерах.
Ключевые слова: Валерий Флакк, Аргонавтика, поэтическая лексика.
Est de Valerio Flacco scribentium vel a Quintiliani vel ab illius Wilamowitz3 notissimis sententiis incipere. Quae vero adeo con-trarias inter sese opiniones exprimunt, ut num de eodem auctore hi viri illustres scripserint dubitare liceat. Huic controversiae solvendae multi viri docti studuerunt, alii alia proponentes: nam et de componendi disponendique arte (Mehmel 1934, Luthje 1971, Schenk 1999), et de quadam totius poematis notione universali (Wacht 1991), et de scribendi genere proprietatibusque sermonis haud pauca legi possunt. Sed quam belle Vergilium Valerius imitatus sit, quam pulchre materiem personasque disposuerit, quam modernus vel clas-sicus sit - omnes has pugnas quaestiones disceptationes evitandas mihi statui hoc solum spectans, ut certum judicium de ejus sermonis poetici usu habeam.
Obscurum etenim atque intellectu difficilem omnium consensus Valerium facit, cujus miram breviloquentiam jam viri docti saeculi XIX notaverunt, qui hoc loco laudandi sunt: Schmitz, plerumque variis de particulis disserens, etiam De nonnullis locis brevi vel abrupto loquendi genere obscuris capitulum conscripsit, plura
1 Hoc loco gratias collegis Hallensibus agere velim, qui et ad libros aditum et consilia ad studia promovenda dedere.
2 Multum in Valerio Flacco nuper amisimus (Quint. inst. or. 10, 1, 90).
3 Ganz erbarmlich ist dabei seine sklavische Abhangigkeit von Vergil (Wilamowitz-Moellendorff 1924: S. 165 Anm. 2).
Gebbing et de peculiaritatibus grammaticis, et de tropis ac figuris disputavit, nonnulla exempla etiam variis cum fontibus comparata collegit Summers, notissima vero est de Breviloquentiae Valerianae exemplis notabilioribus symbola, quam Langen editioni suae adjecit. Omnes tamen hae observationes commentariis proximae ad expli-canda imprimis Valerii verba spectant.
Saeculo vero XX haud magnum progressum talia studia fecerunt. Nam plerumque singularia exempla, etiamsi docte tractata, afferun-tur: Garson loca obscuriora explicanda curavit, Nordera Vergilii sententias mutuatas mutatasque invenit, Contino plura Kleywegt pauciora juncturarum exempla afferunt. Cum vero figurae junc-turaeque apud Valerium magni moment sint, quod et nos demon-strabimus, deesse tamen adhuc omnium verborum a Valerio adhibi-torum indagationem et Burck4 lamentatur, et ipse miror. Quod opus etsi vires unius hominis superat, tamen saltem aliqua ex parte suscipiendum mihi videtur, ut firmum fundamentum sermonis poetici studiis subjiciatur.
Quam ob rem Concordantium libros in Vergilium, Lucanum, Valerium, Statium, Silium a Wacht curatos in manus sumpsi, ut ex indice verborum frequentium communem ac generalem tabulam efficerem. Pro tempore modo de nominibus substantivis haec feci. Imprimis horum auctorum omnium indices in unam tabulam redegi, quae plus minusve 2395 voces continebat5; deinde vocibus, quae a Valerio non adhibentur, seclusis modo 1105 vocabula manserunt. Paucioribus quam ceteri generis epici poetae vocibus Valerius uti videtur, quod tamen si ad omnium verborum in his carminibus numerum conferamus, magna vocabulorum varietate, et elegantis-sima6 quidem, Valerii opus frui fatendum est. Ne editoris liberalitate nimis abutar, non totam tabulam, sed decem modo ejus versus priores afferam (singulis poetis primum quoties verbum adhibitum sit, deinde quam magnam omnium vocabulorum partem obtineat, indicatur):
4 Umfassendere und in die Tiefe gehende Untersuchungen fehlen, und die bisher vorgelegten statistischen Erfassungen sind in ihrer Aussagekraft sehr begrenzt. (Burck 1979: 247).
5 Qua ex tabula curiosa quaedam observari possunt: Lucanum nonnumquam voces a Vergilio raro adhibitas magna frequentia usurpare, Statium permulta quae antea in carminibus epicis non inveniebantur inducere, Silium vel rarissimas Vergilianas voces a ceteris neglectas assumere. Quae omnia certe praecipuo et magno quidem studio probanda sunt.
Apud Axelson enim Valerius purissimi sermonis poetici exemplum semper est.
