Научная статья на тему 'НООСФЕРА КОНЦЕПЦИЯСИ КАТЕГОРИАЛ АППАРАТИНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ'

НООСФЕРА КОНЦЕПЦИЯСИ КАТЕГОРИАЛ АППАРАТИНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

81
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ноосфера / назария / амалиѐт / билиш / ҳаѐт / биосфера / носферавий тизим / noosphere / theory / practice / cognition / life / biosphere / nosphere system.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Низом Абдурахмонович Тангиров

Мазкур мақолада ноосфера концепцияси категориал аппарати фалсафий таҳлил этилган. XX аср маҳсули бўлган ноосфера концепцияси илмий билимлар тараққиѐтида ҳам назария, ҳам амалиѐт сифатида муҳим методологик аҳамият касб этади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article provides a philosophical analysis of the categorical apparatus of the concept of the noosphere. The concept of the noosphere, a product of the twentieth century, plays an important methodological role in the development of scientific knowledge, both as theory and practice.

Текст научной работы на тему «НООСФЕРА КОНЦЕПЦИЯСИ КАТЕГОРИАЛ АППАРАТИНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ»

НООСФЕРА КОНЦЕПЦИЯСИ КАТЕГОРИАЛ АППАРАТИНИНГ

ФАЛСАФИЙ ТА^ЛИЛИ

Низом Абдурахмонович Тангиров

Жиззах давлат педагогика институти укитувчиси, ф.д. (PhD)

nizom_tangirov@mail .ru

Мазкур маколада ноосфера концепцияси категориал аппарати фалсафий тахлил этилган. XX аср махсули булган ноосфера концепцияси илмий билимлар тараккиётида хам назария, хам амалиёт сифатида мухим методологик ахамият касб этади.

Таянч тушунчалар: ноосфера, назария, амалиёт, билиш, хаёт, биосфера, носферавий тизим.

This article provides a philosophical analysis of the categorical apparatus of the concept of the noosphere. The concept of the noosphere, a product of the twentieth century, plays an important methodological role in the development of scientific knowledge, both as theory and practice.

Keywords: noosphere, theory, practice, cognition, life, biosphere, nosphere system.

XX аср махсули булган ноосфера концепцияси илмий билимлар тараккиётида хам назария, хам амалиёт сифатида мухим методологик роль уйнайди. Аввало, ноосфера назария сифатида илмий билимнинг энг етук шакли булиб, борликнинг муайян жабхасининг конуний ва мухим богланишларини яхлитлик холда узида акс эттиради. Ноосфера амалиёт сифатида ноосферавий билимлар тараккиётининг йуналиши ва максадини ифодалайди. Ноосфера олам илмий манзарасини: яхлит, объектив, табиий жараён сифатида билиш асосида инсон онгининг юксак потенциал имкониятини намоён килади. Яъни мазкур объектив конуний ривожланишни билиш жараёнида юксак акл сохаси - Ноосферанинг шаклланганиши ва мазмун-мохияти намоён булади.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

June, 2022

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Фалсафа ва фан тарихида ноосфера концепциясининг урни ва роли мухим методологик ахамият касб этади. Тадкикотчи М.Ю. Шишин фикрича[13, 3], ноосфера синтетик тушунча сифатида инсон фаолияти натижаларини, жумладан моддий ва маънавий ютукларни хам узида мужассам этади. Шунингдек, бу тушунча мазмунида инсон ва атроф-мухитнинг муносабатлари тизимини, нафакат планетар даражада балки космик микёсда ифодалайди. Шу сабабли бизнинг фикримизча, М.Ю.Шишиннинг шаклланаётган янги илмий-фалсафий парадигма асосида, айнан ноосфера гояси алохида жой олиши максадга мувофик деган карашида асос бор. Шу жихатдан, экологияда: толерантлик, корреляция, трансформация, ноосфера, рационаллик, иррационаллик каби тушунчалар мазмун-мохиятининг ёритилиши, экология сохасида билимларни бойитади. Хусусан, биохилма-хилликнинг фалсафий тахлили глобал экологик муаммоларини англашга, ечимини топишга ёрдам беради [10].

