Научная статья на тему 'НОТЎЛИҚ ОИЛАДА БОЛА ШАХСИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ТИЗИМИ'

НОТЎЛИҚ ОИЛАДА БОЛА ШАХСИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ТИЗИМИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
304
60
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нотўлиқ оила / бола шахси / ижтимоий-педагогик / тарбия / педагогик муаммо. / неправильная семья / личность ребенка / социальнопедагогический / воспитание / педагогическая проблема.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шаумарова Зилола Абдушукуровна

Мақолада нотўлиқ оиланинг турлари, келиб чиқиш сабаблари, нотўлиқ оиладаги муаммолар ҳамда уларни бартараф этиш йўллари бўйича маълумотлар ёритилган. Нотўлиқ оилада бола шахси шаклланишида мавжуд муаммоларни бартараф этишнинг ижтимоий-педагогик мезонлари берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭФФЕКТИВНОСТЬ И СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СИСТЕМА ЛИЧНОСТНОГО ФОРМИРОВАНИЯ РЕБЕНКА В НЕПОЛНОЙ СЕМЬЕ

В статье представлена информация о типах непольных семей, их причинах, проблемах в непольных семьях и способах их преодоления. Приведены социально-педагогические критерии преодоления существующих проблем в формировании личности ребенка в неполной семье.

Текст научной работы на тему «НОТЎЛИҚ ОИЛАДА БОЛА ШАХСИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ТИЗИМИ»

Шаумарова Зилола Абдушукуровна,

Т.Н.Кори-Ниёзий номидаги ^збекистон педагогика фанлари илмий тадк,ик,от институти таянч докторанти

НОТУЛИК ОИЛАДА БОЛА ШАХСИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ТИЗИМИ

УДК: 37.018.11; 37.015.3

ШАУМАРОВА З.А. НОТУЛИК ОИЛАДА БОЛА ШАХСИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК ТИЗИМИ

Маколада нотулик оиланинг турлари, келиб чикиш сабаблари, нотулик оиладаги муаммо-лар х,амда уларни бартараф этиш йуллари буйича маълумотлар ёритилган. Нотулик оилада бола шахси шаклланишида мавжуд муаммоларни бартараф этишнинг ижтимоий-педагогик мезонлари берилган.

Таянч суз ва иборалар: нотулик оила, бола шахси, ижтимоий-педагогик, тарбия, педагогик муаммо.

ШАУМАРОВА З.А. ЭФФЕКТИВНОСТЬ И СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СИСТЕМА ЛИЧНОСТНОГО ФОРМИРОВАНИЯ РЕБЕНКА В НЕПОЛНОЙ СЕМЬЕ

В статье представлена информация о типах непольных семей, их причинах, проблемах в непольных семьях и способах их преодоления. Приведены социально-педагогические критерии преодоления существующих проблем в формировании личности ребенка в неполной семье.

Ключевые слова и понятия: неправильная семья, личность ребенка, социально-педагогический, воспитание, педагогическая проблема.

ШАУМАРОВА З.А. EFFECTIVENESS AND SOCIAL-PEDAGOGICAL SYSTEM OF PERSONAL FORMATION OF CHILDREN IN SINGLE-PARENT FAMILY

The article provides information on the types of single-parent families, their causes, problems in single-parent families and ways to overcome them. The social and pedagogical criteria for overcoming the existing problems in the formation of the personality of a child in an incomplete family are given.

Key words and concepts: single-parent family, child's personality, socio-pedagogical, upbringing, pedagogical problem.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

Мавзунинг долзарблиги.

Жах,онда нотулик оилаларнинг усиб бориши, нотулик оилада бола шахсининг шаклланиши долзарб муаммога айланмокда. Pew Research Center маркази тадкикот курсаткичларига кура, нотулик оила сонининг энг куп микдори АКШда булиб, 23% ни таш-кил этмокда. Франция ва Россияда 18%, Буюк Британияда 21% нотулик оилалар мавжуд. Хитой ва Вьетнамда эса нотулик оилаларнинг сони 3-4% га тенг. Бу албатта Осиё мам-лакатлари ах,олисининг маданиятига, мил-лий кадриятларига боFлик. Уларнинг урф-одатларига биноан шахснинг муваффакият даражасини бах,олаш мезонларидан бири унинг оиласи ва фарзандларининг борли-гидир. Pew Research Center1 марказининг тадкикот натижаларига кура энг кам нотулик оилалар сони Туркия (2%) ва Озарбайжонда-дир (1%).

