CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(5)/2024, 32-38
БИОЛОГИЯ
УДК: 581.4:582.14
DOI: 10.52754/16948688 2024 2(5) 4
НООКАТ АЙМАГЫНДА ТАРАЛГАН АЛМАЛАРДЫН КЭЭ БИР СОРТТОРУНУН ЖАЛБЫРАКТАРЫНЫН САЛЫШТЫРМА АНАТОМИЯЛЫК ТYЗYЛYШY
СРАВНИТЕЛЬНО-АНАТОМИЧЕСКОЕ СТРОЕНИЕ ЛИСТЬЕВ НЕКОТОРЫХ СОРТОВ ЯБЛОНИ, РАСПРОСТРАНЕННЫХ В НООКАТСКОМ РАЙОНЕ
COMPARATIVE ANATOMICAL STRUCTURE OF LEAVES OF SOME VARIETIES OF APPLE TREE COMMON IN THE NOOKAT DISTRICT
Жолдошова ^лбурак
Жолдошова Гу.лбурак Zholdoshova Gulburak
магистр, Ош мамлекеттик университети
магистр, Ошский государственный университет _master, Osh State University_
Тажибаев Акынбек
Тажибаев Акынбек Tazhibaev Akynbek
б.и.д., профессор, Ош мамлекеттик университети
д.б.н., профессор, Ошский государственный университет Doctor of Biological Sciences. Professor, Osh State University akynbek54@,listra ORCID: 0009-0000-0653-0748
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
НООКАТ АИМАГЫНДА ТАРАЛГАН АЛМАЛАРДЫН КЭЭ БИР СОРТТОРУНУН ЖАЛБЫРАКТАРЫНЫН САЛЫШТЫРМА АНАТОМИЯЛЫК ТYЗYЛYШY
Аннотация
Макала алмалардын кецири таралган сортторунун жалбырак органдарынын салыштырмалуу изилдввлврYHYн жыйынтыктарына арналган. ИзилдвввнYн максаты: багбандар тарабынан встYPYЛYп жаткан алмалардын кээ бир сортторунун адаптациялык взгвчвлYктврYн баалоо. ИзилдввнYн методу обьектилердин тYЗYЛYШYн салыштырма-анатомиялык изилдвв болгон. Алмалардын сортунун изилденген дефинитивдик жалбырак органдары бардыгында жалпы окшош тYЗYЛYштв болгону менен сандык кврсвткYчтврY бир топ айырмаланат. Изилденген сорттордун ичинде Ренет Симиренко сорту втв кальщ жалбырак пластинкасы, y^y^y эпидермасынын калыцдыгы менен айырмаланса, Голден делишес сортунда жалбырак пластинкасынын аталган кврсвткYчтврY втв жукалыгы менен айырмаланды. Мындан, биринчи сорт салыштырмалуу кургак чвйрвдв, ал эми экинчи TYP болсо, нымдуу чвйрвдв жашоого адаптацияланган деп эсептввгв болот. Калган изилденген сорттор (Жылдыз, Стакан, Золотой грин, Крипсон) аралык орунда турушат.
Ачкыч свздвр: сорттор; жалбырактын анатомиясы; ксерофиттик; мезофиттик тYЗYЛYш
СРАВНИТЕЛЬНО-АНАТОМИЧЕСКОЕ СТРОЕНИЕ ЛИСТЬЕВ НЕКОТОРЫХ СОРТОВ ЯБЛОНИ РАСПРОСТРАНЕННЫХ В НООКАТСКОМ РАЙОНЕ
COMPARATIVE ANATOMICAL STRUCTURE OF LEAVES OF SOME VARIETIES OF APPLE TREE COMMON IN THE NOOKATDISTRICT
Аннотация
Статья посвящена структурным особенностям дефинитивных листьев 6 сортов яблони из Наукатского района. Цель исследования - оценить адаптивные особенности изученных сортов яблони. Метод исследования - сравнительно-анатомический. Хотя общий план строение листовых органов изученных сортов яблонь сходный, тем не менее они отличаются количественными показателями. Среди изученных сортов самыми толстыми пластинками листа отличается листья у Ренет Симиренко, а самыми тонкими пластинками листа характеризуется Голден делишес. Это показывает, что первый вид приспособлен к более или менее засушливым условиям обитания, а второй вид, наоборот, сравнительно влажному месту обитании. Остальные сорта (Жылдыз, Стакан, Золотой грин, Крипсон) занимают промежуточное положение между указанными сортами.
