КЫРГЫЗСТАНДЫН ТҮШТҮГҮНДӨГҮ ХУРМАЛАРДЫН (DIOSPYROS L.) КЭЭ БИР СОРТТОРУНУН ЖАЛБЫРАКТАРЫНЫН ТҮЗҮЛҮШҮ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.

ГЕОГРАФИЯ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.

ГЕОГРАФИЯ

JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY

e-ISSN: 1694-8688

№1(4)/2024, 166-170

ГЕОГРАФИЯ

УДК: 581.451

DOI: 10.52754/16948688 2024 1(4) 21

КЫРГЫЗСТАНДЫН ТYШТYГYНДeГY ХУРМАЛАРДЫН (DIOSPYROS L.) КЭЭ БИР СОРТТОРУНУН ЖАЛБЫРАКТАРЫНЫН ТYЗYЛYШY

СТРОЕНИЕ ЛИСТЬЕВ НЕКОТОРЫХ СОРТОВ ХУРМЫ (DIOSPYROS L.) ЮГА

КЫРГЫЗСТАНА

STRUCTURE OF LEAVES OF SOME VARIETIES OF PERSIMMON (DIOSPYROS L.) OF

THE SOUTH OF KYRGYZ STAN

Маматова Мадина Шавкатуллаевна

Маматова Мадина Шавкатуллаевна Mamatova Madina Shavkatullaevna

магистр, Ош мамлекеттик университети

магистр, Ошский государственный университет _master student, Osh State University_

Тажибаев Акынбек

Тажибаев Акынбек Tazhibaev Akynbek

профессор, Ош мамлекеттик университети

профессор, Ошский государственный университет Professor, Osh State University

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

КЫРГЫЗСТАНДЫН ТYШТYГYНДeГY ХУРМАЛАРДЫН (DIOSPYROS К) КЭЭ БИР СОРТТОРУНУН ЖАЛБЫРАКТАРЫНЫН ТYЗYЛYШY

Аннотация

Макала хурмалардын (Diospyros L.) кецири тараган твмвнкY сортторунун: шоколад хурмасы, лимондуу хурма, ромашка хурмасы жана мандарин хурмаларынын жалбырактарынын структуралык взгвчвлYктврYнв арналган. ИзилдввнYн жыйынтыгы иликтенген сорттордун багбанчылык райондордо встYPYЛYп, бирдей эле шарттарда кездешкендигине карабастан изилденген органдын ыцгайлануу белгилери боюнча айырмаланары такталды. Бул жашаган чвйрвнYн шарттарына ыцгайлануунун жолдору ар TYPДYY болорун кврсвтвт. Хурмалардын кецири таралган 4 сортторунун дефинитивдик жалбырактарынын анатомиялык тYЗYЛYштврYн салыштыруудан твмвндвгYлврдY белгилввгв болот. Жалбырак пластинкасын тYЗгвн элементтер, алардын жайгашуусу, клеткаларынын формалары, мезофилдин палисаддык жана борпоц паренхимага адистениши бардык сорттордо негизинен окшош.

Ачкыч свздвр: хурмалар, сорттор, жалбырактардын анатомиялык тYЗYЛYштврY, шоколад хурмасы, ТYштYк Кыргызстан.

СТРОЕНИЕ ЛИСТЬЕВ НЕКОТОРЫХ СОРТОВ ХУРМЫ (DЮSPYROS Ь.) ЮГА КЫРГЫЗСТАНА

Аннотация

Статья посвящена структурным особенностям листьев широкораспространенных сортов хурмы (Diospyros L.): хурма шоколадная, лимонная хурма, хурма ромашка и мандариновая хурма. Установлено, что изученные сорта встречаются в основном в культуре и выращиваются в более или менее благоприятных орощаемых местах региона. Тем не менее приспособительные признаки листьев существенно отличаются. Это показывает о неодинаковой пути приспособления их к условиям места обитания. Из сравнения анатомического строения дефинитивных листьев четырех широко распространенных сортов хурмы можно отметить следующее. Элементы, входящие в состав листовой пластины, их расположение, форма клеток, специализация мезофилла на палисад и рыхлую паренхиму в основном сходны у всех сортов.

STRUCTURE OF LEAVES OF SOME VARIETIES OF PERSIMMON (DIOSPYROS L.) OF THE SOUTH KYRGYZSTAN

Abstract

The article is devoted to the structural features of the leaves of widespread varieties of persimmon (Diospyros L.): chocolate persimmon, lemon persimmon, chamomile persimmon and tangerine persimmon. It has been established that the studied varieties are found mainly in cultivation and are grown in more or less favorable irrigated areas of the region. However, the adaptive characteristics of the leaves differ significantly. This shows the unequal ways of adapting them to the conditions of their habitat. The following can be noted from the comparison of the anatomical structures of definitive leaves of 4 widely distributed varieties of persimmons. The elements that make up the leaf plate, their location, cell shapes, specialization of mesophyll into palisade and loose parenchyma are basically similar in all varieties.

Ключевые слова: хурма, сорта, анатомическое строение листьев, хурма шоколадная, Южный Кыргызстан.

