CC BY
6НОРМАТИВТ1 Ц¥ЖАТТАР^РЛЕР1 ЖЭНЕ МАЦЫЗЫ
ДАИН ЖАНЕЛЬ АРСЛАЩЫЗЫ, ЭЛ1К ТЕМ1РЛАН ЕЛДОС¥ЛЫ, ЦАДЕН МАЦСАТ ТАЛГАТ¥ЛЫ
Халыкаралык инженерлш-техногиялык университетшщ колледжшщ 3 курс студенттерi
МЫРЖИЕВА АСЕМ БЕКБОЛАТОВНА
Халыкаралык инженерлш-технологиялык университетшщ колледж! PhD, Алматы
каласы, ^азакстан
Аннотация. Нормативт1 цужаттау — стандарттау, сертификаттау жэне метрология саласындагы отмдер мен цызметтердщ сапасы мен цаутЫздтн цамтамасыз етудщ нег1з1. Бул процесс стандарттардыц, техникалыц талаптардыц, сертификаттау цужаттарыныц жэне метрологиялыц цужаттардыц эзгрленуг мен рэс1мделу1н цамтиды. Нормативтг цужаттар халыцаралыц сэйкесттт1 цамтамасыз етт, мемлекеттт бацылау механизмдергн ныгайтады. Заманауи нарыцтагы бэсекелестгк ушгн нормативтг цужаттаудыц мацызы зор, себеб1 олар кэсторындардыц сетмдшт мен имиджт арттыруга ыцпал етед1.
Kmmmi свздер: Нормативтг цужаттау, стандарттау, сертификаттау, метрология, сапа, цау1пс1зд1к, халыцаралыц стандарттар.
Нормативт кужаттардыц мацызы: ^укыктык тэртшт камтамасыз ету: нормативтш кужаттар когамда кукыктык тэртшт камтамасыз ету y™h кабылданады. Олар когам мYшелерiнiц кукыктары мен мшдеттерш, сонымен катар зацды бузушылыктар y™íh жауапкершiлiктi айкындайды.
Экономикалык турактылыкты сактау: экономикалык саладагы нормативт1к кужаттар бизнес ортага турактылык бередi. Мысалы, салык кодекстерi, ецбек туралы зацдар, инвестициялык ережелер кэсшкерлердщ кызметш реттейд^ жумыс орындарын куруга, экономикалык есуге ыкпал етедi.
Элеуметтiк саясатты жYзеге асыру: нормативтiк кужаттар аркылы мемлекет элеуметпк саясатты жYзеге асырады. Элеуметпк камсыздандыру, денсаулык сактау, бiлiм беру жэне баска да салаларда кабылданган нормативтш кужаттар халыктыц емiр сапасын жаксартуга багытталган.
^огамдык тэртш пен каушаздшт сактау: нормативтiк кужаттар когамдык кауiпсiздiк жэне тэртiптi камтамасыз етуге багытталган. Олар кукык коргау, тетенше жагдайлар, экологиялык кауiпсiздiк салаларында реттеу функциясын аткарады.
Еылыми-техникалык прогресске ыкпал ету: нормативт1к кужаттар стандарттау жэне сертификация саласында мацызды рел аткарады. Стандарттар жаца технологиялар мен инновацияларды енгiзудi колдайды, енiм сапасын арттыруга жэне бэсекеге кабшеттшкт кYшейтуге мYмкiндiк бередi.
Сырткы саясатты жYзеге асыру: нормативтш кужаттар халыкаралык келiсiмдер аркылы сырткы саясатты жYзеге асырады. Мемлекеттер арасындагы эрiптестiктi дамыту, сауда байланыстарын ныгайту жэне халыкаралык кауiпсiздiктi камтамасыз ету осы кужаттардыц кемегiмен юке асады.
Нормативтi кужаттардыц тYрлерi
Зацнамалык кужаттар: Зацдар, кодекстер, Yкiметтiц каулылары. Мысалы, «Казакстан Республикасыныц Конституциясы», «Салык кодека».
Техникалык регламенттер: Стандарттар мен техникалык талаптарды аныктайды. Мысалы, азык-тулштщ кауiпсiздiгi туралы регламенттер.