Abstract
The article is devoted to the structural features of definitive leaves of 6 varieties of apple trees from the Naukat region. The purpose of the study is to evaluate the adaptive characteristics of the studied apple tree varieties. The research method is comparative anatomical. Although the general structure of the leaf organs of the studied varieties of apple trees is similar, they nevertheless differ in quantitative indicators. Among the studied varieties, Renet Simirenko's leaves have the thickest leaf blades, and Golden Delicious has the thinnest leaf blades. This shows that the first species is adapted to more or less arid living conditions, and the second species, on the contrary, to a relatively humid habitat. The remaining varieties (Zhyldyz, Glass, Zolotoy Green, Kripson) occupy an intermediate position between the indicated varieties.
Ключевые слова: сорта; строение ксерофитный, мезофитное строение
листа; Keywords: varieties; leaf structure, xerophytic, mesophytic structure
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Киришуу
Биздин елкеде алмалардын жапайы тYрлeрY кездешкендигине карабастан алар селекциялык иштерде алгачкы материал катары пайдаланылбай келет. Ал эми елкеде таралган алмалардын сорттору негизинен чет елкелерде чыгарылган сорттор жана алардын кeпчYЛYГYHYн биздин региондун климаттык шарттарга ьщгайлануу eзгeчeлYктeрY изилденбей эле фермерлер жана дыйкан чарбалары тарабынан тYрдYY шарттарга eстYPYЛYп келет жана сорттордун биологиялык eзгeчeлYктeрY эске алынбагандыктан (суукка, ысыкка чыдамдуулугу, кургактыкты кетере алуу касиеттери ж.б.) эгилген бактардын тYШYмдYYЛYГY каалагандай багытта болбой келет. Сырттан алынып келинген сорттордун сорттук eзгeчeлYктeрYн эске алуу менен бирге алардын биолого-физиологиялык eзгeчeлYктeрYн да эске алуу менен мYнeздYY климаттык шарттары бар жерлерге эгилсе, тYШYмдYYЛYк нормалдуу болуп, фермерлердин чыгымдарын актамак (Советбек кызы жана Тажибаев, 2024).
Иштин максаты: Алманын алты сортунун: Бак алма, Крипсон, Симиренко, беш жылдыз алма, золотой грин, стакан алмаларынын жалбырагын салыштырмалуу изилдее.
Милдети:
- Обьект катары алынган алмалардын сортторунун дефинитивдик жалбырактарынын анатомиялык тYЗYЛYштeрYн салыштырмалуу изилдее.
- Изилденген сорттордун чeйрeнYн шарттарына ыцгайлануучулук белгилерин белгилее.
ЭсYмдYктeрдYн органдарынын тYЗYЛYШY XVII кылымдан баштап изилденип келет. Бирок, алгачкы иликтeeчYлeр eсYмдYктeрдYн органдарынын структуралык калыптанышын гана иликтешип, жашаган чейреге ыцгайлануу белгилерине маани беришкен эмес.
Жогорудагыдай багыттагы жана башка илимий эмгектерде роза гYЛдYYлeр, алардын ичинде алмалардын да органдарынын вегетативдик тYЗYЛYШY окумуштуулар тарабынан кеп жылдан бери изилденип келе жатат. Бул изилдeeчYлeр тeмeндeгYдeй багытта иш жYPГYЗYшкeн:
1. Кеп жылдык сабактын жана жалбырактын TYЗYЛYШYHYH закон ченемдYYЛYктeрYн аныктоого багытталган иштер (Вихров, 1954; Гаммерман ж.б., 1946; Яценко-Хмелевский, 1954).
2. Кеп жылдык сабактын жана жалбырактын TYЗYЛYШYHYH eсYмдYктeрдYн жашаган чeйрeсYнe байланыштырып изилдеген окумуштуулар (Бутник ж.б., 1991; Василевская, 1965; Драговцев А.П., 1954; Заленский, 1904; Новрузова, 1985; Туманян, 1948. ж.б.).
