Научная статья на тему 'НИКОҲ – АЖРАЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ЎРГАНИШИНИНГ ИЛМИЙНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ'

НИКОҲ – АЖРАЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ЎРГАНИШИНИНГ ИЛМИЙНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

144
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НИКОҲ – АЖРАЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ЎРГАНИШИНИНГ ИЛМИЙНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

НИКО^ - АЖРАЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ УРГАНИШИНИНГ ИЛМИЙ-

НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ

Муаззам Шухратбек к;изи Сабирова

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети География ва табиий ресурслар факультети Иктисодий ва ижтимоий география

кафедраси 2-курс таянч докторанти E- mail: mua1993.10@mail.ru

Ахолининг купайиб бориши уз-узидан демографик жараёнларни тадкик этишга каратилган ишлар куламини янада кенгайтириш керак эканлигини билдиради. Ахолишунослик фанларида туFилиш,улим жараёнлари билан биргаликда никох ва ажралиш жараёнларини бирдек тахлил килиш хозирги кунга келиб долзарб вазифалардан бири хисобланади. Жахоннинг хар кайси бурчагига бормайлик, оила жамиятнинг асосий буFини сифатида намоён булади. Оила мухим компонент булиб у инсон ва жамият ижтимоий капиталини ривожланишини уз-узидан белгилаб беради. Бундан куриниб турибдики, никох ва ажралиш жараёнларини урганиш лозимдир. Буларнинг исботи сифатида Оилаларнинг Еттинчи Бутунжахон конгрессида (Сидней, 2013 йил, май) "оила соFлом иктисодиётнинг шаклланиши мамлакатни равнак топиши"[1]. сифатида куриб чикилган.

Никох ва оилавий муносабатлар уз ривожланиш тарихи ва тараккиёти буйича дастлабки кадамлариданок никохнинг соф самимий хамда поклик рамзи асосида оиланинг вужудга келиши учун хизмат килган. Инсонлар пайдо булибдики, уларнинг туда булиб яшашлари натижасида оила секин- асталик билан юзага кела бошлаган. Оила никохга, яъни аникроFи эркак ва аёлнинг никох борасидаги иттифокига асосланади. Умум кабул килинган таърифга кура, "никох эркак ва аёлнинг тарихан узгариб борадиган ижтимоий муносабатлари шакли булиб"[2. С.5] хисобланади.

Никох инсоният тарихи давомида кишиларнинг купайиш жараёнининг ажралмас хусусияти булиб келган. Демографик жараёнларни урганиш хар бир олим томонидан узига хос йуналишга эга булган. Урганилган манбаларга кура, МДХ, малакатларида никох ва ажралиш жараёнлари уруш даврига кадар тулик урганилмаган. Биринчи манба булиб, А.П.Хоменко томонидан "Оила кайта куриш жараёнида"[2.С.5]. номли китобида 1923 йилда утказилган ахоли руйхати оркали Украинанинг шахар ахолисини жуда тулик тахлил килган.Унда шахар ахолисининг никох

December 1

132

жараёнлари, никохга кириш ёши ва никохнинг бекор этилиши хакида маълумот берган. Никох жараёнининг шахар ахолисида кандай узига хос хусусиятлари билан ажралиб туришини урганган. Бундан ташкари никох ва ажралиш жараёнини жуда тушунарли килиб ёритиб берган Медков ва Борисов сингари олимларни хам мисол келтиришимиз мумкин. Масалан, Медков узининг китобида, никох ва ажралиш жараёнларини математик хисоблаш, ажралиш жараёнига таъсир этувчи омилларни тахлил килган. Ажралиш жараёни Россия мисолида урганган, "ажралиш даражасини белгиловчи мухим омиллардан бири бу никох ва оила конунчилигидир" [3.С.5].деб ёзади. Дархахикат никох конунчилиги канчалик мукаммал ишланган булса, ёшлар бу хакида тулик маълумотга эга булса, ажралишни олдини олувчи асосий бир хужжат була олади. Сабаби хозирги кунда ажралиш жараёни одатий холатга айланиб бормокда, ёшларнинг оилага булган карашларининг узгариши тоборо узгариб оила институтининг ахволи хозирда ачинарли холатдадир. Шахар оилаларининг 1 йил ичида бузилиб кетиши, кайнона ва келин муносабатлари, хиёнат, аёлларнинг эри томонидан зуравонликга учраши ва бунинг окибатида турли хил жиноятлар содир булаётганлигини гувохи буляпмиз. Никох ва ажралиш жараёнлари олим томонидан урганилганда, Россия давлатиди 1917 йилгача ажримлар жуда а учрайдиган холат булганлиги айтиб утилган, ажралиш холати ахлок ва ижтимоий меъёрларга зид булганлиги сабабли, конунчилик ажралишни чеклаб куйган ва истисно холатлари булсагина яъни, иккисидан бирининг зино холат

Оила ва никох масалаларини тулик урганган олимлардан бири, А.Г Харчев томонидан оила ва никох муносабатларининг бошка фанлар доирасида урганилиши "Брак и семья" китобида бериб утилган. У этнография никох ва оилавий муносабатларни халклар хаётининг сохаларидан бири, деб билади. Халкларнинг урф-одати, миллий-этник таркиби никохга таъсир курсатишини аниклаб берган. Бизга маълумки, ахоли географиясининг асосий тадкикот объекти бу ахолининг миллий-этник таркибидир.