Дунёкарашнинг ноосферавий синтези, рус фалсафасининг етакчи гояларидан бири булган билимлар яхлитлиги (бир бутунлиги) гоясини ривожлантиради. Рус мутафаккирлари дунёкараш синтезида: фан, дин, фалсафа утасидаги зиддиятлар ва алохидаликнин бартараф этиш зарурлигини курганлар. Чунки бу зиддиятлар инсоният рухининг етилмаганлиги, унинг онги чегараланганлигидан далолат беради. Улар инсоният рухининг яхлитлигидан келиб чиккан холда, дунёкарашга оид онг шакллари синтези гоясини илгари сурганлар. Муаммонинг бундай тушунилиши учун хозирги вактда барча зарур объектив шарт-шароитлар ва субъектив омиллар тизими етилган[12, 54].

Шунинглек, ноосферанинг бир-биридан нисбатан мустакил холда мавжуд булган иккита ташкил этувчи асосини ажратиб курсатиш методологик ахамиятга эга, яъни: биринчиси, инсон томонидан яратилган табиий моддий-энергетик структуралар: антропоген ландшафтлар, турли хил маданий-рамзий тизимлар (тил, архитектура, мусика ва хк.); Иккинчиси, инсоннинг ментал-психологик фаолияти билан боглик энергия - ахборот структураларидан иборат булиб, мазкур асос ноосферани шаклланишига тугридан-тугри хизмат килади.

Фалсафа ва фан тараккиётида илмий билимларнинг: онтологик, гносеологик, аксеологик ва футурологик масалалари доимо долзарб ахамият касб этиб келган. Бунда илмий билимлар борлик ва оламни инсон томонидан адекват акс эттиришнинг мухим асоси сифатидаги мураккабликни, узвийликни камраб олади. Хрзирги замон постноклассик фанида олам тараккиётининг бир бутунлик

June, 2022

1094

парадигмаси тан олиниб, унда: олам, биосфера, ноосфера, жамият, инсонлар ягона яхлит тизимни ташкил килади. Ушбу яхлитликнинг намоён булишида инсон урганилаётган объектдан ташкарида эмас, балки унинг ичида яхлитликнинг бир кисми булиб куриниши ётади ва бундай ёндашувнинг окибати сифатида табиий хамда ижтимоий фанларнинг якинлашувини курамиз.

Бунда хозирги замон фанларининг нисбатан универсал илмий гоялари, тамойиллари, моделлари ижтимоий-гуманитар ёки табиатшунослик фанларига хам кенг тадбик этилиши кузатилади [11, 55]. Зеро, моделлаштириш жараёнида нарса ва ходисаларнинг алохидалик, хусусийлик ва умумийлик томонларининг бирлигини, уларнинг узаро богликлиги нуктаи назаридан эътироф этиш, урганилаётган объект модели адекватлини таъминлашда мухим ахамиятга эга [2, 127].

Мазкур модель ташкиллашган билимларни янги тараккиётга йуналтиради. У табиат ва маданият дунёсини янгича тушуниш мулжалларини белгилайди. Бунда: табиат ва инсон, биосфера ва ноосфера, табиат ва жамият, цивилизация ва маданият эволюциясининг статистик ва динамик моделларининг фарки шартли ва нисбий характерга эга. Яъни статистик моделлар урганилган объектнинг факат маълум жихатини акс эттиради. Динамик моделлар эса, объект (нарса, ходиса, жараён)нинг вакт буйича узгариши конуниятларини акс эттиради.

Бунда ноосферанинг бошлангич асоси - атрибутив ахборот хисобланади. Мураккаб тизимлардаги ахборотнинг эволюцияси коинотнинг баркарор ва максадга йуналган ривожланишини ташкил этиш воситаси сифатидаги бошкариш ходисасини тугдирди. Аклнинг амал килиш доираси (ноосфера) табиатда бошкариш жараёнлари ривожланиши узлуксиз занжирининг энг юксак халкасидир [6, 3].

Биосферанинг уз-узини ташкил килувчи тизим сифатидаги фаолияти тирик нарсанинг мавжудлиги унда яшовчи тирик организмлар билан мувофиклашганлигида акс этади. Биосфера ички структурали компонентларнинг, шунингдек, антропоген омилларнинг доимий усувчанлик таъсиридаги ривожланувчи динамик тизимдир. Бу эса биосфера тараккиётида ноосфера хам алохида яхлит тизим сифатида характерланади. Биосферада хам, ноосферада хам ахборот алгоритмлари мавжуд. Булар тизим тараккиётининг асосини ташкил этади.

