Научная статья на тему 'Материалы для сравнительного исследования словарного запаса Вергилия и Силия Италика'

Материалы для сравнительного исследования словарного запаса Вергилия и Силия Италика Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
68
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СИЛИЙ ИТАЛИК / ВЕРГИЛИЙ / ПОЭТИЧЕСКАЯ ЛЕКСИКА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Беликов Алексей Евгеньевич

В статье рассматривается вопрос о структуре словарного запаса римских эпических поэтов I века н. э. на примере лексики Вергилия и Силия Италика. Статистическое исследование показало, что лексика этих двух авторов имеет значительную область пересечения; рассмотрение же конкретных примеров доказывает высокую степень зависимости Силия от Вергилия вплоть до буквальных контекстуальных совпадений. При этом особую роль играют слова, не встречающиеся раньше Вергилия, а также уникальные выражения, им созданные. Полученные данные важны не только для определения стилистических предпочтений Силия, но и для прояснения особенностей поэтического языка римского эпоса.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Materials for Virgil and Silius Italicus Comparative Vocabulary Research

The paper is dedicated to the structure of I century AD epic poets’ vocabulary with particular focus on Virgil and Silius Italicus. As a result of the statistic research, a great overlap of the lexicon of two poets can be seen. A detailed study of certain passages shows, that Silius Italicus depends on Virgil in his word choice to a considerable degree (sometimes even literal correspondences take place). Rare words not attested in texts before Virgil and his unique combinations of words play an important role in the research. The results not only define the stilistics of Silius Italicus, but can also explain some specific features of the Latin epic language. Keywords : Silius Italicus, Virgil, poets’ vocabulary.

Текст научной работы на тему «Материалы для сравнительного исследования словарного запаса Вергилия и Силия Италика»

МАТЕРИАЛЫ ДЛЯ СРАВНИТЕЛЬНОГО ИССЛЕДОВАНИЯ СЛОВАРНОГО ЗАПАСА ВЕРГИЛИЯ И СИЛИЯ ИТАЛИКА

В статье рассматривается вопрос о структуре словарного запаса римских эпических поэтов I века н. э. на примере лексики Вергилия и Силия Италика. Статистическое исследование показало, что лексика этих двух авторов имеет значительную область пересечения; рассмотрение же конкретных примеров доказывает высокую степень зависимости Силия от Вергилия вплоть до буквальных контекстуальных совпадений. При этом особую роль играют слова, не встречающиеся раньше Вергилия, а также уникальные выражения, им созданные. Полученные данные важны не только для определения стилистических предпочтений Силия, но и для прояснения особенностей поэтического языка римского эпоса.

Ключевые слова: Силий Италик, Вергилий, поэтическая лексика.

Исследование языка римской поэзии ведется довольно давно (Weise 1909; Wheeler 1919: 179-192, 188-192; Kroll 1924; Axelson 1945; Leumann 1947: 116-139; Janssen 1988: 67-130; Adams, Meyer 1999), но его еще нельзя назвать близким к завершению; в особенности это касается лексики латинского эпоса, к изучению которой я обращался в работах, посвященных Валерию Флакку (Беликов 2011, 2012). На основании полученных мною при составлении Сводного частотного указателя лексики Вергилия, Лукана, Валерия Флакка, Стация и Силия Италика1 статистических данных можно вполне говорить о единстве языка римской эпической поэзии, сложившемся к I веку н.э. При этом лексика, зафиксированная только у двух из пяти авторов, по умолчанию не рассматривалась как часть общего словарного запаса эпоса - и именно к этому разделу лексики мне бы и хотелось обратиться в настоящей работе.

Сами по себе факты присутствия лексем у двух авторов и их же отсутствия у остающихся трех еще не могут гарантировать какой-либо связи между зафиксированными употреблениями; но даже и с такой оговоркой общая статистика дает небезын-

1 В основу работы положены конкордансы к перечисленным авторам; выходные данные приведены в библиографии.

тересный материал для размышлений, который удобнее всего представить в виде графиков:

На первом графике отмечены в количественном выражении области пересечения разделенной по частям речи лексики Вергилия только с одним из последующих авторов. Можно при всех необходимых оговорках видеть, что связь Вергилия на лексическом уровне со Стацием и Силием Италиком гораздо выше, чем с Луканом и Валерием Флакком. Поскольку Стация сложно назвать обделенным вниманием исследователей, именно анализу лексики Силия будет уделено мое основное внимание.