Стандарттар: Халыкаралык (ISO, IEC) жэне улттык (ДСТ) стандарттар, eHiMHiH немесе кызметтщ техникалык сипаттамаларын аныктайды.
Нускаулыктар: Белгiлi бiр процестер мен процедуралар туралы накты нускаулар. Мысалы, кауiпсiздiк техникасы бойынша нускаулыктар.
Сертификаттар: Эшмнщ немесе кызметтщ стандарттарга сэйкестiгiн растайтын кужаттар.
Нормативтш кужаттардыц ерекшелiктерi
Нормативтiк кужаттардыц баска кукыктык кужаттардан айырмашылыгы - олар жалпы сипаттагы кукыктык нормаларды белriлейдi жэне мiндеттi кYшке ие болады. Негiзгi ерекшелiктерiне токталайык:
кукыктык мшдеттшк
Нормативтiк кужаттар барлык азаматтар мен уйымдар Yшiн мiндеттi. Олар кукыктык тэртiптi сактауды камтамасыз етш, зацды орындауга шакырады.
Жалпыга ортактык
Нормативтш кужаттар когамдык катынастардыц эртYрлi салаларын камтып, белгiлi бiр саланыц гана емес, бYкiл когамныц мYДдесiне багытталган.
Турактылык пен узак мерзiмдiлiк
Кептеген нормативт1к кужаттар узак уакыт бойы эрекет етедi. Бул олардыц когамдагы турактылыкты камтамасыз етуге багытталганын бiлдiредi.
Зацдылык пен жYЙелiлiк
Нормативтiк кужаттар зацга сэйкес кабылданып, кукыктык жYЙенiц ажырамас бeлiгi болып табылады. Олар Конституциядан бастап министрлштер мен ведомстволардыц актiлерiне дейiнгi барлык децгейлерде колданылады.
Нормативтiк кужаттар зацдылык пен тэртшт камтамасыз ететiн мацызды кукыктык актшер болгандыктан, оларды эзiрлеу жэне колдану белгiлi бiр талаптарга сай болуы керек. Бул талаптар кужаттардыц сапасы мен тиiмдiлiгiн арттыруга, олардыц колданылуында жYЙелiлiк пен зацдылыкты сактауга кемектеседь Негiзгi талаптарга токталайык:
1. Зацдылык
Нормативтш кужаттар жогаргы децгейдегi зацдарга, эсiресе Конституцияга сэйкес келуi керек. Бул талап кужаттардыц кукыктык жYЙедегi Yйлесiмдiлiгiн камтамасыз етедi. Егер нормативтш кужат зацга кайшы келсе, ол ез ^шш жогалтуы мYмкiн. Зацдылык талаптары аркылы нормативтiк актiлердiц бiр-бiрiне кайшы келмеуi жэне жалпы кукыктык жYЙемен Yйлесiмдi жумыс iстеуi камтамасыз етшедь
2. Гылыми негiздеме
^ужаттарды эзiрлеу кезiнде гылыми жэне тэж1рибелш мэлiметтер ескерiлуi кажет. Бул когамныц кажеттiлiктерi мен eзгерiстерiн дурыс тусшуге жэне зацнамадагы eзгерiстердi гылыми тургыдан негiздеуге мYмкiндiк бередi. Гылыми непздеме нормативтiк кужаттардыц когамда тиiмдi жумыс ютеуше ыкпал етедi.
3. TY^^rnm жэне нактылык
^ужаттагы терминдер мен аныктамалар карапайым жэне тYсiнiктi болуы кажет. ^ужаттыц тiлi мен курылымы айкын, дэл жэне тYсiнiктi болуга тиiс, бул оныц магынасын дурыс тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Нормативтiк кужаттарды барлык азаматтар оцай тYсiнуi кажет, сондыктан оларды эзiрлеуде накты тшдш стильдi сактау мацызды.
4. ЖYЙелiлiк жэне курылымдылык
Нормативтiк кужаттар логикалык курылымга сай болуы кажет. ЖYЙелiлiк эрбiр кужаттыц ез бeлiмдерiнде белгш бiр такырыпты камтуын жэне бeлiмдердiц рет-ретiмен орналасуын камтамасыз етедi. ^ужаттарда бeлiмдер, параграфтар жэне тармактардыц реттшп логикалык болуы мацызды.
