Научная статья на тему 'НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИ МУЛКИЙ ВА МОЛИЯВИЙ ҲОЛАТИ АУДИТОРЛИК ТАҲЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИ МУЛКИЙ ВА МОЛИЯВИЙ ҲОЛАТИ АУДИТОРЛИК ТАҲЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
70
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АКТИВЛАР / МАЖБУРИЯТ / ХУСУСИЙ КАПИТАЛ / МАқСАДЛИ ТУШУМ / САМАРАДОРЛИК / АУДИТ / ТАҲЛИЛ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Неъматов О.И.

Мазкур мақолада нодавлат нотижорат ташкилот (ННТ)лар мулки ва молиявий ҳолати аудиторлик таҳлили келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING THE AUDIT ANALYSIS OF THE PROPERTY AND FINANCIAL STATUS OF NON-GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS

This article provides an audit analysis of the property and financial condition of non-governmental non-profit organizations (NGOs).

Текст научной работы на тему «НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИ МУЛКИЙ ВА МОЛИЯВИЙ ҲОЛАТИ АУДИТОРЛИК ТАҲЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Неъматов О. И. ассистенти

бухгултерия хисоби ва аудит кафедраси Самарканд ицтисодиёт ва сервис институти

НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИ МУЛКИЙ ВА МОЛИЯВИЙ ХОЛАТИ АУДИТОРЛИК ТАХЛИЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Аннотация: Мазкур мацолада нодавлат нотижорат ташкилот (ННТ)лар мулки ва молиявий уолати аудиторлик таулили келтирилган.

Калит сузлар: активлар, мажбурият, хусусий капитал, мацсадли тушум, самарадорлик, аудит, таулил.

Nematov O.I. assistant

department of accounting and auditing Samarkand Institute of Economics and Service

IMPROVING THE AUDIT ANALYSIS OF THE PROPERTY AND FINANCIAL STATUS OF NON-GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS

Abstract: This article provides an audit analysis of the property and financial condition of non-governmental non-profit organizations (NGOs).

Keywords: assets, liabilities, equity, target revenue, efficiency, audit, analysis.

Нодавлат нотижорат ташкилотлар (ННТ) мулки узок муддатли ва киска муддатли активлардан, ташкил топиш манбаларига кура эса уз маблаFлари ва мажбуриятлардан ташкил топади.

ННТларнинг узок муддатли активларига куйидагилар киради:

• асосий воситалар;

• номоддий активлар;

• молиявий инвестициялар;

• урнатилмаган жихозлар;

• капитал инвестициялар;

• узок муддатли дебиторлик карзлар ва кечиктирилган харажатлар. Аудиторлик текширувларида узок муддатли активларнинг ушбу

турларининг холати ва харакати хужжатли асосда текшириб чикилади. Текширув натижасида уларнинг хакикатда мавжудлиги, хисоб ва хисобот маълумотларининг реаллиги тасдикланади.

Асосий воситалар ва номоддий активлар буйича улар эскиришини тyFри хисобланганлиги, яроклилик ва эскириш даражаларига бахо берилади.

Молиявий инвестициялар буйича уларнинг самара бераётганлиги ёки самарасизлиги аникланади.

Тугалланмаган капитал инвестициялар ва уларнинг капиталлашган суммалари, колдоти гувохлик берувчи хужжатлар асосида текширилади.

ННТларининг ТМБларига куйидагилар киради:

• хом ашё ва материаллар;

• товарлар.

Аудиторлик текширувларида ТМБларнинг ушбу турларининг холати ва харакати хужжатли асосда текшириб чикилади. Текширув натижасида уларнинг хакикатда мавжудлиги, хисоб ва хисобот маълумотларининг реаллиги тасдикланади. ТМБлар буйича уларнинг яроклилиги, сифатли сакланиши, хисобдан чикаришнинг меъёрдан паст ёки юкори эканлиги, yFрилик холатларига бахо берилади. ТМБ хакконий холатини билиш учун уларнинг инвентаризацияси утказилади. Улар буйича хисоб ва хисобот маълумотларининг реаллигига бахо берилади, мавжуд камчиликлар очиб берилади ва уларни тузатишга оид тавсиялар ишлаб чикилади.

