Научная статья на тему 'ЭРТА НИКОҲ ВА УНИНГ ОҚИБАТИДА ЮЗАГА КЕЛАЁТГАН МУАММОЛАР'

ЭРТА НИКОҲ ВА УНИНГ ОҚИБАТИДА ЮЗАГА КЕЛАЁТГАН МУАММОЛАР Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
742
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эрта турмуш / никоҳ / бола никоҳи / норасмий никоҳ / шаръий никоҳ / никоҳ ёши / ёш она / оила / эрта туғруқ.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Мухаббат Ибрахимовна Асқарова

Мақола ўтказилган сўровнома натижалари асосида ёритилган бўлиб, эрта турмуш ва унинг салбий оқибатлари ўрганилиб таҳлил қилинган. Ўрганилган манбалар ёрдамида уларни олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар таҳлили ҳамда таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭРТА НИКОҲ ВА УНИНГ ОҚИБАТИДА ЮЗАГА КЕЛАЁТГАН МУАММОЛАР»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 8 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

ЭРТА HHKOX, BA YHHHr O^HBATH^A M3ArA KE^AETrAH

MYAMMO.HAP

Мухаббат Ибрахимовна Аскарова

Тошкент давлат иктисодиёт университети хузуридаги "Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари" илмий

тадкикот маркази илмий ходими

АННОТАЦИЯ

Макола утказилган суровнома натижалари асосида ёритилган булиб, эрта турмуш ва унинг салбий окибатлари урганилиб тахлил килинган. Урганилган манбалар ёрдамида уларни олдини олишга каратилган чора-тадбирлар тахлили хамда таклифлар келтирилган.

Калит сузлар: эрта турмуш, никох, бола никохи, норасмий никох, шаръий никох, никох ёши, ёш она, оила, эрта тугрук.

КИРИШ

Эрта турмуш - бу жуда мураккаб муаммо. Бу муаммонинг пайдо булишининг асосий сабаби ;изларнинг келажакдаги ижтимоий роли мухимлигини тушунмаслик, факат уй ишлари ва тарбия билан чеклаш хисобланади. "Анъаналар", кашшоклик ва бошка омиллар, шу жумладан куролли тукнашувлар хам вояга етмаган кизларнинг эрта турмушга чикишига сабаб булади.

Эрта ёки бола никохи - бу икки кишининг расмий ёки норасмий бирлашмаси, улардан камида биттаси 18 ёшга етмасдан ёки иккиси хам вояга етмасдан оила куради1. Вояга етмаган эр -хотинлар никохга тули; розилик бера олмайдилар, шунинг учун эрта никох инсон хукуклари ва хукукларининг бузилиши деб тан олинади. Лекин бундай холларда улар учун ота-оналари карор кабул килишади. Одатда, угил болалар сони эрта турмуш курган кизлар сонидан анча кам булиб, асосан кизларни эрта тумушга бериш кузатилади. Кизлар никох пайтида жинсга асосланган зуравонлик ва камситишнинг бошка шаклларига хам дуч келишади. Бундан ташкари, улар хомиладорлик вакти, тугрук жараёни ва ундан колган асоратлар хам осон эмас. Шунинг учун хам "Бола хукуклари тугрисида"ги Конвенциянинг 1-моддасига кура 18 ёшга тулмаган хар кандай инсон бола хисобланади2.

1 https://apps.who.int/iris/handle/10665/87673

2 http://old.adolatnashr.uz/page/bola-khukuklari-tugrisidagi-bmt-konvenciyasining-uzbekistondagi-akhamiyati-0

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 8 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Асосий кисм. Узбекистонда кизлар учун никох ёши 17дан 18га узгартирилди. Узгартиришлар 2019 йил 1 сентябрдан кучга кирган. Узбекистонда бу карор кабул килунгинга кадар оила куришнинг энг кичик ёши йигитлар учун 18, кизлар учун 17 этиб белгиланган.

Маълумотларга кура, ФХДЁ органлари томонидан 17 ёшда никохи кайд этилган хотин-кизлар сони 2016 йилда 4233 тани, 2017 йилда 4853 тани ва 2018 йилда 5123 тани ташкил этган.4 Узбекистонда эрта турмуш холатлари 97%га камайган. 2020 йилда 88 та эрта никох холати кайд этилган (2021 йилда 92 та). Бу 2019 йилги курсаткичларга нисбатан деярли бир баравар камрок. Шунингдек, утган йили 1044 та эрта тугрук холати кайд этилган. 2018 йилда вояга етмаганлар уртасида тузилган никохлар сони (18 ёшгача булган аёллар) республика буйича 4786 тани ташкил этган булса, бу курсаткичнинг 642 таси Кашкадарё вилояти хиссасига тугри келган. Шундан Карши шахрига 36 киши, Чирокчи туманига 151 киши кайд этилган.5

Вояга етмаганлар уртасида тузилаётган никохларнинг камайишига асосий сабабларидан бири 2019 йил 1 сентябрдан эркаклар ва аёллар учун никох ёши тенглаштирилгани, туман, шахар хокими томонидан никох ёшини 1 йилга камайтиришга рухсат берилган никохлар кайд этилганлиги билан изохланди. Лекин амалиётда аксарият холатларда эрта никох яширин тусга эгалигини унутмаслигимиз даркор.