Keywords: persimmons, varieties, anatomical structures of leaves, chocolate persimmon, Southern Kyrgyzstan.

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

Киришуу

Актуалдуулугу: Хурма (Diospyros L.) субтропикалык eсYмдYк болуп негизги родинасы Кытай, Япония, Корея саналат. Ал Орто Азияда меме-жемиш eсYмдYГY катары 1910-1914 жылдары пайда боло баштаган. Орто Азияда хурманын 3 TYPYHYH (Diospyros kaki, D. lotus жана D. virginiana) сорттору кездешет. Аталган тYрлeрYнeн Кыргызстанда чыгыш хурмасы (Diospyros kaki) тYPYнe таандык сорттору кецири таралган.ТYштYк Кыргызстанда хурманын шоколад хурма, ромашка, лимондуу, мандарин хурма жана Кавказ хурмаларын элибиз eстYPYп, кецири пайдаланышат. Хурма тоюумдуу жана ширин даамга ээ. Курамында 17-20% глюкоза жана фруктоза кездешет. Ошондой эле, натрий, калий, магний, калций жана темир да бар. Хурма ашказан- ичеги трактына, боорго пайдалуу болуп, кeрYY жeндeмдYYЛYГYн жакшыртууга жардам берет, терини нормалдаштырат.

Жумуштун максаты: ТYштYк Кыргызстандагы хурмалардын сортторунун жалбырактарын салыштырмалуу анатомиялык изилдee.

Изилдеенун милдеттери: Ош облусунда кецири таралган хурмалардын сортторунун морфологиялык айырмалоочу белгилерин аныктоо;

-Изилденген сорттордун жалбырактарынан салыштырмалуу анатомиялык анализ;

-Алынган маалыматтар боюнча хурмалардын экологиялык шарттарга ыцгайлашуу белгилерин аныктоо;

Изилдеенун объектиси жана методдору: Изилдee Кыргызстандын Ош облусунда жYPГYЗYЛДY. Хурма мeмeсYHYн 4 кецири таралган сортторунан: 1) Биздин eлкeдe Diospyros kaki TYPYHYH 3 сорту: Шоколад хурма 2) Лимон (помидор) хурма, 3) Ромашка хурма, ал эми D. virginiana тYPYнeн чыгарылган бир сорт - Мандарин хурма, кездешет.

Изилдеенун материалы болуп ТYштYк Кыргызстанда, тактап айтканда, Ош облусунун Араван жана Кара-Суу райондорунан 4 сорттун жалбырактары жыйналды. Жыйналган жалбырактар хурма дарактарынын туштук жагынан алынды. Жалбырактар сентябрдын башында жыйналып, 70% спиртке фиксациаланды. Жалбырактары жана жалбырак саптарын туурасынан кесилишинен даярдалган препараттарда, ал эми эпидермалары М Г. Пахомованын (5) методу боюнча тYCCYЗдeндYPYЛYп, андан кийин препарат даярдалып алынды. Жалбырактын TYЗYЛYШYH изилдee YЧYн 30 ашык препарат устара, курч бычак, же лезвия менен кесилип алынып жана эпидермаларынын айрымдарын кол менен сыйрып алуу менен предметтик айнектерге глицерин тамызып даярдалды. Анатомиялык параметрлерди салыштыруу YЧYн жалбырактардын eзгeчeлYктeрY 5-10 нускада МОВ-1-15 окуляр микрометр жардамы менен ченелди. Жалбырактардын эпидермаларынын, YттeрYHYн, бездYY клеткаларынын эсебин жалпы кабыл алынган метод (5) боюнча жYргYЗYЛДY. Алынган маалыматтарды тиешелYY eлчee бирдиктерине айландырылып, эсептелди. Жалбырактын элементтерин МБИ-3 микроскобунун жардамында изилденди. СYрeттeр Redmi уюлдук телефону аркылуу тартылып алынды.

Хурмалардын вегетативдик органдарынын анатомиялык тYЗYЛYШYнe арналган илимий эмгектер жокко эсе. Бизге учураган адабияттык маалыматтар негизинен хумаларды интродукциялоого, тYPДYк eзгeчeлYктeрYнe, айрым гана авторлор хурмалардын таксономиялык маселелерине [2], жалбырактардын, тамырларынын морфологиялык белгилерине арналган [1; 3; 4; 6; 7].

ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

Изилдеенен жыйынтыктары: Хурмалардын дефинитивдик жалбырактарынын анактомиялык тYЗYЛYШY жалпысынан окшош тYЗYЛYшкee ээ. Алар негизинен жабуу (эпидерма), ассимиляциялык, eткeрYYчY жана механикалык ткандардан куралган (1^рет). Жалбырактардын ассимиляциялык ткандары эки тYPДYY клеткалардан: палисаддык жана борпоц, куралып дорсовентралдык типте, палисаддуулук коэфициенти анча жогору эмес: 4060% жетет.