Республикамизда оила институтининг заиф-лашиши, ажралиш ва унинг асорати сифа-тида нотулик оилалар сонининг купайиши, вояга етмаган ёшлар ва аёлларда 0Fир жино-ятчилик, ёшлар ва аёллар орасида якунланган (улим билан тугаган) суицид сонининг кескин усиши, ёшларни оилавий х,аётга тайёрлаш билан боFлик ижтимоий-педагогик, психологик муаммолар ортиб бораётганлиги, нотулик оилаларнинг катта кисми уз вазифаларини, айникса тарбиявий функциясини талаб дара-жасида бажара олмаётганлиги долзарб муам-молардан х,исобланади.

Муаммонинг урганилганлик даражаси.

Нотулик оила ва ундаги бола тарбияси ижтимоий муаммо сифатида мамлакатимиз олимларидан, А.Мунавваров, О.Мусурманова, Ю.Шаамирова, Г.Юнусова, Г.Ядгаровалар, Мустакил Давлатлар Хамдустлиги олимларидан Т.Андреева, И.Дементьева, А.Демидов, Г.А.Кантемирова, Е.Лапшина, Л.Лунякова, Я.Николаева, хориж олимларидан M.Terblanche, C.Prince, H.Ricciuti, M.Marion, D.Monama, W.Jiumpanyarach, J.Cherry ва бошкалар томонидан нотулик оиладаги аёлнинг-оналикнинг х,амда бола-ларнинг ижтимоий-педагогик, ижтимоий-

1 https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/12/12/u-s-children-more-likely-than-children-in-other-countries-to-live-with-just-one-parent/

иктисодий ва ижтимоий-психологик муаммо-лари урганилган.

Ю.К.Шаамирова2 томонидан олиб борилган тадкикотида нотулик оилаларда ота-онанинг тарбиячи сифатида фаолиятларидаги камчи-ликлар курсатган. Булар:

• ота-онанинг узларини болаларининг бокувчилари сифатида англаб, тарбиячи экан-ликларини чукур англамасликлари;

• оилаларда учровчи ахлоксизсиз тур-муш тарзи;

• ота-онанинг болаларга айтган сузлари, панд-насих,атлари ва амалдаги хатти-х,аракатлари орасидаги тафовут;

• фарзандларига килган хизматларини миннат килаверишлари, фарзандлар билан асосан буйрук, х,укм оркали гапиришлари;

• укувчи фарзандларининг х,аёти, кизикишларига эътиборсизликлари, уларга вакт ва диккат ажратмасликлари;

• укувчиларни оила юмушларига жалб килмаслик (айникса усмирлар узларига нис-батан бепарволикдан каттик изтироб чека-дилар, натижада ота-она ва усмир орасида совук муносабатларнинг пайдо булишига йул куйилмокда).

• раFбатлантириш ва жазолашда тарбиявий максаддан келиб чика билмаслик. Мил-лий педагогик маданият даражасининг паст-лиги;

• миллий-маънавий кадриятларга х,урмат х,иссини шакллантира билмаслик, хаф-саласизлик;

• фарзандига вада бериб, бажармаслик;

• мактаб билан таълим-тарбиявий х,амкорликдан "вакт йук" деган бах,она билан узини четга олиш;

• болаларни уз аждодлари, шажаралари билан таништирмаслик ва х,.к.

Шу уринда Ю.К.Шаамирова3 томонидан нотулик оиладаги 89,6% аёлларнинг уз оилавий х,аётидан мамнун эмаслиги, бунинг сабаби - 39,2% оиланинг нотукислиги, 50,4% ота-она ва усмирлар уртасидаги муаммолар юзасидан устираётган фарзандларидан кунгиллари тук эмаслиги аникланган.

2 Шаамирова Ю.К. "Нотулик оилаларда усмирларни миллий-маънавий тарбиялаш" Дисс., п.ф.н. Т. 2006. 33-34-бет.

3 Уша манба

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

1-pacM. Нотули^ оилaдa болa шaхcи шaкллaнишидaги мyaммолap1.