Vergilius Lucanus Va] erius Sta tius Silius
abies 8 0.009 4 0.010 2 0.002 4 0.006
abscessus 1 0.001 1 0.003 1 0.001
accessus 2 0.002 2 0.004 1 0.003 5 0.005
acervus 11 0.013 2 0.004 4 0.010 9 0.009 10 0.014
acies 73 0.083 50 0.094 21 0.054 54 0.054 74 0.105
acinax 1 0.003
aclys 1 0.001 1 0.003 2 0.003
acta 1 0.001 2 0.005
actum 3 0.006 9 0.023 5 0.007
actus 1 0.001 10 0.019 4 0.010 13 0.013 4 0.006
Jam hoc exemplo apparet, tota vero inspecta tabula affirmari potest maximam apud Valerium verborum partem (circa 90 cente-simas partes) apud Vergilium inveniri. Quod cum per se pateat, tum etiam demonstrandum erat, nam apud alios epici generis poetas aliter res se habet. Ceterum addendum est plerumque (circa 80 centesimas partes) rariora usitatioraque vocabula eadem fere proportione ac frequentia apud omnes hos poetas inveniri, quod communis sermonis poetici notionem7 affirmat.
Quaedam vero voces, a viris doctis in operibus de Valerio non memoratae, adeo rarae sunt, ut studium excitare possint, quales sunt acinaces (modo apud Horatium, Porphyrionem, Curtium Rufum, Florum, Tacitum inveni), ausus quartae declinationis (apud Petro-nium et deinde a IV saeculo p. Chr. n.), ceruchus (Lucanus solus), cyparissus (arboris sensu modo apud Vergilium), luctamen (apud scriptores historiae Augustae), pharus (turns luciferae sensu modo apud Suetonium et Statium), rumpia (fr. Ennii, Asconius, Livius, Gellius), simulamen (Ovidius solus). Nonnulla etiam omisi, quae facillime apud solutae orationis scriptores, rarissime apud poetas inveniuntur. Quae omnia Valerium maxima vocabulorum varietate usum esse clarissime demonstrant, quamquam certe peculiarem eximiumque eum non faciunt.
Ut ad mira transeamus, vocum apud Valerium illarum, quae hapax legomena nominantur, index paene immutatus manet: amni-gena (adjectivum apud Ausonium Mos. 116 invenitur), aspiramen (postea apud Cassiodorum De anima, 9), lustramen, ovatus, gesta-
7 Bildet damit nun diese am Mafitab der Prosasprache als Sonderform gekennzeichnete lateinische Dichtersprache Uberhaupt in sich eine Einheit? Fur die Hexametersprache der nachaugusteischen Kaiserzeit darf man das im ganzen wohl behaupten, also fUr Lucan, Valerius Flaccus, Silius, Statius undfUr die Spaten... (Leumann 1947: 118).
trix, memoratrix (memorator apud Prop. 3, 1, 33), sociatrix, mugitor, pulsator - quarum omnium formandi vel fingendi modus patet. Inceptus vocem quartae declinationis hunc in indicem Gebbing solus ponebat, Contino sensum novum ei additum scripsit, ceteri omnino secluserunt, eo, ut videtur, contenti, quod apud Livium quoque inveniebatur. Sed omnes Livii loci ad hanc vocem pertinentes ambigui sunt et ab editoribus hodiernis corriguntur, quod iterum hanc quaestionem in medium revocat.
Quasdam difficultates frenatoris vox praebet, quam Contino ac priores hunc in indicem ponebant, Kleywegt (19S6: 2451, adnot. 7) contra Statii exemplum (Theb. 1, 27) affert. Quid quod et Trajani panegyricum a Plinio (55, 9, 4) confectum memoremus? Sed utrumque exemplum haud bene valet, cum alium habere sensum ac apud Valerium videatur: nam si Statius ignipedum frenator equorum, Plinius potestatis domitor ac frenator scripserunt, Valerii versus ingenti frenator Sarmata conti legitur. Cujus vis ac significatus ambigue interpretantur: sunt qui frenis contum projici jaculatoris more volunt; alii frenare idem ac gubernare vel dirigere sibi velle censent, quod si ita est, translate quidem dictum est atque sensu contrario - non retrorsum, sed porro verbi vis extenditur. Tunc Statium et Plinium figuram usitatam adhibuisse, Valerium vero aliquid novi addidisse conjicere licet.
Similem rem alia duo exempla demonstrant. In versibus 703-706 libri sexti scripsit Valerius: nec latuere diu saevum spolia illa Syenen /perque levem et multo maculatam murice tigrin concita cuspis abit. subitos ex ore cruores / saucia tigris hiat vitamque effundit erilem. Certe tigris in tigridis velleris sensu dicta est, ut Contino (1973: 19) indicavit, hujusque generis usum valde divulgatum variis exemplis demonstrat Wijsman (2000: 26S), inter quae etiam hoc Statii: quem discolor ambit / tigris et auratis aduerberat unguibus armos (Theb. 9, 685sq.). Sed ut de frenatoris voce scripsi, iterum aliquid novi Valerius usui translato addere videtur. Alterum exemplum Kleywegt (19S6: 2469) affert, qui murmur pro equo hinniente stare affirmat in versu: terga recentis equi primumque invasit habenis / murmur et in summa Lapithes apparuit Ossa (7, 605sq).