Для полноты картины представим аналогичный график, но уже по отношению к Силию:

Основными авторами для него оказываются конкурирующие друг с другом Вергилий и Стаций, последнее место достается Валерию Флакку. Сопоставление лексики авторов «Фиваиды» и «Пунической войны» могло бы привести к очень интересным выводам об особенностях поэтического языка конца I века, но на данный момент не входит в нашу задачу - основные силы направим на рассмотрение наследия Вергилия.

Теперь, когда есть общая статистическая картина, необходимо анализировать отдельные контексты, так как простой факт пересечения еще не позволяет говорить о какой-либо степени зависимости. На данный момент это было сделано для существительных и прилагательных. Действительно, при ближайшем рассмотрении наша осторожность оказывается оправданной: связь Силия с Вергилием на уровне лексики подтверждается не всегда - примерно в половине случаев речь идет об общеупотребительной лексике (зафиксированной в том числе и в поэтических контекстах), поэтому вряд ли стоит придумывать сложные объяснения для ее отсутствия у остальных трех эпиков.

Зато случаи пересечения с видимой связью весьма показательны. Для удобства разделим их на три группы.

I. Слова, не зафиксированные до Вергилия2.

1.1 bacatus

Verg. Aen. 1, б55 (+Serv.) colloque monile / bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam

App. Verg. Ciris 170 non niueo retinens bacata monilia collo.

Sil. 8, 134 hic Phrygiam uestem et bacatum induta monile Hist. Aug. 41, 1, 4 atque inauribus et <b>acato monili et corona

1.2 sternax

Verg. 12, 3б4 (+Serv.) et sternacis equi lapsum ceruice Thymoeten Sil. 1, 2б1 idem correptis sternacem ad proelia frenis / frangere ecum

1.3 tricorpor

Verg. б, 289 (+Serv.) Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae

Sil. 3, 422 Geryonae peteret cum longa tricorporis arua

13, 201 monstrum Geryones immane tricorporis irae

1.4 trifaux

Verg. б, 417 (+Serv.) Cerberus haec ingens latratu regna trifauci / personat aduerso recubans immanis in antro

2 Приводятся все случаи фиксации по корпусу Packard Humanities Institute (PHI-5).

Sil. 2, 551 formaque trifauci / personat insomnis lacrimosae Ianitor aulae

I.5 admorsus

Verg. Georg. 2, 379 et admorsu signata in stirpe cicatrix Sil. 16, 358 spumeus admorsu gauderet mandere ferrum

II. Редкие слова3.

2.1 cernuus: Lucil.

Verg. Aen. 10, 894 (+Serv.) implicat eiectoque incumbit cernuus armo.

Sil. 10, 255 cernuus inflexo sonipes effuderat armo:

16, 412 dumque ea proclamat, perfracto uoluitur axe / cernuus

2.2 clipeatus: Curt., Hor., Liv., Ov., Serv.

Verg. Aen. 7, 793 insequitur nimbus peditum clipeataque totis / agmina densentur campis

Sil. 8, 434 clipeata procul sub sole corusco / agmina sanguinea uibrant in nubila luce

2.3 euhans: Cat., Prop.

Verg. Aen. 6, 517 (+Serv.) illa chorum simulans euhantis orgia circum / ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat / ingentem et summa Danaos ex arce uocabat.

Sil. 1, 101 non ille euhantis Massylae palluit iras, / non diros templi ritus aspersaque tabo / limina et audito surgentis carmine flammas.

2.4 exsomnis: Prop., Hor., Paterc.

Verg. Aen. 6, 556 uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque Sil. 9, 5 consul traducere noctem / exsomnis

2.5 faginus: Tibul., Calp., Plin. Nat., Mart.

Verg. Ecl. 3, 37 (+Serv.) pocula ponam / fagina, caelatum diuini opus Alcimedontis

Verg. Georg. 3, 172 post ualido nitens sub pondere faginus axis / instrepat

Sil. 7, 188 subito, mirabile dictu, / fagina pampineo spumarunt pocula suco

2.6 fatifer: Ov. , Plin. Dub.

Verg. Aen. 8, 621 (+Serv.) fatiferumque ensem

9, 631 intonuit laeuum, sonat una fatifer arcus.

Sil. 1, 641 nostroque in Marte tenete / fatiferae iuuenem dextrae!

2, 116 namque ut fatiferos conuerti prospicit arcus

3 После указания слова перечисляются все остальные авторы, у которых оно встречается, без указания точных мест.