ННТларда гуманитар ёрдам ёки максадли тушум сифатида келиб тушган товарлар кирими ва чикими хисобини тyFри юритилиши ута мухимдир. Бу, айникса, гуманитар ёрдам сифатида келиб тушган дори -дармон воситаларига, моддий ёрдам сифатида таркатиладиган чорва моллари, турли кийим-кечаклар, курпа-тушаклар, маданий-маиший товарлар, шунингдек махаллаларга бепул таркатиладиган мебель, компьютерлар, транспорт воситалари ва бошкаларга тегишлидир. ННТларга максадли ишлатиш учун келиб тушган ушбу товар -моддий бойликлар уларда 2900 «Товарлар» счётида хисобга олиниши лозим. Товарларнинг келиб тушиши ушбу счётнинг дебетида, сарфланиши эса унинг кредитида акс эттирилиши керак. Аудиторлик текширувларида товарларнинг кирими ва чикими, хисобдан чикарилишининг реаллиги ва конунийлиги уларга гувохлик берувчи хужжатларнинг мавжудлиги билан тасдикланади. Бундай хужжатлар булиб, ННТда моддий ёрдам курсатиш, раFбатлантириш тyFрисида тегишли карорлар, товарларни тегишли шахсларга хакикатда берилганлигини тасдикловчи бошланFич хужжатлар (счёт-фактуралар, накладнойлар, далолатномалар ва бошкалар) хисобланади. Аудиторлар тузилган хужжатларнинг сохта ёки калбаки эмаслигига шахсан икрор булишлари лозим. Бунинг учун таркатилган товарларни хакикатда олинганлигини анкета ёки OFзаки суровнома асосида текшириб куриш фойдадан холи булмайди.

ННТларнинг пул маблаFларига куйидагилар киради:

- кассадаги пул маблаFлари;

- банкдаги хисоб-китоб, валюта ва махсус счётдаги пул маблаFлари;

- йулдаги пул маблаFлари.

Пул маблаFлари аудитининг бир катор хусусиятлари мавжуд. Чунончи:

* улар танлаб текширилмайди, балки ёппасига текширилиши лозим;

* аудит текширувида валюта маблаFлари хам хорижий валютада, хам миллий валютада туFри хисобга олинганлиги текширилади;

* накд пул маблаFлари чикими уларнинг ишлатилиш максадларига мувофиклиги буйича текширилади;

* касса хужалиги ва касса операцияларини белгиланган К,оидаларга мувофиклигига бахо берилади;

* накдсиз пул операциялари буйича уларга доир Низомга амал килинганликка бахо берилади;

* валюта маблаFлари буйича курс фарклари аникланади;

* хисоб ва хисобот маълумотларини банк кучирмаларига мос келиш ёки келмаслигига икрор булиш зарурат хисобланади;

* кассадаги пул маблаFлари инвентаризация килинади;

* моддий жавобгарлик туFрисида шартномаларнинг мавжудлиги ва уларга амал килиганлигига бахо берилади;

* пул маблаFлари буйича айникса камомадлар, уFирлик холатлари, катта микдордаги чикимлар обдон текширилади;

Пул маблаFлари уларнинг турлари ва турган жойлари буйича аудиторлик хисоботида батафсил ёритилиши лозим.

Дебиторлик ва кредиторлик карзлар ННТларда уларнинг накдсиз хисоб-китоблар асосида бошка юридик ва жисмоний шахслар билан молиявий муносабатларида вужудга келади. Ушбу карзлар, мос равишда, балансда активлар ва активларни ташкил топиш манбалари сифатида акс эттирилади. Аудиторларнинг асосий вазифаси дебиторлик ва кредиторлик карзларнинг хисоб ва хисоботда реал акс эттирилганлигини аниклаш хисобланади. Шунингдек, уларнинг муддатидан утганлиги ёки муддати утмаганлигини, корхонада ушбу карзларни асоссиз купайиб кетишига йул куймаслик буйича амалга оширилаётган тадбирларга бахо берилади.

Дебиторлик ва кредиторлик карзларни текшириш активларни сотиб олиш, мажбуриятларни хисоблаш ва туловларни утказиб беришга гувохлик берувчи хужжатлар асосида амалга оширилади. Бундай текширувлар хар бир дебиторлар ва кредиторлар буйича ёппасига ёки танлаб утказилади.