3. Кеп жылдык сабактын жана жалбырактын TYЗYЛYШYH eсYмдYктYн эволюциялык ордун аныктоо YЧYн изилденген окумуштуулар (Колосова,1967; Яценко-Хмелевский, 1954).
Керсетулген авторлордун иштеринде алмалардын, долонолордун кеп жылдык сабактары жана жалбырактары кандай элементтерден турат, алардын жайгашуусунун закон ченемдYYЛYктeрY кандай, кайсы белгилери сырткы чeйрeнYн таасиринен eзгeрYYгe кeбYрeeк учурайт деген суроолордун айланасында иликтешкен. Аталган жумуштардын маалыматы боюнча алардын элементтеринин жайгашышы радиалдык катарды тузбейт, либриформ булалары кeпчYЛYк орунду ээлейт да ошого ылайык сабак салыштырмалуу бекем жана оор
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
болот. Негизинен алмалардын изилденген органдарынын тYЗYЛYштврY мезофиттик топко мYнвздYY белгилери менен айырмаланаарын аталган авторлор белгилешкен.
ИзилденYYчY обьекттер: Алманын алты сорту алынган. Алар:
1. Карамельная (Бак алма); 2. Черный принц (Крипсон); 3. Симиренко; 4. Гала (Беш жылдыз алма); 5. Голден (Золотой грин); 6. Мамины стаканчики (Стакан алма).
ИзилдввнYн материалы. Ноокат районунда кецири кездешкен алмалардын 6 сортунун дефинитивдик жалбырактары болгон. Аталган органдардын анатомиялык TYЗYЛYШY изилденген.
Методдор: Салыштырма-анатомиялык метод.
Жалбырактын ички TYЗYЛYШYH анализдвв; материалды жыйноо, сактоо, даярдоо, эки TYPДYY багыттагы препараттарды жасоо, анатомиялык белгилерин ченвв, типтуу участокторунун CYрвттврYн тартуу жалпы методика боюнча жYргYЗYЛДY (Захаревич, 1954; Фёдоров А.А. ж.б., 1956).
0CYмдYктYн бир жылдык бутагынын ортоцку бвЛYГYнвн дефинитивдик жалбырактары 70% спиртке чогултулуп бекитилди. Жалбырактар туурасынан жасалган препараттарда, эпидермасы парадермалдык багыттагы препараттарда изилденди. Жалбырактардын препараттары кол микротом менен, же устара менен даярдалган жана глицерин же глицерин-желатин менен курчалган. Эпидерманы изилдвв YЧYн жалбырактын органдарын тYCCYЗДвндYPYY М.Г. Пахомованын (10) методу боюнча жYргYЗYЛДY. Изилденген органдардын кврсвткYчтврYн влчввнY окуляр (МВР-3) жана объект - микрометр (МОВ-1.5 х) менен жYPГYЗYЛгвн. Бардык вCYмдYк органдарынын препараттарын МБИ-3 микроскобунда изилденген жана баяндап жазылган, CYрвттвр РА-4 жана РА-6 CYрвт аппараттарынын жардамы менен, ал эми микрофотолор - айфон 11pro фотоаппараты менен тYШYPYЛгвн.