2.7 immedicabilis: (inm-) Ov. (de morbis)

Verg. Aen. 12, 858 (+Serv.) Parthus siue Cydon, telum immedicabile, torsit

Sil. 1, 147 tristia corda duci, simul immedicabilis ira 14, 292 postquam immedicabile uisum

2.8 imperterritus: (inp-) Quint., Serv.

Verg. Aen. 10, 770 manet imperterritus ille

Sil. 7, 695 collegisse gradum uidet, imperterritus ipse

11, 207 et maior Capua mens imperterrita mole

14, 187 inuigilat cautis, fronte imperterritus, armis

2.9 inextricabilis: Varr., Plin. Nat., Sen., Ap., Hyg.

Verg. Aen. 6, 27 (+Serv.) hic labor ille domus et inextricabilis error Sil. 4,582 dum sibi quisque uiam per inextricabile litus

2.10 piscosus: Ov., Quint., Mart., Ap.

Verg. Aen. 4, 255 (+Serv.) piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta

11, 457 piscosoue amne Padusae

Sil. 14, 53 hic Arethusa suum piscoso fonte receptat

2.11 quadripedans: Enn., Acc., Pl., Ov., Plin. Nat.

Verg. Aen. 8, 596 quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum

11, 614 dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum / pectora pectoribus rumpunt

Sil. 4, 160 conlisaque quadrupedantum / pectoribus toto uoluuntur corpora campo

12, 564 quadrupedante sono perculsae moenia Romae

15, 436 quadrupedante inuectus equo, aduentare ferebat

15, 637 tergo sublimis ab alto / quadrupedantis equi, tendens uocemque manusque

2.12 dolon: Liv., Phaedr., Fest., Suet.

Verg. Aen. 7, 664sq. (+Serv.) pila manu saeuosque gerunt in bella dolones, / et tereti pugnant mucrone ueruque Sabello Sil. 3, 250 tereti dextras in pugnam armata dolone

2.13 flictus: Pacuv. (+Serv.)

Verg. Aen. 9, 666sq. (+Serv.) sternitur omne solum telis, tum scuta

cauaeque / dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit

Sil. 9, 322sq. galea horrida flictu / aduersae ardescit galeae,

clipeusque fatiscit / impulsu clipei, atque ensis contunditur ense

14, 557sq. hinc clamor, gemitus illinc mortesque fugaeque /

remorumque fragor flictuque sonantia rostra

III. Общеупотребительные слова.

3.1 bilinguis

Verg. Aen. 1, 661 (+Serv.) quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;

Sil. 2, 56 Discinctos inter Libyas populosque bilinguis

16, 156 dimitte bilinguis / ex animo socios.

3.2 clivosus

Verg. Georg. 1, 108 ecce supercilio cliuosi tramitis undam / elicit?

2, 212 nam ieiuna quidem cliuosi glarea ruris Sil. 6, 120 talis lege deum cliuoso tramite uitae

3.3 fluvialis

Verg. Georg. 2, 414 (+Serv.) uimina per siluam et ripis fluuialis harundo

Aen. 4, 635 dic corpus properet fluuiali spargere lympha

9, 70 aggeribus saeptam circum et fluuialibus undis Sil. 4, 592 sed proiecta uiri lymphis fluuialibus ora

3.4 imitabilis

Verg. Aen. 6, 590 qui nimbos et non imitabile fulmen / aere et

cornipedum pulsu simularet

Sil. 8, 413 exultat rapidis Nero non imitabilis ausis

3.5 recidivus

Verg. Aen. 4, 344 (+Serv.; cf. Sen. Tr. 472) et recidiua manu posuissem Pergama uictis

7, 322 funestaeque iterum recidiua in Pergama taedae

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10, 58 dum Latium Teucri recidiuaque Pergama quaerunt

Sil. 1, 106 Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos / foederibus non aequa premit

3.6 salsus

Verg. Aen. 5, 158 frontibus et longa sulcant uada salsa carina Sil. 17, 155 nec mora: propulsa sulcant uada salsa carina

3.7 aesculus

Verg. Georg. 2, 291sq. aesculus in primis, quae quantum uertice ad auras / aetherias

Sil. 5, 480sq. annosa excelsos tendebat in aethera ramos / aesculus

3.8 cantharus

Verg. Ecl. 6, 16sq. serta procul tantum capiti delapsa iacebant / et grauis attrita pendebat cantharus ansa