Дacтлaбки мaълyмoтлapгa кypa2, 2G2G йил-нинг янвapь-ceнтябpь oйлapидa жaми кaйд этилен никox1дaн aжpaлишлapнинг 49,8 % фapзaндлapcиз, 29,6 % и бил-a фapзaнд билaн вa 2G,6 % икки вa yндaн opтик фapзaндлap билaн aжpaшгaнлapгa тyFpи ^лган.

Taдк1иrçотнинг мarçcaди - нoтyлик oилaдa 6o^a шaxcи шaкллaнишининг ижтимoий-пeдaгoгик xycycиятлapини тaдкик этиш вa мyaммoлapини бapтapaф этишгa oид пeдa-гoгик x1aмдa пcиxoлoгик тaвcиялapни тaкoмил-лaштиpиш.

Maк1олaнинг илмий янгилиги

кyйидaгилapдaн ибopaт:

- нoтyлик oилaдa 6o^a шaxcи шaкллa-нишининг xycycиятлapи умумин^ний, мил-лий кaдpиятлap вa xopижий тeндeнциялapдa илFop cypилгaн бoлa мaвкeи (cтaтyc)ни x1ypмaт килиш opкaли ижтимoий-пeдaгoгик тaвcиф-лapи aниклaштиpилгaн;

- нoтyлик oилaдa тapбиялaнaëтгaн бoлa-нинг ижтимoий-пeдaгoгик мyaммoлapини

1 Myaллиф тoмoнидaн тaйëpлaнгaн.

2 https:||stat.uz|uz|438-biulleteny-uz|84G4-press-relizlar2G2G

oлдини oлиш вa бapтapaф этиш мoдeли ишлaб чикилгaн.

Acоcий к^м.

Hoтyлик oилaлap coнини opтиб бopиши вa yлapдaги бoлaлapни oтacиз ycиши нaфaкaт Узбeкиcтoндa, бaлки 6apMa тapaккий этгaн вa pивoжлaнaëтгaн дaвлaтлapдa y3 ифoдa-^ни тoпaдигaн кaттa ижтимoий-иктиcoдий, ижтимoий-пcиxoлoгик вa пeдaгoгик мyaммo-диp.

Hoтyлик oилaдa биp кaтop ижтимoий, иктиcoдий, пcиxoлoгик, пeдaгoгик, тиббий, хукукий вa бoшкa мyaммoлap кyзaтилaди.

Hoтyлик oилaдaги бoлa шaxcини шaкллaн-тиpишдaги мyaммoлapни кyйидaги чизмa aco-cидa ëpитиш мумкин (1-pacм).

Юкopидaги чизмa acocидa кeлтиpилгaн нoтyлик oилaдa бoлa шaxcи шaкллaнишидaги мyaммoлap 4 тypгa aжpaтилди: пeдaгoгик, пcиxoлoгик, ижтимoий x1aмдa иктиcoдий.

Hoтyлик oилaдaги пeдaгoгик мyaммo бу -бoлa тapбияcидиp. Бoлa шaxcи шaкллaниши-дaги мyaммoлapдa oдoб-axлoки, xyлк-aтвop нopмaлapи, мaънaвияти, мaдaнияти, oилaдaги ypф-oдaт вa aнъaнaлapгa oтa ëки oнa тoмo-нидaн эътибopcизлиги нaтижacидa нaмoëн

ЗAMОНAВИЙ TAЪЛИM I СОВРЕМЕННОЕ ОБPAЗОВAНИЕ 2Q2Q, 11 (96)

1-жадвал. Нотулик оилада бола шахси шаклланишида мавжуд муаммоларни бартараф этишнинг ижтимоий-педагогик мезонлари1

Мезонлар Амалга ошириладиган ишлар мазмуни ва уларнинг курсаткичлари

Онанинг маълумот даражасини кутариш, оила функцияларини тулаконли бажарилиши "Ота-оналар университети" кошида, таълим муассасаларида нотулик, оиладаги оналар учун психолог ва педагоглар томонидан семинар-тренинглар ташкил этиш, оила функциялари хакида маълумотлар бериш, уларни амалга ошириш буйича таклиф ва тавсиялар бериш

Онанинг мустакил таълим олиши, мустакил ривожланиши Нотулик, оиладаги она доимий равишда замонавий, педагогик, психологик ада-биётларни укиш, ривоят ва Х,адисларни фарзанди билан биргаликда тахлил к,илиш, онлайн ва оффлайн курсларда тахсил олиш