Mea quidem sententia tales juncturae atque usus translati colligendi in indicem sunt, cum generis scribendi Valeriani vis in eis praesertim sita sit. Ut supra demonstravi nobis sermonem poeticum indagantibus haud magno auxilio verborum indices sunt, quia haud magna inter Valerium ac Vergilium discrepantia est. Vires singularum vocum et juncturarum significatus perpendendi sunt. Cum vero ipsius poetae nostri lexicon vel thesaurus desit, quam rem Schulte in praefatione ad Indicem vocabulorum Valerianum indicat, haud parvum est opus, cui promovendo pro viribus meis operam et dedi et daturus sum.
Opera citata atque adhibita
Axelson B. Unpoetische Worter. Lund, 1945.
Burck E. Die ‘Argonautica’ des Valerius Flaccus // Das romische Epos / Hrsg. Von E. Burck. Darmstadt, 1979. S. 208-253.
C. Valerii Flacci Setini Balbi Argonauticon libri octo / Enarr. P. Langen. 2 Vol. Berolini, 1896-1897.
Concordantia in Lucanum / Curav. M. Wacht. Hildesheim-Zurich-New York, 1992.
Concordantia in Silii Italici Punica / Curav. M. Wacht. Hildesheim-Zurich-New York, 1989.
Concordantia in Statium / Curav. M. Wacht. 3 Bd. Hildesheim-Zurich-New York, 2000.
Concordantia Vergiliana / Curav. M. Wacht. 2 Bd. Hildesheim-Zurich-New York, 1996.
Contino S. Lingua e stile in Valerio Flacco. Bologna, 1973.
Gai Valerii Flacci Argonauticon Concordantia / Curav. M. Wacht.
Hildesheim-Zurich-New York, 2005.
Garson R. W. Valerius Flaccus the poet // Classical Quarterly, №20. 1970. P. 181-187.
Gebbing H. De C. Valerii Flacci tropis et figuris. Diss. inaug. Marburgi, 1878.
Gebbing H. De C. Valerii Flacci dicendi genere quaestiones. Progr. Coblenz, 1888.
Kleywegt A. J. Die Dichtersprache des Valerius Flaccus // Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. T. II, 32, 4. Berlin-New York. 1986. S. 2448-2490.
Leumann M. Die lateinische Dichtersprache // Museum Helveticum. Vol. 4.
Basel, 1947. S.116-139.
Luthje E. Gehalt und AufriB der Argonautica des Valerius Flaccus. Diss. Kiel, 1971.
Mehmel F. Valerius Flaccus. Diss. Hamburg, 1934.
Nordera R. I virgilianismi in Valerio Flacco: Contributo a uno studio della lingua epica nell’eta imperiale // Contributi a tre poeti latini (Valerio Flacco, Rutilio Namaziano, Pascoli) / Prent. di A. Traina. Bologna, 1969. P. 1-92.
Schenk P. Studien zur poetischen Kunst des Valerius Flaccus. Munchen, 1999.
Schmitz M. De Valerii Flacci dicendi genere quaestiones. Diss. Monasterii, 1872.
Schulte W.H. Index verborum Valerianus. Hildesheim, 1965.
Summers W.C. A study of the Argonautica of Valerius Flaccus. Cambridge, 1894.
Wacht M. Juppiters Weltenplan im Epos des Valerius Flaccus. Stuttgart, 1991.
Wijsman H. J. W. Valerius Flaccus Argonautica, Book VI: A commentary.
Leiden-Boston-Koln, 2000.
Wilamowitz-Moellendorff U. von. Hellenistische Dichtung. Bd. 2. Berlin, 1924.
Summary
A. E. Belikov. Nouns in the “Argonautica” of Valerius Flaccus
The paper is dedicated to the poetic vocabulary of Valerius Flaccus. After a short review of the previous studies some results of the statistic analysis of nouns are examined. The analysis was made by merging the indexes of word frequency in Virgil, Lucan, Valerius Flaccus, Statius, and Silius. It has shown no major difference in word stock and frequency between Valerius and other epic poets, especially Virgil. This, on the one hand, confirms the theory of unified language of the Latin epic poetry. On the other hand, we are therefore compelled to address other domains of lexicon searching for specific features of Valerius’ style. In the second part of the paper some particular instances of metaphorical usage are analyzed. It is shown that the essence of Valerius’ poetic style consists in metaphors and thereby semantic shifts, in his developing new meanings for the well-known words and word combinations.