Таъкидланишича, эрта никох холатлари Кашкадарёнинг барча туманларида таркалмаган, асосан Чиял, Файзулла Хужаев, Шуркудук худудларида куп кайд этилган. Утказилган суров эрта никохлар сабабларини аниклаш имконини берди. Кашкадарёликлар эрта никохларнинг салбий окибатлари сифатида куйидагиларни курсатишди: эрта турмуш куришда ота-оналарнинг ташаббуси (49,6%), хотин-кизларнинг репродуктив саломатлиги ва болалар саломатлигига салбий таъсир (44,8%). Эрта турмуш куришнинг асосий саблари деган саолга респандентларнинг асосий кисми ота-она ва бобо-буви ва кариндош уругларни курсатишди.

Респонднтларнинг аксар кисми никох ёши кизларимиз учун 20-22 ёш, йигитлар учун 23-25 ёш энг макбул ёш деб хисоблашмокда. Айни пайтда респондентларнинг 18 ёш хам кизлар, хам йигитлар томонидан никох тузилиши учун эрта ёш хисобланишига ишончлари комил. Улар болалигини унутмаган, асосий кисми касб эгалиги йук, мустакил фикрга эга эмас деб изохлашмокда. Респондентларнинг фикрига кура, аёл учун эрта никохга кириш ва бунинг натижасида барвакт хомиладорлик ва тугиш унинг саломатлигига салбий таъсир

3 https://uznews.uz/uz/article/14799/

4 https://xs.uz/uzkr/post/ozbekistonda-nikoh-yoshi-ayollar-uchun-18-yosh-etib-belgilanmoqda

5 https://stat.uz/uz/

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 8 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

курсатади, жумладан, кизларга хаётнинг турли сохаларида узини намоён килиши учун имкониятлар ва таълим олишни чеклайди.

Турмуш куриш хар бир инсонда руй берадиган табиий ходисадир. Турмуш хатосиз булиши учун сабр, масъулият, хохиш ва билим зарур. Эрта турмуш куришда киз болалар уз мустакиллик ва эркинликларидан чекланадилар. Оилада мавжуд буладиган муаммолар ечимини тугри ва максадли хал этишда кийналадилар, дунёга келган фарзандларини парваришлаш ва тарбиялашда кийинчиликларга дуч келадилар. Болалигидан воз кечишни истамаётган бир вактда узи бола тарбиялаши шавкатсизликдек куринади. Афсуски, айрим ота-оналар уз орзу-хавасларини устун куйиб, пулим борлигида уйли-жойли килиш истаги туфайли фарзандларини эрта никохга уз куллари билан топширмокдалар. Эрта никох эрта хомиладорликка олиб келади. Эрта хомиладорлик жуда огир кечиши, тугиш жараёнида она ва боланинг соглиги хавф остида колиши мумкин. Биринчи хомиладорликдаги аборт бепуштликка, жинсий аъзоларнинг сурункали яллигланиш касалликларига олиб келади. Бу эса оилага моддий зарар курсатиши ва оила мустахкамлигига салбий таъсир этиши мумкинлиги суровномаларга берилган жавобларда уз ифодасини курсатди.

Сухбат жараёниларида 11- синф битирувчилар фикрлари билан уртоклашиш кдгикдш уйготди. Кизларга келажак хаётда керак буладиган барча маслахатлар, тушунтириш ишлари, эрта турмуш кизлар соглиги учун жуда хафли эканлиги, кон-кариндошлар уртасидаги никох ёмон окибатларга жумладан носоглом, ногирон болалар тугилишига олиб келиши хакида тулик маълумотлар шахар ва туман марказларида жойлашган мактабларда маълумотлар берилган.

Эрта оила курган респондентларга «оила цурганингиздан кейин уаётингизда цандай узгаришлар юз берди?», деган савол билан мурожаат килинганида, суровда иштирок этганларнинг шахар худудида хам кишлок худудида истикомат килаётганлари хам факат укишим колиб кетди деган жавобни беришди. Улар бирор касб эгаси эмасликларидан афсусда.