Изилденген сорттордун жалбырак пластинкаларынын TYЗYЛYШYHYH жалпы планы окшош: ал эпидермис, ассимиляциялык ткань же мезофилл, втквргуч жана механикалык ткандардан турат (1-CYрвт). Бардык сорттордун жалбырактары гипостоматтуу, мезофилли дорсовентралдык типте, 6-7 катмар паренхималык клеткалардан турат. Изилденген сорттор аздыр-квптYP окшош сугат шартында кецири таралганы менен, жалбырак взгвчвЛYктврY боюнча айырмаланат (таблица). Сорттор бири экинчисинен жалбырактардын анатомиялык кврсвткYчтврYHYн сандык белгилери менен айырмаланат (таблица). Жалбырак пластинкасынын туурасынан кесилишинде эц калыц пластинка ренет Симиренко сортунда учураса, эц жука жалбырак пластинкасы Голден делишес сортуна тиешелYY. Калган сорттор бул кврсвткYЧY боюнча аралык орунду ээлешет. Ассимиляциялык ткандын палисаддуулук коэффициенти изилденген сорттордо анчалык чоц айырмачылыктарды кврсвтквн жок. Эпидерманын клеткалары YCTYЦKY эпидермада втв чоц клеткалар (1 мм2 аянтта 1012) Бак алмасында кездешсе, эц майда клеткалуулук Крипсон сортуна тиешелYY. Калган сорттордо бул кврсвтауч аралык абалда болот. Астыцкы эпидермада бардык сорттордо втв майда клеткалуу болушат. Yt аппараттары аномоциттик типте, 1 мм2 тагы саны астыцкы эпидермада 88 yt Крипсон сортунда учураса, Жылдыз алмасында бул кврсвт^ч 139 ytty тYЗвт. Изилденген калган сорттордун жалбырактарынын TYЗYЛYШY, алардын белгилеринин анатомиялык кврсвткYчтврY дээрлик айырмаланбайт. Бул алмалардын жашаган чвйрвCYHYн шарттарынын бирдей экендигинен кабар берет.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Изилдее алма дарагынын сортторунда салыштырмалуу бийик YCтYнкY жана, тескерисинче, ете жука астьщкы эпидермалары менен мYнезделеерYн керсеттY. Мезофилл дорсовентралдык типке кирет, палисаддуулук коэффициенти 35%тен 65%ке чейин жетет.
СYрвт 1. Симиренко сортунун жалбырагынын ички тYЗYЛYШY:
а - YCTYЦKY эпидерма, б - астыцкы эпидерма, в - жалбырак пластинкасынын туурасынан кесилиши, г-жалбырак сабынын туурасынан кесилиши.
Таблица 1. Алмалардын кээ бир сортторунун жалбырактарынын анатомиялык керсеткYчтерY
я ы к Клеткалар -дын саны Эпидерман ын бийик- 1 мм2 тагы саны
<3 § «в 3 и тиги мкм
Таксондор, сорттор к й к « й й @ я и ^ я де а к й Я ^ Астыцкы YCTYЦKY астыцкы
е (1 ы н я а & § к ас ли а о а р о ю о К « § е § и к ш с >н тYктер р е £ Эпид. клеткалар тYктер р е £ Эпид. клеткалар
Ренет Симиренко 179 2 4-5 45-55 10 9 - - 1373 500 132 вмк*-
Жылдыз 142 2 5 35-65 13 9 - - 1368 315 139 -
Стакан алма 128 2 5 45-55 11 8 - - 1018 236 132 -
Голден 99 2 4 50-65 10 5 - - 1136 1-05 120 -
делишес
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Бак алма 124 2 4-5 45-55 13 8 - - 1012 131 111 -
Крипсон 144 2 5 40-60 14 7 - - 1413 684 88 -
Алма сортторунун биологиясын изилдебестен туруп, ар кандай шарттары бар жерлерге: квлвквЛYY, кургакчыл, таш-кумдуу ж.б. отургузуу, мвмв-жемиштердин тYШYмдYYЛYГYнв жана сапатына терс таасирин тийгизген учурлар квп эле учурайт. Себеби, багбандардын квпчYЛYГYHYн биологиялык билимдери жок болгондуктан сорттун биологиялык взгвчвлвктврYн эске ала билбейт. Алма бактарынын тYШYмдYYЛYГY квбYнчв жерди туура тандоодон квз каранды. Алма дарагы жылуулукту жана жарыкты CYЙYYЧY вCYмдYк, алма квчвтгврYн отургузуу YЧYн жерди тандоодо эске алуу керек. Биологиялык взгвчвЛYктврY боюнча алма дарагы жвнвквй вCYмдYк болуп саналат жана топурактардын ар кандай тYрлврYндв - ар кандай механикалык курамы бар боз топурактарда, чопо, шагыл жана кумдуу топурактарда всвт. Кыргызстанда алма бактарынын вCYп-внYГYШY YЧYн эц жакшы шарттар тоо этектеринде жана тоолуу аймактарда кара боз топурактарда байкалат, мында дарактардын бийиктиги 8-10 мге чейин жетип, жашы 60 жаштан ашат. Ошол жерлерде бак отургузууда сорттордун биологиялык взгвчвЛYктврYн эске алуу чарба ЖYPГYЗYYHYH пайдалуулугун арттырат.