Ахборот - алгоритмлари адекват булган тасодифий кетма-кетликнинг эслаб колинган танлови булиб, бу танловни мустахкамлаш ахборотни яратади[2, 79]. Аклнинг

June, 2022

1095

амал килиш доираси (ноосфера)да инсониятнинг техник-технологик тараккиёти цивилизацияни вужудга келтирди.

Инсоннинг доимий фаолияти натижасида унинг кучи ортади ва биосфера структурасида узгаришлар содир булади. Инсоннинг билими ва мехнати таъсирида у янги ноосфера холатига утади. Вернадскийнинг концепциясида хаёт космик эволюцияга кушилган холда бир бутун эволюцион жараённи (физик, геокимёвий, биологик) намоён килиши курсатилган [4, 14].

Л.И.Плотникова фикрича, Ноосфера табиатнинг ривожланган инсонийлаштирилган холати ва унинг мавжуд булиши факатгина онгли эмас балки, шунингдек, кутаринки рухдаги (яъни олий ва абадий кадриятларга йуналтирилган) фаолият булганлиги сабабли, ноосфера таълимотининг фалсафий-методологик асосларини тушуниш учун табиат ва жамият узаро таъсирининг умумий назарияси алохида ахамият касб этади[8, 56].

Шу жихатдан ноосфера концепциясини ёритишда борлик ва унинг фалсафий тахлилига хам эътибор каратиш, шу асосда мулохаза юритиш уринли: Борлик — олам ва хар кандай турдаги мавжудликни ифодалайдиган фалсафий категория. Мифология, дин ва натурфалсафада мавжудликнинг манбаи нима, деган муаммони хал этишга уринишлар булган. Фалсафа хакикий борликни англаш ва уни идрок этишни уз олдига максад килиб куяди.

Ноосферавий дунёкараш хар бир давр такозаси, табиий мухит, ижтимоий вокеалар, глобал ходисалар таъсирида мунтазам узгариб, янгиланиб борувчи ижтимоий онгнинг муайян шакли сифатида намоён булади. Шу маънода, кенг маънода ноосферавий дунёкараш - бу инсоннинг табиатдаги узгаришларнинг табиий, ижтимоий ва техноген омилларини мохиятини англаш, бахолаш хамда окибатларини олдиндан хис кила билишни: гояларда, назарияларда, таълимотларда ифодалаб, глобал табиий антропоген узгаришларга мослашишга йуналтирилган интеллектуал жараёндир.

Шундай килиб, инсонни факат биологик - ижтимоий бирлик сифатида тушуниш бир ёклама караш булиб, бу ёндашув унинг антропологик табиати хакидаги тасаввурларни, хусусан, унинг окилона Космос махсули, космик мавжудот сифатидаги мохиятини чеклайди. Зеро, инсон Коинотдан алохида мавжуд булмагани каби, Коинот хам инсондан алохида мавжуд булмайди. Инсоннинг корпускуляр-тулкинли, кимёвий табиатида намоён булган ягоналик Ф.Капранинг "Биз субмикродунёга теран назар ташлар эканмиз, хозирги замон физиги шарк мистиги каби дунёга бир-бири билан узаро таъсирга киришувчи ва тинимсиз харакат килувчи ажралмас элементлардан таркиб топган тизим сифатида караши