Миллий этник таркиби турлича булган ахолининг никохга булган муносабати хам турлича булишини тахлил килган. Бундан ташкари, "Брак и развод" номли монографияси оркали бу жараёнларни кенг урганган ва тахлил килган. Унинг урганишларига кура, никох ва оилага таъсир курсатувчи омилларни ретроспектив ва переспектив турларга булган. Оила ва никохнинг ривожланишида бевосита жамиятнинг иктисодий тузилиши ва унга таъсир этувчи омиллардан бири бу ишлаб чикариш кучлари эканлигини айтган. Иктисодий ва ижтимоий географияда ишлаб чикариш кучларини географик хусусиятларини, жойлаштириш масалалари тулик урганилади.

December 1

133

Муаллиф никох ва ажрим холатлари нафакат жамият мустахкамлигига балки, "моддий неъматлар ишлаб чикариш усули билан белгиланадиган хаётнинг иктисодий шароитлари ва уларга боFлик булган саноатлаштириш, кишлок хужалигини коллективлаштириш, урбанизациянинг кучайиши, аёлларни тобора ижтимоий хаётга жалб этиш" каби масалалар билан боFлик эганлигини хам таъкидлаб утган [4.С.9] Юкорида берилган фикрлардан шундай хулоса килиш мумкинки, демографик жараёнлардан ишлаб чикариш сохаларининг ривожида бевосита никох жараёнлари хам иштирок этади. ТуFилиш жараёнига биринчи таъсир этувчи омил бу никох хисобланади. Ахолининг купайиши бир томондан ишлаб чикаришни ареали янада кенгайтирса, бир томондан мехнатга лаёкатли ахоли сони купаяди. Жуда куп олимларнинг ишларида туFилиш, улим, миграция жараёнлари урганилган. Шундай булсада, никох ва ажрим жараёнларининг геодемографик томонлари очиб берилмаган. Бу икки жараёнларга булган карашларнинг мураккаблашувида албатта ахолининг яшаш турмуш тарзи ва шароити бевосита уз таъсирини курсатади. Ажралишга булган муносабат кишлок ва шахар ахолисида бир хил дейиш бу жуда купол хато булади. Тадкикотлар шуни курсатадики, бу икки жараёнларнинг кенг профилда мажмуавий урганилишида рус олимларининг хиссаси бекиёс эканлигини юкоридаги манбалардан куришимиз мумкин.

Никох хамда ижтимоий-иктисодий ва демографик жараёнларнинг узаро алокадорлик масалаларини эса А.Г.Харчев Д.Ханжал, Г.Беккер, Хоффман ва Дункан, Оппенхеймер каби олимларни айтишимиз жоиздир. Никох ва ажрашиш жараёнларини иктисодий нуктаи назардан биринчи булиб, XX асрнинг иккинчи ярмида "Оила иктисодиёти" назариясининг асосчиси хисобланган Г.Беккер оилавий хаётнинг турли жихатларини иктисодий ёндошув доирасида талкин килган[5 pp. 813-46)]. Аёлларнинг даромади ва иш билан бандлигинининг ажрашишга таъсирини кенг урганган иктисодчилардан Хоффман ва Дункан эркак киши даромади юкорирок булган оилаларда ажрашиш хавфи камайиши[6 pp.-1141-187] Оппенхеймер эса аёллар мустакиллиги ортган сари ажрашиш хавфи ортишини аниклашган [6 pp.431-453.] Дж. Хажнал эса 19-аср охирида никох ва ажралишларнинг демографик хусусиятларига кура, Европада никохнинг икки турини ажратган. Унга кура, геосиёсий зоналар сифатида Шаркий ва Fарбий Европага ажратган[7.p.101-143; и Sardon J.-P. - Mariage et divorces en Europe de l'Est, Population, n°3, p.547-598e].Унга кура, Ж. Хджнал европалик эркак ахоли учун «никохнинг европача турини» ажратиб, унда биринчи никохнинг уртача ёши эркаклар учун 28 ёш, аёллар учун 25 ёшни ташкил этганлигини келтиради [8. С.75 ]. Бу ёш бугунги

December 1

134

кунда аксарият давлатлар учун оддий хол булиб колмокда. Ж.Ханжалнинг таснифича, ахоли уртасида никохининг европача тури куйидаги жихатларга эга:

• никохнинг умумий коэффициентлари нисбатан паст;

• хеч качон турмуш курмаганларнинг улуши катта;

• турмуш куришнинг уртача ёши юкори;

• кайта турмуш куришнинг улуши нисбатан юкори;

• конценсуал никохларнинг кенг таркалганлиги.