Палисаддык клеткалар 2 катмарда, ал эми борпоц клеткалар 8-9 катмарда жайгашкан. Борпоц клеткалардын жайгашуусу баш-аламан болуп, клетка аралык боштуктары салыштырмалуу кеп кeлeмдY ээлейт. YйрeнYлгeн сорттор бири-биринен сандык кeрсeткYчтeрY менен айырмаланышат (таблица).

А Б

В Г

1-CYрет. Шоколад хурманын жалбырагынын тYЗYЛYШY: А-YCYTYЦKY эпидерма, Б- астыцкы эпидерма, В- жалбырактын пластинкасынын, Г- жалбырак сабынын туурасынан кесилиши.

Таблица 1. Хурманын кээ бир сортторунун жалбырактарынын анатомиялык кeрсeткYчтeрY

П № а о И И 1 Я 8 ю « 5 й й я я § и 3 Клеткала рдын саны я ^ Эпидерма мкм Количество на 1 мм кв.

о ц Н и Еу а о £ а о О Полисадтык К о а рт ран К <а И о аи а В и 5 о ¡5 * н § К & и |н с Астыц кы

* * а о РЧ N с т с < Yттeр устьи ц е £ § * в а £ Эр Yттeр £ е РЧ Эпиде п

Вюзругоз как1 Ь.

1 Шоколад 152 2 8 45-55 20 13 - - 2211 788 58 -

2 Лимондуу 129 2 8 40-60 18 11 - - 2305 576 47 -

3 Ромашка 221 2 9 50 20 13 - - 2094 710 82 -

Вю8руто8 У1г^1п1апа Ь.

Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024

4 Мандарин 241 2 9 50 28 14 - - 2552 710 70 -

Таблицадан кeрYHYп тургандай жалбырак пластинкасынын калыцдыгы бир топ кескин айырмаланышат: эц калыц пластинка мандарин хурманыкы болсо, эц жука пластинка лимондуу хурманыкы экендиги такталды. Калган сорттор бул белгиси боюнча аралык орунда жайгашышкан. Сорттордун жалбырак пластинкасынын YCTYЦKY эпидермасы эц калыц сорт мандарин хурмасы, ал эми эц жукасы -лимондуу хурманыкы болуп эсептелет. Астыцкы эпидерманын калыцдыгы YЙрeнYлгeн сорттордо анчалык чоц айырмачылыктарды пайда кылышпайт. Жалбырак пластинкасы гипостоматтык типте, Yттeр астыцкы эпидермада гана учурап, алардын 1 мм2 саны лимондуу хурмада салыштырмалуу аз, калган сорттордо бирдей эле керсет^чтерге ээ экендиги байкалат. Белгилей кетYYЧY нерсе, изилденген сорттордун эпидемаларында кеп сандагы бездYY клеткалар учурайт (таблица). Эпидерманын клеткалары мандарин хурмада салыштырмалуу майда, ал эми ромашка хурмада ири клеткалар, калган сорттордо бул керсетауч аралык абалда экендиги байкалды.

Корутунду

Хурмалардын кецири таралган 4 сортторунун дефинитивдик жалбырактарынын анатомиялык тyзYЛYштeрYн салыштыруудан тeмeндeгYлeрдY белгилееге болот. Жалбырак пластинкасын тYЗгeн элементтер, алардын жайгашуусу, клеткаларынын формалары, мезофилдин палисаддык жана борпоц паренхимага адистениши бардык сорттордо негизинен окшош. Бул алардын келип чыгуусу бир эле тYPдeн экендигинен же бири-бирине жакын тYрлeрдeн экендигинен кабар берет. Жалбырактардын анатомиялык кeрсeткYчтeрY YЙрeнYЛгeн сорттодо анчалык чоц айырмачылыктарга ээ эмес. Демек, алардын жашоо шарттары негзинен окшош дешке болот. Байкалган сандык айырмачылыктар формалык гана мааниге ээ болушу мYмкYн.

Адабияттар

1. Габибов. Т. Г. Пост и плодошения интродицурованных сортов хурмы восточной в Южном Дагестане" /Дисс. Канд. С.х.наук [Текст] //Т.Г. Габибов. М. 2012.

2. Жизнь растений, т. 5 (2). [Текст] //Под ред. А.Л.Тахтаджяна. -М. 1981.с. 100-101.

3. Мамурович, Г.С. Физиологические особенности субтропических культура в условиях Таджикистана. Автореф. дисс. р-ра наук. [Текст] //Г.С.Мамурович. 1998.

4. Орипов А.Хурмо етиштириш технологиясы [Текст] // А. Орипов. - Тошкент. 2013.

5. Пахомова Г. М. К методике просветления листьев хлопчатника для анатомических исследований [Текст] /М.Г. Пахомова //Докл. АН УзССР. -1963. -№11. -С. 45-50.

6. Сурхаев Г.А. Продукционный потенциал хурмы виргинской в листосборных насаждениях [Текст] /Г.А. Сурхаев, Г.М. Сурхаева // Научное обозрение. Биологические науки. - 2018. - № 2. - С. 21-26;

7. Черняев В.П. Культура хурмы в Крыму и на Юге Украине [Текст] /В.П. Черняев -Киев. 2012. с. 104-108.