Боланинг ижтимоийлашувини урганиш Она, ота, якин кариндошлар, амалиётчи психологлар билан биргаликда педагогик, психологик методикалар ёрдамида боланинг маънавий-ахлокий хулкини урганиш хамда хулкидаги салбий хислатлар ва муаммоларни бартараф этиш буйича тавсиялар бериш

Боланинг буш вактини самарали ташкил этиш Нотулик оиладаги болаларни спорт, мусика, санъат ёки уз кизикишларидан келиб чикиб кушимча таълимга жалб этиш ва кобилиятларини ривожланти-ришга оид тадбирлар утказиш

Боланинг хаётий куникмаларини шакллан-тириш "Муаммоли вазият", "Кейс стади" методлари оркали болада хаётда учрайди-ган муаммоли вазиятларни ечишда куникмаларини шакллантириш ва тутри карор кабул килишга ургатиш

Она ва боланинг узаро муносабатидаги муаммоларни бартараф этиш Оила, таълим муассаса ва махалла хамкорилигида психологик, педагогик методика, тест, коррекцион маштулотлар оркали боланинг онага, отага булган муно-сабатини урганиш, тахлил килиш, тавсиялар бериш

булади. Ота ёки она томонидан бола тарбия-сига беэътиборлиги ёки тарбия жараёнидаги "иккиланиш", яъни болани туFри йул, усул билан тарбия килаётганлигидан шубхаланиш боланинг баркамол шахс булиб шаклланишида педагогик тусикларга дуч келиши мум-кин. Педагогик муаммоларда биринчи уринда онанинг маълумот даражаси пастлиги, она томонидан оилавий вазифаларни тулик бажа-рилмаслиги хамда онани "Мустакил таълим" билан шуFилланмаслиги, яъни маълумот дара-жасидан келиб чикиб, бола тарбиясида уз билимини: диний, дунёвий, илмий, педагоик ва психологик билимларини эгаллламаслиги натижасида оилада турли педагогик муаммо-ларга дуч келади.

Нотулик оилада бола шахси шаклланишида мавжуд муаммоларни бартараф этишда оилада онанинг маълумот даражасини оши-риш, мустакил таълим олишни мотивация бериш, боланинг ижтимоийлашуви, буш вактини туFри ташкил этиш хамда она ва бола уртасидаги низоларни бартараф этиш буйича ижтимоий-педагогик технологияни такомил-лаштириш максадга мувофик (1-жадвал).

Юкорида санаб утилган ижтимоий-педагогик муаммолардан келиб чикиб, нотулик оилада бола шахсини шакллан-

1 Муаллиф томонидан тайёрланган.

тиришга каратилган ижтимоий-педагогик моделдан фойдаландик.

Модел асосида тажриба-синов ишларининг максадини нотулик оилада тарбияланаётган боланинг ижтимоий-педагогик муаммола-рини бартараф этиш деб белгиладик (2-расм).

Нотулик оилаларда олиб бориладиган ижтимоий-педагогик жараён сифатида "Рене-Жиля методикаси", Рассел ва Фергюссонлар томонидан ишлаб чикилган "ЁлFизликни субъ-ектив х,ис килиш" методикаси, ТМАТ (тарби-ядаги муаммони аникловчи тест) методи-калари асосида ота-оналар билан максадли семинарлар утказиш, мактаб ва мах,аллаларда тарбиявий тадбирларни утказиш, психологик сух,бат, тест, семинар, методикаларни утказиш, "Муаммоли вазият" методи оркали х,аётий куникмаларини шакллантириш, бола-ларни буш вактини туFри ва самарали ташкил этишни уз ичига камраб олган.

Нотулик оилада бола шахси шакллан-тиришни куйидаги компонентлар асосида аникладик: профилактик, коррекцион ва ривожлантирувчи.

Профилактик компонентларда маълу-мотларни йиFиш ва прогноз, яъни башо-рат килиш. Коррекцион компонентларда таълим-тарбияни йуналтирилганлиги, яъни мулокотга кирувчанлик, доминантлик, ижтимоийлашуви, эркин фикрни баён эта олиши.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

2-расм. Нотули^ оилада тарбияланаётган боланинг ижтимоий-педагогик муаммоларини олдини олиш ва бартараф этиш модели1.

Ривожлантирувчи компонентлар эса, таълим-тарбиянинг ривожлантирувчи характерга эга булиши, болаларда мотивацияни шакллан-тириш оркали уз олдига куйган максадига эришиш, узига булган ишончни янада оши-

1 Муаллиф томонидан тайёрланган.