Sil. 7, 196 sq. et fusae per colla comae, dextraque pependit / cantharus

3.9 circuitus

Verg. Aen. 3, 412sq. laeua tibi tellus et longo laeua petantur / aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas

Sil. 4, 489sq. dumque uada et mollis aditus per deuia flexo / circuitu petit et stagni languentia quaerit

3.10 curriculum

Verg. Aen. 8, 407sq. Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae / curriculo expulerat somnum

Sil. 5, 24sq. Et iam curriculo nigram nox roscida metam / stringebat

3.11 dator (sensu invocationis modo hic)

Verg. Aen. 1, 734sq. adsit laetitiae Bacchus dator et bona Iuno; / et uos o coetum, Tyrii, celebrate fauentes

Sil. 6, 467sq. Iustitiae rectique dator, qui cuncta gubernas, / nec leuior mihi diua Fides Sarranaque Iuno

3.12 esseda

Verg. Georg. 3, 204 Belgica uel molli melius feret esseda collo Sil. 3, 337 aut molli pacata celer rapit esseda collo

3.13 fel

Verg. Aen. 8, 219sq. hic uero Alcidae furiis exarserat atro / felle dolor

12, 857 armatam saeui Parthus quam felle ueneni

Ov. Met. 2, 777 pectora felle virent, lingua est suffusa veneno

Sil. 2, 538 ac mixto quae spumant felle uenena

11, 547sq. atra ueneno / inuidiae nigroque undantia pectora felle

3.14 fluentum

Verg. Georg. 4, 369 unde pater Tiberinus et unde Aniena fluenta Aen. 4, 143 qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta

12, 35 recalent nostro Thybrina fluenta

Sil. 12, 548 quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta

14, 150 captus quondam ad Trasimenna fluenta

3.15 hamus

Verg. Aen. 3, 467 loricam consertam hamis auroque trilicem 5, 259 leuibus huic hamis consertam auroque trilicem / loricam Sil. 5, 140sq. loricam induitur: tortos huic nexilis hamos / ferro squama rudi permixtoque asperat auro

3.16 natus, -us (sic Lewis-Short)

Verg. Aen. 5, 664sq. hic una e multis, quae maxima natu, / Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix

Sil. 7, 428sq. Ad quae Cymodoce, Nympharum maxima natu / Italidum

3.17 penus

Verg. Aen. 1, 703sqq. quinquaginta intus famulae, quibus ordine longam / cura penum struere et flammis adolere penatis; / centum aliae totidemque pares aetate ministri, / qui dapibus mensas onerent et pocula ponant

Sil. 11, 274sqq. non una ministry / turba gregis: posuisse dapes his addita cura, / his adolere focos, his ordine pocula ferre; / necnon et certis struitur penus

3.18 praesentia

Verg. Aen. 9, 73 tum uero incumbunt (urget praesentia Turni)

Sil. 5, 217sq. acrius hoc rursum Libys (et praesentia saeui / extimulat ducis)

3.19 pruna

Verg. Aen. 11, 788 cultores multa premimus uestigia pruna (ad Apollinem)

Sil. 5, 179 Sic in Apollinea semper uestigia pruna

3.20 scalae

Verg. Aen. 9, 507 quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros Sil. 13, 112 dat signum atque alacer scalis transcendere muros

3.21 serva

Verg. Aen. 5, 284 olli serua datur operum haud ignara Mineruae Sil. 16, 568sq. est donum serua albentis inuertere lanas / murice Gaetulo docta

3.22 stipula

Verg. Georg. 1, 84sq. saepe etiam sterilis incendere profuit agros / atque leuem stipulam crepitantibus urere flammis:

3, 99sq. ut quondam in stipulis magnus sine uiribus ignis, / incassum furit.

Sil. 5, 571sq. stipula crepitabat inani / ignis iners cassamque dabat sine robore flammam

3.23 talentum

Verg. Aen. 5, 112 perfusae uestes, argenti aurique talenta

11, 333 munera portantis aurique eborisque talenta Sil. 11, 263 quot bello pateant argenti aerisque talenta

3.24 tussis

Verg. Georg. 3, 497 et quatit aegros / tussis anhela sues ac faucibus angit obesis

Sil. 14, 601 aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela / igneus efflatur sitientum spiritus ora

Как можно видеть, зависимость Силия от Вергилия на уровне лексики наглядна и чрезвычайно велика. При этом он оказывается внимателен как к редкостям (отметим, что здесь большую часть занимают прилагательные), так и ко вполне распространенным словам (здесь преимущество за существительными). Иногда речь идет о заимствовании готовых выражений и даже полустиший (самый яркий случай - пример 3.6) -иногда же Силий довольно сильно перерабатывает словарный материал предшественника (например, 2.13 и 3.5). Зачастую единичному употреблению у Вергилия соответствуют двух- и даже многократные употребления у Силия. Вывод о том, что автор «Пунической войны» сознательно коллекционировал выражения Вергилия, мимо которых прошли Лукан, Валерий Флакк и Стаций, напрашивается сам собой, но вряд ли может быть доказан.