Бугунги кунда аудиторлик ташкилоти томонидан нодавлат нотижорат ташкилотлар самарадорлигини аудиторлик тахлилидан утказиш мухим ахамиятга эга. Сохага доир адабиётларда хужалик юритувчи субъектларнинг самарадорлигини тахлил килишнинг методологик асослари ишлаб чикилган. Лекин, бугунги кунда ННТлар фаолиятини иктисодий самарадорлигини тахлил килиш масалалари иктисодий адабиётларда ёритилмаган. Шу боис, ННТлар фаолиятининг самарадорлик курсаткичларини тавсифлайдиган курсаткичлар тизимини ишлаб чикиш ва

асосида аудиторлик хулосаларини ишлаб чикиш мухим ахамият касб этади. Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолияти самарадорлигини хисоблаш учун куйидаги курсаткичлар тизимидан фойдаланиш максадга мувофик, деб хисоблаймиз (1-жадвалга каранг):

1-жадвал

Самарадорликнинг асосий калитли курсаткичлари ва уларни

хисоблаш тартиби27

Курсаткичлар Курсаткичларни хисоблаш тартиби Курсаткичлар микдори

1.Хусусий маблаFлари манбаларини шакллантиришга йуналтирилган маблаFлар Тушумлар - Харажатлар 480500 - 375000 = 10550

2.Харажатлар ва тушумлар нисбати Харажатлар / Тушумлар 375000/480500 =78,1%

3. Жалб килинган капитал рентабеллиги Устав фондига йуналтирилган маблаFлар / (узок муддатли активлар + жорий активлар -жорий мажбуриятлар) 10550 / (1200400+280000-320000)= 10550/1160400 =0,91%

4.Активлар рентабеллиги Устав фондига йуналтирилган маблаFлар / активларнинг уртача арифметик киймати 10550/1320000 =0,79 %

5Доилаш коэффициенти (тулов кобилияти) Жорий активлар / Жорий мажбуриятлар 280000/320000 =87,5%

б.Ликвидлик коэффициенти Жорий активлар (захиралардан ташкари) / жорий мажбуриятлар 220000/320000 =68,8%

7.Пул окими ликвидлиги коэффициенти (Сотишга кобилиятли кимматли коFOЗлар + операцион фаолиятдан олинган соф пул) / жорий мажбуриятлар 420000 / 320000 = 1,31

8.Молиявий мустакиллик коэффициенти Устав фондига йуналтирилган маблаFлар / Жами карзлар 10550 / 385000 = 2,74%

9.Кредиторлик карзларининг кун хисобида айланиши Кредиторлик карзлари х Даврда календар кунлар сони / Харидлар 264000 x 365 / 580000 = 166кун

10.Дебиторлик карзларининг кун хисобида айланиши Даврда календарь кунлар сони / (Олинадиган счетларнинг дебет обороти / дебиторлик карзларининг уртача арифметик киймати) 365/ (420800/320000) = 277 кун

11. Тадбиркорликдан олинган фойданинг умумий тушумлардаги хиссаси Тадбиркорликдан олинган фойда / умумий тушумлар 34500/480500 =7,2%

27 Узбекистан ёшлар иттифоки Самарканд вилоят Кенгашининг 2019 йил маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси

Ушбу таклиф килинган курсаткичлар тизими бир канча хусусиятларга эга. Биринчи курсаткич, ННТларда келган тушумлардан дастурлар, лойихалар ва тадбирлар буйича харажатлар чегириладиган булса бу колган кисми устав фондини шакллантиришга йуналтирилган маблаFи булади. Бу маблаFларнинг канча суммаси доимий фонд (соф активлар)ни шакллантиришга йуналтирилганлигини англатади. Иккинчи курсаткич, тушумларнинг канча фоизи харажатларга сарфланаётганлигини тавсифлайди. Учинчи курсаткич, жалб килинган капитал рентабеллигини тавсифлайди. Агар (узок муддатли активлар + жорий активлар - жорий мажбуриятлар) = устав фонди + узок муддатли мажбуриятлар) тенглик буладиган булса, бу жалб килинган капитални беради. Бу курсаткич жалб килинган капиталнинг 1 п.б. га канча устав фондига йуналтирилган маблаF туFри келаётганлигини англатади. Туртинчи курсаткич, активларнинг рентабеллигини курсатиб, 1 п.б даги активларга канча устав фондига йуналтирилган маблаFлар туFри келаётганлигини тавсифлайди. Бешинчи курсаткич, коплаш даражасини англатиб, агарда жорий активлар жорий мажбуриятларни коплашга йуналтирилса, уни канча марта коплай олишини тавсифлайди. Олтинчи курсаткич, ликвидлик коэффициенти булиб, агар жорий активлардан захираларни чегириб ташлаганимиздан кейинги жорий активлар жорий мажбуриятларни канча даражада коплашини англатади. Еттинчи курсаткич, компаниянинг ликидлик даражасини бахолашда пул окими ликвидлиги коэффициенти даражасини бахолайди, яъни кимматли KOFOЗлар ва операцион фаолиятнинг соф пул окими жорий мажбуриятларни канча даражада коплашини англатади. Саккизинчи курсаткич, молиявий мустакиллик коэффициенти факат жорий мажбуриятларга нисбатан эмас, балки жами карзларга нисбатан хисоблаш тавсия этилди ва уставга йуналтирилган маблаFлар жорий мажбуриятларни канча даражада коплашини тавсифлайди. Туццизинчи курсаткич, кредиторлик карзларининг кун хисобида айланиши (Creditors ratio) харидлар хисобидан юз беришини инобатга олиб, ушбу курсаткичга нисбатан хисобланиши таклиф этилди. Унинчи курсаткич, дебиторлик карзларининг кун хисобида айланишини хисоблашда олинадиган счётларнинг дебет обороти олиниши таклиф этилди. Бу хисобот даврида дебиторлик карзлари нечи кунда бир марта айланишини тавсифлайди. Ун биринчи курсаткич, ННТларнинг тадбиркорлик фаолиятидан олган фойдасининг умумий тушумдаги хиссасини тавсифлайди.