риш, "Мен концепциясини" янада ривож-лантиришлар ва албатта болаларга ёрдам курсатишларини уз ичига камраб олади. Бел-гиланган компонентлар амалга оширишда нотулик оилада бола шахси шаклланишидаги педагогик, психологик, ижтимоий жараённи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

мувофиклаштириш оркали нотулик оила бола шахсидаги ижтимоий-педагогик муаммоларни олдини олиш ва бартараф этишга эришилади.

Шу уринда, нотулик оиладаги онанинг маълумот савиясини кутариш, боланинг "Мен концепцияси"ни шакллантириш, она ва бола уртасида низоларни бартараф этиш максадида бир нечта тренингларни тасия эта-миз.

Кенг таркалган ва самарали ижтимоий педагогик технологиялардан бири тренинг х,исобланади. Ижтимоий педагогик тренинг жамоавий иш олиб боришнинг фаол метод-ларига асосланган педагогик таъсирдир. Шунингдек, ташкиллаштирилган мулокотнинг махсус тури булиб, бу жараёнида шахс ривож-ланиши, коммуникатив малакалар пайдо булиши, психологик ёрдам курсатиш масала-лари х,ал килиниши кузатилади.

Бизнинг тадкикот натижаларимизга кура Тошкент шах,ар, Сурхондарё х,амда Бухоро вилоятларида 2018-2020 йиллар мобайнида утказилган суровномада катнашган нотулик оилаларнинг 98 нафари ажрашган, 25 нафари бева х,амда 3 нафар никох,сиз фарзандли булган (ёлFиз она)1лар респондент сифатида иштирок этган.

Ажрашган оналарнинг 77 нафари урта таъ-лим маълумотли, (тугалланмаган урта таълим, урта махсус, касб-х,унар ва бошк.), 21 нафари олий маълумотга эга. Шу уринда беваларнинг 19 нафари урта маълумотли, 6 нафари олий маълумотга эга аёллардир.

Хар бир оиланинг, жумладан нотулик оила-нинг энг мух,им булган асосий вазифаси - тар-бия функциясидир.

Тадкикотимизда нотулик оилалардаги она-лардан олинган натижаларга кура оиладаги фарзандларнинг ахлокида, хулк-атворида тарбиявий муаммолар мавжудлиги 47 нафар респондент эътироф этган. Юкоридаги оила-ларда тарбиявий муаммоларнинг баъзида учраб туришини 39 нафар оналар таъкидла-ган.

Жами 86 нафар нотулик оилаларни ташкил килади. Ушбу тарбиявий муаммолар 21 нафар нотулик оилаларда камдан-кам учрасада, уларни мавжудлигини уз оилаларида инкор этганлар 19 нафардан иборат булди.

1 Оталик белгиланмаган.

Хар бир оиланинг психологик иклими, оила аъзолари орасидаги муносабатларни соFлом булиши, оилада низоларни келиб чикиши, низолар асосида болаларни ёки баъзан кат-таларни х,ам депрессия х,олатига тушиши, шу асосида баъзи х,олларда уз жонига касд килиш х,олларини х,ам кузатилиши, носоFлом психологик иклимда болаларни уз-узига бах,о беришининг пасайиши, унинг шахсида турли негатив комплексларни пайдо булиши ва юкоридагиларни барчаси оилада катта ижтимоий-педагогик муаммоларни юзага келтириши сабабли биз уз тадкикотимизда "Рене-Жиля методикаси"ни куллашни лозим топдик. Чунки ушбу методика педагоглар, психологлар ва социологлар томонидан кенг кулланган булиб, оиладаги муносабатлар х,акида етарли маълумот беради. Ушбу методика, ишончлилик ва валидлилик талабларига жавоб беради.

Нотулик оилаларда урганилган болалар сони 126 нафарни ташкил килиб, 98 нафар ажрашган она тарбиясидаги болалар х,амда 25 нафар бева она тарбиясидаги болалар респондент сифатида 123 нафари катнашди.