Полагаю, что данное исследование при всей своей ограниченности может быть полезным в трех отношениях: 1) получено дополнительное доказательство единства языка римской эпической поэзии, обособленного в употреблении лексики от других форм бытования латинской речи, - ранее оно было подтверждено только в области пересечения словарного запаса от трех до пяти авторов; 2) продемонстрирована значительная степень зависимости Силия от Вергилия на лексическом уровне - при этом многие контексты ранее, насколько в наших силах это проверить, не привлекались (примеры 1.3, 2.11, 3.2, 3.10), а те, что были отмечены другими исследователями, не рассматривались в комплексе; 3) предлагаемый в работе метод статистического исследования лексики в сочетании с контекстуальным анализом может быть применен и полезен и в других исследованиях.

Литература

Беликов 2011 - Беликов А. Е. De nominibus substantivis apud Valerium Flaccum // Индоевропейское языкознание и классическая филология - XV. Часть I. СПб., 2011. С. 33-38.

Беликов 2012 - Беликов А. Е. Поэтическая лексика в «Аргонавтике» Валерия Флакка: прилагательные // Индоевропейское языкознание и классическая филология - XVI. СПб., 2012. С. 53-58.

Adams, Meyer 1999 - Adams J. N., Mayer R. G. Introduction // Aspects of the Language of Latin Poetry. Oxford; New York, 1999.

Axelson 1945 - Axelson B. Unpoetische Worter. Lund, 1945.

Caji Silii Italici Punicorum libri septemdecim / Cur. A. Drakenborch. Trajecti ad Rhenum, 1717.

Caius Silius Italicus. Punicorum libri septemdecim / Cur. N. E. Lemaire. Parisiis, 1823.

Concordantia in Lucanum / Curav. M. Wacht. Hildesheim; Zurich; New York, 1992.

Concordantia in Silii Italici Punica / Curav. M. Wacht. Hildesheim; Zurich; New York, 1989.

Concordantia in Statium / Curav. M. Wacht. 3 Bd. Hildesheim; Zurich; New York, 2000.

Concordantia Vergiliana / Curav. M. Wacht. 2 Bd. Hildesheim; Zurich; New York, 1996.

Gai Valerii Flacci Argonauticon Concordantia / Curav. M. Wacht.

Hildesheim; Zurich; New York, 2005.

Janssen 1988 - Janssen H. H. Le caratteristiche della lingua poetica romana // La lingua poetica latina / A cura di A. Lunelli, trad. G. Nordio, L. Toffolon. Bologna: Patron Editore, 1988. P. 67-130.

Kroll 1924 - Kroll W. Studien zum Verstandnis der Romischen Literatur. Stuttgart, 1924.

Leumann 1947 - Leumann M. Die lateinische Dichtersprache // Museum Helveticum. Vol. 4. Basel, 1947. S. 116-139.

Weise 1909 - Weise O. Charakteristik der Lateinischen Sprache. Leipzig; Berlin, 1909.

Wheeler 1919 - Wheeler A. L. Remarks on Roman Poetic Diction // Classical Weekly. 1919. Vol. 12 № 23-24, whole № 337-338. 1919. P. 179-182, 188-192.

A. E. Belikov. Materials for Virgil and Silius Italicus Comparative Vocabulary Research

The paper is dedicated to the structure of I century AD epic poets’ vocabulary with particular focus on Virgil and Silius Italicus. As a result of the statistic research, a great overlap of the lexicon of two poets can be seen. A detailed study of certain passages shows, that Silius Italicus depends on Virgil in his word choice to a considerable degree (sometimes even literal correspondences take place). Rare words not attested in texts before Virgil and his unique combinations of words play an important role in the research. The results not only define the stilistics of Silius Italicus, but can also explain some specific features of the Latin epic language.

Keywords: Silius Italicus, Virgil, poets’ vocabulary.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.