Агарда таклиф килинган курсаткичлар жорий этилса, нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолияти самарадорлигини бахолашда энг объектив хулосаларга келиш мумкин.

Нодавлат нотижорат фаолиятининг мулкий ва молиявий холати аудиторлик тахлили буйича ННТлар фаолиятининг самарадорлик курсаткичлари ва уларни хисоблаш тартиби таклиф этилди. Ушбу таклиф

этилган кypсaткичлap яхлит x^a^a Уpгaнилгaндa HH^ap фaoлиятининг сaмapaдopлигини oбъектив бax,oлaш, axбopoт фoйдaлaнувчилap тoмoнидaн oбъектив кapopлap ^бул килишлapигa acoc бyлaди, деб x,исoблaймиз.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикaсининг «Буxгaлтеpия хдшби тyFpисидa»ги Крнуни. 2016 йил 13 aпpель, № УРК-404.

2. Узбекистан Республигасининг «^уди^лт фaoлияти тyFpисидa»ги ^нуни. 2000 йил 26 мaй. Узбекистoн Республи^си Олий Мaжлисининг Axбopoтнoмaси, 2017 й., 16-сoн, 265-мoддa.

3. Узбекистoн Республигаси «Hoдaвлaт нoтижopaт тaшкилoтлapи тyFpисидa»ги Крнуни, 1999 йил 14-aпpель, 763-I-сoн. Узбекистан Республикaси Олий Мaжлисининг Axбopoтнoмaси, 1999 й., 5-сoн, 115-мoддa.

4. Узбекистан Республигаси Пpезидентининг «Мoлиявий x,исoбoтнинг xan^apo стaндapтлapигa УТИШ бyйичa кУшимчa чopa-тaдбиpлap тyFpисидa» Кapopи. 2020 йил 24 февpaль. ПК-4611-сoн.

5. 3-сон AФМС «Aудитни peжaлaштиpиш». //AB тoмoнидaн 10.11.1999 й. 837-сон билaн дaвлaт pyйxaтгa oлингaн.

6. 12-сон AФМC «Aудитоpлик тeкшиpувлapи жapaёнидa бухгалтерия хдсоби вa ички нaзopaт тизимини бax,oлaш». //AB 12.04.2007 й. 1673-сон билaн pyйxaтгa oлингaн.

7. 25. 13-сон AФМC «Tax,лилий aмaллap». //AB тoмoнидaн 03.09.1999 й. 814-сон билaн pyйxaтгa oлингaн.

8. Дуcмуpaтoв Р.Д. Узбeкиcтoндa aудитopлик фaoлиятини шaкллaниши вa унинг услубиётини тaкoмиллaштиpиш. и.ф.д. ... дис. aвтopeф. - T.: 2008 -42 б.

9. Егopoвa Л.Б. Учет и aудит в некoммеpческиx opгaнизaцияx: теopия, метoдoлoгия и пpaктикa. Aвтopефеpaт дисс. д.э.н. Рoстoв-нa-Дoну, 2008.

10. Hеъмaтoв О.И. Hoдaвлaт нoтижopaт тaшкилoтлapи тoмoнидaн кУpсaтилaдигaн xизмaтлapнинг aудит oбъекти сифaтидaги xусусиятлapи. //Иктисoдиёт вa тaълим. - Toшкент, 2016. - №6.

11. Пapдaев М.К., Aбдукapимoв ИТ., Исpoилoв Ж.И., Исpoилoв Б.И. Кopxoнaлapдa мoлиявий x,исoбoтлap тaxлили. Укув кУллaнмa. -T.: ^лик; Aкaдемияси, 2009. -76 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.