Нотулик оилалардаги бола шахсини оиладаги муносабатларни аниклаш буйича "Рене-Жиля методикаси"да нотулик оилалардаги шахслараро муносабатлар урганилганда куйидагилар маълум булди:

1. Нотулик оилалардаги болаларда, айникса бир фарзандли оилаларда коммуникатив, етакчилик хислатлари кам ифодалан-ган. Чунки оилада ака-ука, опа-сингилларни йуклиги коммуникатив хислатларни етарли шаклланишига имкон бермаган. Нотулик оилада 2-3 нафар фарзанд булса, юкоридаги хусусият яъни, коммуникатив, етакчилик хис-латларини кам ифодаланганлиги деярлик учрамайди.

Нотулик оиладаги болаларда онасига миссий ва мех,р жих,атдан якинлиги ифода-ланди (92%), аммо бу якинлик болани ёшига боFликлиги, ёш психологиясидаги мактабгача ва бошланFич синф ёш даври билан чеклан-масдан усмирлик даврида х,ам кучли (86%) ифодаланиши кузатилди. Бу ёш давр психологиясидаги айрим хусусиятларни узга даврларда х,ам кучли ифодаланиши, бизнинг фикримизча ота-оналар мулокотининг "танкислиги" билан тушунтирилади. Шу билан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

бирга онага хиссий эмоционал якинлик нотулик оилани келиб чикиш сабаблари билан боFликлиги аникланди. Ажралиш асо-сида юзага келган оилага нисбатан бевалик сабабли нотулик оилаларда фарзанд ва она билан хиссий-эмоционал якинлик кучлирок (98%) ифодаланиши кузатилди. Ажрал-ган ота-оналар томонидан бола учун кураш булган оилаларда болани она билан хиссий-эмоционал якинлиги заифрок (75%) экан-лиги аникланди. Бу, бизнинг фикримизча, бола учун кураш даврида отага карши ишла-тилган услублар, гаплар, ота хакидаги турли салбий тасаввурлар ва стресс холатлари она образини бола тасаввурида кисман эмоционал кадрсизланишига олиб келиш натижасида деб, тахмин килинади.

Бизнинг тадкикотимизда аксарият оналар уз фарзандларини ахлок-одоб жихатларида камчиликларини кура билмайдилар. Яъни уз фарзандларини идеаллаштириш, яхши курсатиш, камчиликлари йук сифатида маъ-лумот бериш холати кузатилди. Шу сабабли биз томондан "Нотулик оила фарзандлари-нинг тарбиясидаги муаммоларни аникловчи ижтимоий-педагогик тест" номли махсус ижтимоий-педагогик тест ишлаб чикилди.

Методиканинг максади: тулик, нотулик ва бошка турдаги оилаларда бола тарбияси билан боFлик муаммоларни аниклашдан ибо-рат. Ушбу тест методикаси воситасида оилани урганиш куйидаги вазифаларни кузлайди:

1. Оилада бола тарбияси билан боFлик булган муаммоларни аниклаш.

2. Бола тарбияси билан боFлик булган муаммоларни ифодаланиш савиясини аниклаш.

3. Оилада бола тарбияси билан боFлик муаммоларни она томонидан идрок этилиши хамда укитувчи томонидан идрок этилиши, улар идроки орасидаги тафовутни аниклаш.

4. Тарбия жараёнини самарали булишишга эришиш хар бир болани тарбиясидаги муаммолар холатини, даражасини аниклашдан иборат.

Тест натижалари асосида тарбиявий тад-бирлар мазмунини мавзу режасини коррек-цион тарбиявий дастурни тузиш, тарбия-вий ишларни, айникса, аник шахс билан олиб бориладиган коррекцион тарбиявий ишни самарадорлигини ошириш имконини беради.

Нотулик оилада бола шахси шаклла-нишининг ижтимоий-педагогик хусусият-лари буйича тадкикот натижалари асосида куйидаги хулосаларга келинди:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Нотулик оилаларнинг аксариятида она боласини (ёки болалари)ни отасиз тар-биялаётган булиб, асосий фаолиятини ишлаб чикариш, яъни, мех,нат килиш билан бандлиги сабабли, болаларни тарбиялашга етарли вакт ажрата олинмайди. Оиланинг нотуликлиги унда усаётган болани ижтимоийлашувига салбий таъсир килади.

2. Нотулик оилаларнинг аксарияти мод-дий кийинчиликларни бошидан кечириш сабабли бола тарбиясида кушимча таъ-лим, турли спорт, санъат ва бошка сох,алар билан шуFуллантиришга етарли имкон топа олмайдилар. Бу эса бола шахсида булган туFма лаёкатини эрта аниклаш, уни устириш ва кобилиятга айлантиришга етарли имкон бермайди.