Жыйынтыктар
Алманын алты сортунун: Бак алма, Крипсон, Симиренко, беш жылдыз алма, золотой грин, стакан алмаларынын жалбырагын салыштырмалуу изилдввнYн натыйжасында твмвндвгYДвй жыйынтыктарды белгилввгв болот.
1. Алмалардын изилденген сортторунун жалбырактары негизинен 4 TYPДYY ткандардын тобунан: YCTYЦKY жана астыцкы эпидермадан, ассимиляциялык ткандан, вткврYYЧY жана механикалык ткандардан турат.
2. Изилденген сорттордун ичинде Ренет Симиренко сорту втв калыц жалбырак пластинкасы, YCTYЦKY эпидермасынын калыцдыгы, Голден делишес сортунда жалбырак пластинкасы втв жукалыгы менен айырмаланды. Адабияттык булактарда кургак чвйрвгв ыцгайлануунун белгиси катары бийик эпидермалуу, калык жалбырак пластинкасы эсептелет. Ушул квз караштан алганда Ренет Симиренко сорту кургакчыл чвйрвгв бир топ чыдамдуу, ал эми Голден делишес сорту нымдуулукту CYЙYYЧY сорт катары бааланат. Калган изилденген сорттор (Жылдыз, Стакан, Бак алмасы, Крипсон) аралык орунда турушат.
3. Изилденген сорттордун жалбырактарынын TYЗYЛYШY, алардын белгилеринин анатомиялык кврсвткYчтврY дээрлик сапаттык жактан айырмаланышпайт. Бул алмалардын жашаган чвйрвCYHYн шарттарынын салыштырмалуу бирдей экендигинен кабар берет.
Адабияттар
1. Бутник, А.А. Нигманова Р.Н., Пайзиева С.А., Саидов Ж.К. (1991). Экологическая анатомия пустынных растений. т 1. Деревья, кустарники и кустарнички. Ташкент: изд. Фан. 147 с.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
2. Василевская, В.К. (1965). Структурные приспособления растений жарких и холодных пустынь Средней Азии и Казакстана. Пробл. Сов. ботаники т.11. М.-Л. Сс. 5-18.
3. Вихров, В.Е. (1950). Диагностические признаки древесины. М. 109 с.
4. Гаммерман, А.Ф., Никитин А.А., Николаева А.Т. Определитель древесин по микроскопическим признакам. М., -Л., изд. АН СССР. 143 с.
5. Драговцев, А.П. (1954). Зависимость анатомического строения листьев культурной яблони от высоты местообитания над уровнем моря. Бот. журн. т.39, № 5. сс. 766-768.
6. Заленский, В.Р. (1904). Материалы и количественная анатомия различных листьев одних и тех же растений. Киев. т. 4. № 1. 212 с.
7. Захаревич, С.Ф. (1954). К методике описания эпидермы листа. Вестн. ЛГУ. № 4. сс. 2630.
8. Колосова, М.И. (1967). Организация древесины и водный фактор. Сообщ. по анат. и физ. раст. Мат. к научно-техн. конф. лесохоз. ф-та. Л. сс. 9-12.
9. Новрузова, З.А. (1985). Эндоморфология растений Нахичеванской АССР и их структурная эволюция. Баку, Элм. 183 с.
10. Пахомова, М.Г. (1963). К методике просветления листьев хлопчатника для анатомических исследований. ДАН Уз ССР. №11. сс. 45-50.
11. Советбек Кызы, З. Сравнительная анатомия листьев широко распространенных сортов яблони / З. Советбек Кызы, А. Тажибаев // Вестник Ошского государственного университета. Химия. Биология. География. - 2024. - № 1(4). - С. 87-93. - DOI 10.52754/16948688_2024_1(4)_12. - EDN VSVWBG.
12. Туманян, С.А. (1948). К анатомической характеристике армянских представителей родов Pyrus и Malus. ДАН Арм. ССР, т. 6. № 1. сс.9-16.
13. Фёдоров, А.А., Кирпичников М.Э., Артющенко З.Т. (1956). Атлас по описательной морфологии высших растений. Лист. М.-Л.: изд. АН СССР. 303 с.
14. Яценко-Хмелевский, А.А. (1954). Анатомия древесины и экологическая эволюция двудольных. Вопр. бот. М.-Л. сс. 827-839.