June, 2022

1096

лозимлигига ишонч хосил киламиз. Бунда кузатувчининг узи хам мазкур тизимнинг ажралмас кисми хисобланади" [5, 318]. Бу холда, дунё каршимизда инсон интеграл таркибий элементи хисобланувчи тизим сифатида гавдаланади. Табиат тулкинлари ва квантларидан биз яъни кузатувчи, унинг онги сари харакатлансак, физика психологиянинг тармогига айланади[14, 56] деган фикрда хам асосланади. Ушбу фикрларнинг замирида А.Эддингтон, С.Сирагнинг табиат пойдевори аклдир, деган гояси ётади. Бу гояни Б.О.Тураев ва Б.Р.Каримовларнинг ижтимоий гуманизмни уз ичига олган окилона кадрият мулжаллари хакидаги фикри тасдикдайди. Зеро, уларнинг фикрича «Кишининг кадрият мулжаллари окилона йуналтирилгандагина, у жамият манфаатларига мос, жамиятнинг эхтиёжларини кондира оладиган кучга эга булади, акс холда жамият тараккиётига тусик булиши мумкин. Шу нуктаи назардан каралганда, окилона кадрият мулжалларини шакллантириш - жамият тараккиёти учун мухим роль уйнайди» [9, 104]. Дархакикат, факат инсон табиатидагина окилоналик хос булиб, у кадриятли мулжал олади. Кишилик жамияти максадлари ва интилишларини уз ичига олган окилоналик ноосфера онтологиясининг гуманистик принцип ва максадларини уз ичига олади, ижтимоий тараккиётнинг окилона бошкарув ва ташкиллаштиришга йуналтирилган жихатларини бирлаштиради.

Бизнинг фикримизча, ривожланишнинг ноосфера боскичида инсон онтологияси, инсонни мураккаб келажак томон тор эволюция йулаги буйлаб утишини таъминловчи окилоналик уз-узидан ташкилланишни шарт килиб куяди. Семантик маконда бу туннелни казиш этнослар, миллатлар, конфессиялар уртасидаги мавжуд фаркларни нафис муросаси йули билан кечиши мумкин. Ер ноосферасига таяниш ёругликка умид уйготади. Экологик архетипни акс эттирувчи тизимли триада бу ерда яхлитликнинг асосий структураси булиб хизмат килиши мумкин. Шу билан бирга экологик сиёсатда экологик муаммолар яккол кузатилади, инсон экологияси эса асосан жисмоний (физик) согликди назарда тутади. Лекин инсон тана, жон, рухнинг учланган бирлигидир ва хаёт муаммоларини тана, субстрат, предметли намоён этувчиси билан чекланган холда хал этишга уриниш самарасиз. Жон ва рух омилларига мурожаат шунга олиб келадики, мулжалларни эгаллаш айнан шу ердан бошланади.

Узбекистон Республикасининг Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек, "Кдмрови жихатдан, глобал, аммо, мамлакатимиз хаёти ва тараккиёти учун мухим булган

муаммоларни хал килишда куч ва имкониятларни

June, 2022

бирлаштириш, умумий ва хусусий манфаатларни уйгунлаштириш лозим. Бу эса уз навбатида, келажагимиз киёфасини белгилайдиган глобал муаммоларнинг миллий ва минтакавий даражадаги ечимларини топишни пайсалга солмаслик зарурлигидан келиб чикади" [1, 377].

ХУЛОСА

Бизнинг фикримизча, ривожланишнинг ноосфера боскичида инсон онтологияси, инсонни мураккаб келажак томон тор эволюция йулаги буйлаб утишини таъминловчи окилоналик уз-узидан ташкилланишни шарт килиб куяди. Семантик маконда бу туннелни казиш этнослар, миллатлар, конфессиялар уртасидаги мавжуд фаркларни нафис муросаси йули билан кечиши мумкин. Ер ноосферасига таяниш ёругликка умид уйготади. Экологик архетипни акс эттирувчи тизимли триада бу ерда яхлитликнинг асосий структураси булиб хизмат килиши мумкин[7, 30]. Хрзирги даврда биосферадан ноосферага утиш йулида бизнинг сайёра антропосфера боскичини утамокда. Фанларда инсонпарварлашув жараёни кечмокда, ижтимоий онгда умумбашарий кадриятлар устувор деб эълон килинмокда. Диккат маркази ва зиддиятлар тугуни булган инсон, экологик Чернобиль халокатларга олиб келувчи замонавий глобал инкирознинг ядросига айланиб бормокда. Лекин айнан инсон, ноосферада муносиб урнини саклаш учун бу инкироздан чикиш йулини топиши керак.

REFERENCES

1.Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси. -Тошкент: "Узбекистон", 2021. -Б. 377.