3. Нотулик оилада бола шахсини шак-ллантиришда энг катта муаммолардан бири бу психологик ва педагогик муаммолар-дир. Унинг келиб чикишига сабаб оиланинг ёшлиги, онанинг тарбиячи сифатида таж-рибаси йуклиги, психологик ва педагогик билимларни саёзлиги, асосий вактини оила бюджетини таъминлашга сарфлаш натижасида боласи билан мулокотда булиш, уни тарбиялашга вакти ва тажрибасини етарли эмас-лиги, педагогик, психологик маслахатларга мухтожлигидир.

4. Нотулик оилалардаги уFил ва кизлар орасида тарбиясидаги салбий жих,атларини ифодаланиши орасида етарли фарк булиб, уларнинг бир кисми ёш хусусияти, колган кисми нотулик оиланинг ижтимоий-педагогик хусусиятлари билан белгиланган. Шу билан бирга "Нотулик оила фарзандларининг тарбиясидаги муаммоларни аникловчи ижтимоий-педагогик тест" натижаларга кура гендерга хос х,усусиятлар аникланган. Буларга ёлFонни куп ишлатиш одати, дугоналарини дугоналарига рашк килиш, арзимас нарсага хафа булиш, низоли вазиятларни юзага келтириш, кек саклаш кабилар киради. Юкоридагилар оила тури (нотуликлиги), ижтимоий-иктисодий х,олати, ёш даври х,амда хотин-кизларга хос хусусиятлар томонидан белгиланган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

Нотулик оилада бола шахсини талаб дара-жасида шакллантиришда бизнинг фикримизча цуйидагиларга эътибор бериш лозим:

1. Нотулик оилада бола тарбиялаётган ёш оналарга педагогик-психологик ёрдам курсатиш керак. Мах,алла психологлари томо-нидан педагогик-психологик тренинг, психологик мониторинг, педагогик-психологик ташвикот, семинар, махсус укувлар (ота-оналар университети доирасида), махсус тай-ёрланган буклет, брошюралар ва бошка формасида булиши мумкин. Бунда хар бир нотулик оилани узига хос хусусиятларини, ижтимоий-иктисодий холатини хисобга олиш зарур.

2. Нотулик оилада усган ва уз сох,асида таникли булган артист, спортчи, олим, рах,бар, ёзувчи, шоир ва бошкаларни мак-таб укувчилар билан учрашувларини таш-кил килиб, улар х,аётидаги кийинчиликларни кандай енгиб шундай муваффакиятларга эришганлиги х,акида давра сух,бати килиш

лозим. Бундан максад нотулик оилани иде-аллаштириш эмас, балки ёшларда, айникса, нотулик оилада вояга етаётган бола-лар х,аётида учрайдиган кийинчиликларни енгишга иродани сафарбар килишга ургатишдир. Бундай учрашувлар тулик оила болаларига х,ам кучли тарбиявий таъсир курсатади.

3. Нотулик оиладаги болаларни туFма лаёкатини ва кизикишини х,исобга олиб спорт, мусика, тасвирий санъат ва бошкаларга жалб килиш лозим.

4. Нотулик оилалар билан мах,алла х,амда мактаб психологи мунтазам ишлаши ва психолого-педагогик мониторингини олиб бориши лозим.

5. Нотулик оиладаги болаларни таътил даврида дам олишини ташкил этиш, кушимча таълим олишда мах,алла, таълим муассаса, ННТ ва бошка давлат ташкилотлари билан х,амкорликда ёрдам бериш керак.

Адабиётлар руй^ати:

1. Дементьева И.Ф. Негативные факторы воспитания детей в неполной семье // Журнал "Социс". 2001.№ 1. - с.15-21.

2. Каменева Т.Н. Материнство в неполной семье: личностные и социальные проблемы. Диссертация и автореферат на соискание учёной степени кандидата социологических наук. - г. Курск. 2003. 159 стр.

3. Мунавваров А.К,. Оила педагогикаси. -Т.: Укитувчи. 1994. 112 бет.

4. Мусурмонова О. Оила - жамият таянчи. Т. 2019 й. 252 бет.

5. Шаамирова Ю.К. "Нотулик оилаларда усмирларни миллий-маънавий тарбиялаш" Дисс., п.ф.н. Т.2006 й. 33-34-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.