5. Ашыктык жэне жариялылык
Нормативтiк кужаттар адпшшшке колжетiмдi болуы кажет. Бул талап когамныц кужаттармен танысып, eз кукыктары мен мiндеттерiн тYсiнуiне мYмкiндiк береди Ашыктык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
пен жариялылык нормативтш кужаттардыц тшмдшгш арттырады жэне азаматтардыц кукыктык мэдениетiн кетеруге ыкпал етедi.
6. Орындалуы MYMKiH талаптар
Нормативтш кужаттарда орындалмайтын талаптар болмауы керек. Эрбiр ереже мен талап шынайы емiрде орындалатын децгейде болуы мацызды. Егер талаптар орындалмайтын болса, кужат езшщ кукыктык жэне элеуметлк мэнiн жогалтады.
7. Турактылык пен езектшк
кужаттарда енгiзiлген ережелер мен нормалар уакыт талабына сай, туракты жэне езектi болуы кажет. Бул кужаттардыц когамда узак уакыт бойы колданылуын камтамасыз етедi. Эзгерiстер кажет болган жагдайда оларды жацарту мYмкiндiктерi карастырылуы керек, ягни кужаттарда езгерютер енгiзу процедуралары айкын болуы кажет.
8. Сэйкестендiрiлген аныктамалар мен терминология
Нормативтш кужаттарда колданылатын терминдер накты аныктамаларга ие болуы кажет. Терминдер бiркелкi колданылуы тиiс жэне олар баска кукыктык актшердеп аныктамалармен сэйкес болуы керек. Бул кукыктык жYЙедегi терминологияныц бiртутастыFын сактауга ыкпал етедь
9. Максаттылык жэне тиiмдiлiк
^ужатта белгiленген ережелер когамныц накты кажеттшктерше жауап берiп, оларды шешуге багытталган болуы керек. Тшмдшк талабына сай, нормативтш кужаттар когамга пайдалы жэне кукыктык тэртшт камтамасыз етуде накты нэтижеге кол жеткiзуi кажет.
10. Мониторинг жэне бакылау мYмкiндiгi
Нормативтш кужаттардыц орындалуын бакылау жэне олардыц нэтижелшгш багалау Yшiн мониторинг жасау кажет. Бул талап кужаттыц накты нэтижелерге кол жетюзуде тиiмдiлiгiн багалауга мYмкiндiк бередi.
Халыкаралык децгейде нормативт кужаттар
Халыкаралык децгейдегi нормативт кужаттар когамныц кукыктык жэне экономикалык катынастарын реттеуде, турактылыкты камтамасыз етуде жэне халыкаралык ынтымактастыкты ныгайтуда мацызды рел аткарады. Олар элемдегi эртYрлi елдердщ мYДделерiн ескере отырып, бiрегей стандарттарды белгiлейдi. Халыкаралык нормативтi кужаттардыц тшмдшп, оларды кабылдау жэне орындау процесшщ ашыктыгына, сондай-ак халыкаралык стандарттармен интеграцияга байланысты. Бул багытта кросс-салааралык ынтымактастык, бiлiм беру жэне инновациялык технологияларды енгiзу мацызды фактор болып табылады.
Нормативтi кужаттыц стандартты курылымы темендегi элементтерден турады:
Такырып: кужаттыц атауы, мазмунын кыскаша бiлдiредi.
Кiрiспе: Нормативтi актiнiц максаты мен мiндеттерiн, колдану аясын тYсiндiредi.
Негiзгi белiм: Нормативт1к талаптар, ережелер мен стандарттарды камтиды. Бул белiмде аныктамалар, кукыктар мен мiндеттер, жауапкершшк нормалары, рэсiмдер накты керсетiледi.
^орытынды белiм: Нормативтi кужаттыц кYшiне ену^ езгерiстер енгiзу тэртiбi, кYшiн жою ережелерi керсетiледi.
^осымшалар: Негiзгi мэтшге косымша акпарат, кестелер, графиктер немесе техникалык сипаттамалар.