2. Абдуллаева М.Н., Туленова К.Ж., Гаффарова Г., Ниязимбетов М. Миллий гоя ва фаннинг методологик муаммолари. /Масъул мухаррир: М.Н.Абдуллаева. -Тошкент: Фалсафа ва хукук институти нашриёти, 2009. - Б. 127.

3. Абдуллаева М., Гаффарова Г. (2020). Структурные преобразования - новые возможности развития. "Узбекистон ва Марказий Осиё: XXI аср ижтимоий гуманитар фанлари долзарб муаммолари, интеграция ва истикбол тенденциялари" халкаро илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент, -Б.264-268.

4. Вернадский В.И. Размышления натуралиста научная мысль как планетарное явление. - М., 1977. - С.14.

5. Капра Ф. Уроки мудрости. -Москва. АГРАФ, 2006. - С. 318.

6. Крайнюченко И.В. Глобальный эволюционизм и синергетика ноосферы. Тема диссертации и автореферата, доктор философских наук. 2010. - С.3.

June, 2022

1098

7. Курбонова Л.А. Ижодий тафаккурнинг фалсафий-методологик тахлили //фалсафа фанлари номзодлиги даражаси учун ёзилган диссертацияси. -Тошкент, 2007. -Б. 30.

8. Плотникова Л.И. Учение о ноосфере как идеальный проект гармонизации социоприродного взаимодействия: Дис. ... канд. филос. наук. - Чита, 2004. - С. 56.

9. Тураев Б. Каримов Б. Окилона кадрият мулжаллари.-Тошкент. Фан, 1994. -Б.104.

10. Хошимова И.С. Философский анализ биоразнообразия // Материалы семинара: Проблема биоразнообразия и изменения климата. - Тошкент, 2010.

11. Шермухамедова Н.А. Дунёнинг постноклассик манзараси ва синергетика // Синергетика: ривожланиши ва истикболлари. - Тошкент, 2010. - Б.55.

12. Шишин М.Ю. Ноосферная концепция культуры. Дисс. д. философских наук. - Москва, 2001. - С. 54.

13. Шишин М.Ю. Онтологические и методологические основания концепции ноосферогенеза. 09.00.01. -Москва, 1997. - С. 3.

14. Zukav G / The dancing / Vu Li masters. -N.Y. 2008. -Р-56.

15. G. Makhmudova, G. G'affarova, G. Jalalova (2020). O'zbekistonda islohatlar jarayonini tahlil etish va amalga oshirishning konseptual-falsafiy metodologiyasi. 176 b.

16. Gaffarova, G. G., & Abdullaeva, M. N. (2021). Cognitive system of sufism. ISJ Theoretical & Applied Science, 02 (94), 38-42.

17. Gaffarova, G. G., & Jalalova, G. O. (2021). Human capital as the basis of society development. ISJ Theoretical & Applied Science, 04 (96), 455-460.

18. Гаффарова Г. Таркибий узгаришларнинг бифуркацион асоси // Academic Research in Educational Sciences, 2021. 2(1) (январь), pp.244-250.

19. Гаффарова, Г., & Абдуллаева, М. (2020). Тасаввуфнинг когнитив тизими замонавий фалсафа призмасида. Academic Research in Educational Sciences, 1(3), 102-114.

20. Гаффарова, Г., & Кодиров, б. (2020). Ракамлаштириш - инновацион ривожланиш омили сифатида. Academic Research in Educational Sciences, 1 (2), 104-112.

21.Гаффарова, T.F. (2020), Ахборотлашган жамиятдан ракамли жамият сари: фалсафий тахлил. УзА Илм-фан булими (электрон журнали). сентябрь сони, -Б.183-196

22. Fаффарова, Гулчехра Fуламжановна. (2020). Когнитив жараенда аутопоэзис назарияси. Узбекистонда илмий-амалий тадкикотлар: Республика микесида 16-куп тармокли илмий масофавий онлайн конференция материаллари. 193-196.

23. Гаффарова Г. (2020). Человеческий капитал в условиях цифровизации Узбекистана. Интеллектуальная культура Беларуси: духовно-нравственные традиции и тенденции инновационного развития: материалы Пятой междунар. науч. конф. Т.2. -Минск: Четыре четверти, -С.72-75.

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.