Юкоридаги никох турларидан ташкари, никохнинг «осиёча», «лотин америкача» ёки «оралик» турлари хам мавжуд. Масалан,«осиёча» никох тури никохнинг анъанавий турини уз ичига олиб, унга никохсизлар улушининг камлиги, аёлларнинг турмуш куриш ёшининг кичиклиги хос; "японча" никох турига — турмуш куриш ёшининг сезиларли ва тез усиши, никохсизлик даражасининг пастлиги хос; "лотин америкача " никох турига — норасмий никохлар улушининг юкорилиги хосдир. "Инсоният тарихи давомида никохнинг асосан осиёча тури кенг таркалган булиб, у ахолининг катта кисми жуда ёш никохга кирганлиги билан тавсифланади"[9].

Никохнинг бу икки тури, ахолининг никохга кириш ёши, никох курганлар сони билан тавсифланади. Никох куриш ёши бевосита яшаш турмуш тарзидан келиб чикиб эрта ёки каттарок ёшда амалга оширилади. Дунё мамлакатлари мисолида авваламбор никохга кириш ёшини тахлил килиш максалга мувофик деб уйлайман. Никох мустахкамлигини таъминловчи омиллардан бири хам бу никох ёши хисобланади. Никох ёши хар бир худудда турличадир. Масалан, Европа мамлакатларида бизга маълумки, никох даражасининг пастлиги, аёлларнинг репродуктив майли камайиб кетганлиги, демографик утиш боскичининг регрессив ахоли тури тарканлиги, депопуляция жараёни жадал ривожланётганлиги билан ажралиб туради. Бу минтакада Андарро, Мальта ва Шотландиядан ташкари никох ёши 18 ёш этиб белгиланган. Европа давлати ва Европа Иттифокига аъзо давлатларнинг никох ёши давлат томонидан назоратга олинади. Европа мамлакатларида никохни кайд этиш учун маълум бир турдаги хужжатлар талаб этилади: никохланувчиларнинг туFилганлик хакидаги гувохномаси,шахсини тасдикловчи хужжат каби маълумотлар.

Франция Италия ва Буюк Британия конунчилигида никохга ариза беришда авваламбор никох авваламбор хокимият томонидан урганилиб чикилади( келин ва куёвнинг соFлиFи, кариндош ёки кариндош эмаслиги туFрисида суриштирув ишлари олиб борилади) кейин эса матбуот хизматида эълон килинади ва икки ой ичида куриб чикилади.

December 1

135

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

Никох ёшининг кутарилиб бориши, оилада фарзандлар сонини режалаштириш, оила мустахкамлигини мустахкамловчи никохга булган карашларнинг узгариб кетганлиги хам бу маълумотларнинг далилидир. Никохнинг куп ёки камлиги бевосита туFилишга хам таъсир курсатади. Бизга маълумки, ривожланган мамлакатларда Америка, Франция, Германияда хозирги кунга келиб депопуляция жараёни жадаллашган. Никох жараёниги булган карашлар яъни европача карашлар хам хозирги вактга келиб бизнинг ёшларимизга хам уз таъсирини утказяпти. Никохнининг канчалик мустахкам булиши оила мустахкамлигини таъминлайди, соFлом оилавий мухитнинг шаклланиши жамиятда хар тарафлама йетук фарзандларни тарбия топишига замин яратади.

REFERENCES

1. Волков А.Г "Семъя-объект демографии"-М.:1986.С.5

2. Медков "Демография"-М.:1986.С.5

3. Чуйко В.Л. Брак и развод. -М.: Статистика 1975 с 9

4. Becker, G.S.(1973). A Theory of Marriage: Part I. Journal of Political Economy, University of Chicago Press, vol.81(4), pp. 813-46)

5. Oppenheimer, V.(1997. Women's Employmnt and the Gain to Marriage: The Specialization and Trading Model," Annual Review of Sociology,23, pp.431-453.

6. См. Hajnal J.- "European marriage patterns in perspective" in: Population in History. Essays in Historical Demography, edited by D.V.Glass and D.E.C.Eversley. London, 1965 Edvard Arnold, p.101-143; и Sardon J.-P. - Mariage et divorces en Europe de l'Est, Population, n°3, p.547-598e

7. Дж.Хаджнал Европейский тип брачности в ретроспективе//Брачность, рождаемость, семья за три века. М„ 1997. 75 б

8. Мамадалиева Х.Х Узбекистонда ола ривожланишининг ижтимоий-демографик хусусиятлари . Икт. фан.док.дисс .Т.:2019

9. Elektron resurs//http//rusk.ru/newsdata

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.