^орытынды:Нормативт1к кужаттар мемлекеттщ кукыктык жYЙесiн, когамныц турактылыгын жэне дамуын камтамасыз етуге багытталган. Олардыц непзшде зацдылык, тэртiп, эдiлдiк жэне когамныц эртYрлi салаларыныц реттелуi жYзеге асырылады. Нормативтiк кужаттардыц эртYрлi тYрлерi бар, олардыц эркайсысы накты мiндеттердi шешуге жэне когамныц кажеттiлiктерiне жауап беруге арналган.Нормативтш кужаттарды сактау жэне орындау эрбiр азаматтыц мiндетi болып табылады. Олар кукыктык мемлекет куруга, зац Yстемдiгiн камтамасыз етуге жэне когамныц туракты дамуына Yлес косады.Осылайша, нормативтiк кужаттар когамныц эртYрлi салаларында мацызды рел аткара отырып,
турактылык пен эдшдшке непзделген кукьщтык жYЙенi камтамасыз етедг ^азакстанда бул
кужаттар кукыктык мэдениетп дамытуда жэне зац Yстемдiгiн колдауда ерекше орын алады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. ГОСТ Р 1.0-2012. Стандарттау. Непзп ережелер.
2. Метрология: теория жэне практика / Э. Молдабеков, А. Нуртазина. — Алматы: Энергия, 2019.
3. Нормативтш кужаттардыц жYЙесi: теориясы мен тэжiрибесi / Б. Досанов. — Алматы: ^азак университет^ 2021.
4. ^азакстан Республикасыныц «Нормативтш кукыктык актiлер туралы» Зацы - Нормативтiк кукыктык актiлердi эзiрлеу, кабылдау, жариялау жэне олардыц орындалуын бакылау тэртiбiн белгiлейтiн зац.
5. Эбдiрайымова Г., ^арабаев "^укык негiздерiм - ^укык теориясы мен кукыктык актшер туралы оку куралы. Алматы: Жетi Жаргы, 2018.
6. ^айыржанов ЕД. "Мемлекет жэне кукык теориясы" - Мемлекет пен кукыктыц непзп тусшштерш, олардыц когамдагы рeлi мен мацызын зерттейтiн гылыми ецбек. Нур-Султан: ^азак университетi, 2020.
7. Нормативтш кужаттар мен стандарттарды курастыру бойынша эдiстемелiк нускаулар -Нормативтш кужаттарды курастыру, олардыц сапасын багалау жэне колданылу тэртiбi жeнiндегi нускаулыктар.
8. "^азакстан Республикасыныц зацнамалык актшер жинагы" - ^азакстан Республикасыныц эртYрлi зацнамалык актiлерiнiц жинагы. Алматы: Юрист, 2021.
9. Мешрбекова АД., Кенжебеков Н.А. "кукыктык мэдениет жэне кукыктык тэрбие" -^азакстанда кукыктык мэдениет пен кукыктык тэрбие мэселелерш карастыратын оку куралы. Алматы: ^азак университет^ 2019.
10. "^азакстан Республикасындагы зац жэне кукыктык актшер" электрондык ресурсы -^азакстан Республикасыныц нормативтiк кужаттары мен кукыктык актiлерi жeнiндегi акпараттык база.
11. Омарова Г. "кукыктык реттеудiц негiздерi" - Нормативтiк кужаттардыц когамдагы рeлi мен олардыц кукыктык реттеудеп мацыздылыгын талдайтын оку куралы. Астана: Фолиант, 2017.
12. Норматива кукыктык актшер Жумабаев, Т. "^азакстан Республикасындагы нормативтi кукыктык актiлердiц жYЙесi." ^укык журналы, 2020, №3.
13. Стандарттау жэне сертификаттау Телегенов, М. "Стандарттау, сертификаттау жэне олардыц бизнеске эсерь" Экономика жэне бизнес, 2021.
14. Норматива кужаттардыц халыкаралык аспектiлерi Бимбетов, М. "Халыкаралык нормативтш актшердщ ^азакстандагы колданылуы." Халыкаралык катынастар, 2019.