Респондентларнинг 70 фоизи эрта никохнинг асосий сабабчиси ота-оналар ва оила аъзолари, 26 фоизи севги-мухаббат муносабатлари эканини таъкидлади. Шунингдек, 3,4 фоиз респондент кутилмаган хомила сабабли эрта никох курган булса, 1,5 фоизига диний карашлар сабаб булган. Эрта турмуш куриш окибатида аксарият кисмини укиши колиб кетганлиги, 40,2 фоиз усмир кизларнинг соглиги, 25,2 фоизи иктисодий кийинчиликларга дуч келган. Кузатишлар натижасида, Узбекистонда эрта ёшда турмушга беришнинг асосий сабабларини аввало таълим тизимидан хам излаб куриш мумкинлигини курсатди. Чунки, аввалги 11 йиллик урта таълимнинг 9 йилга туширилиши ва уни битирган укувчилар коллежларга

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 8 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

юборилиши бу масалага кучли таъсир курсатган булиши мумкин.

Эрта ёшдаги оналикда хомиладорлик ва тугрук асоратининг улим эхтимоли жуда юкори. Афсуски, купчилик оила кураётган ёш кизлар хам, уларнинг ота-оналари хам бу хакида кам маълумотга эга. Балогатга етмай она булган кизларнинг фарзандларида тугма, ирсий касалликлар каттарок ёшдаги аёлларга нисбатан учраш хавфи яна хам куп учрайди. Чунки, кизлар 16-17 ёшга тулгани билан уларнинг организми хомиланинг ривожланиши ва бола тугишга физиологик хамда психологик жихатдан хали тайёр булмайди. Илмий маълумотларга караганда кизлар 19 ёшга етгач, физиологик жихатдан тулик етилади. Хусусан, бу даврда уларнинг эндокрин тизими ва репродуктив аъзолари тулик шаклланади. Ёш организм хомиладорликни кутара олмайди ва бола тушиши унинг чала тугилиши, она корнида нобуд булиши холатлари кузатилади. Окибатда аборт (хомилани сунъий олдириш) жаррохлик амалиёти утказилади. Бу куп холларда келгусида фарзанд кура олмасликка олиб келади. Бу фикрлар утказилган суровнома жавобларида уз ифодасини курсатди. Вояга етмай турмуш курганларнинг аксар кисмида хомила тушиши, хомиладорлик даврининг огир кечиши кузатилди.

Ахоли турмуш тарзи, маданияти ва дунёкараши узгариши туфайли ёшларда хам оилага, никох ёши ва фарзандлар сонига нисбатан карашлар узгармокда. Ахолининг купчилик кисми булажак келин ёки куёвнинг укиган, ок-корани ажрата оладиган, оила билан боглик билимлар (фарзанд тарбияси, оилавий муносабатлар, уй-рузгор юмушлари каби)ни тушунадиган булиши зарур, деган фикрга келмокда.

Мутахассисларнинг фикрича, яъни гнеколг врачларимизни фикрларини уумумлаштирганимизда турмуш куриш учун энг макбул ёш: кизлар учун 21-23, йигитлар учун эса 24-26 ёшдир. Бу даврда юкорида айтганимиздек инсон организми фарзанд куриш учун тула тайёр булади. Оилани бокиш, камчилигини тулдириш имкони ошади. Чунки у энди бир касбни махкам ушлаган холда оила бошкара олади.

Тадкикотлар давомида фарзандларни эрта турмуш куришида ота-оналар бироз тафаккур килиб курсалар. Фарзандлар бунга тайёрми? Бу борада уйлаб куриш керак булади. Фарзандлар оила куришда эътикодий, маънавий, рухий, жисмоний томондан хам тайёр булиши талаб этилади. Эрта турмуш куриш натижасида юзага келган салбий окибатлар, тиббий соха мутахассислари томонидан билидирилган фикрлар куйидагилардан иборат булди: аёлларда бачадондан кон кетиши; фоликулалар (тухумларни) тулик етилмаслиги; купрок холатларда хомилаларнинг жаррохлик билан олиниши; хаттоки бачадон

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 8 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

фолекулалар (тухумлар) тулик етилмасдан туриб, хомиладор булиш натижасида кейинчалик мёмалар (усмалар) булиши хаттоки бачадонни жаррохлик йули билан олиб ташлашлик; бачадонда кисталар (халтачалар) пайдо булиши хомиланинг вактидан аввал тушиши; болани эрта тугилиши; хомилани тулик ривожланмай колиб кетиши; кизларни организимида эрта хомиладорлик туфайли салбий узгаришларни юзага келиши; аборт, фарзандсизлик, бола чала тугилиши, хомиладорлик асоратли кечиши, камконлик, токсикозлар, сурункали касалликлар авж олиши, ёш кизларда тос суяклари етарлича ривожланмаганлиги болани табиий йул билан эмас, балки "кесарча" кесиш операцияси оркали тугилиши ва кушимча асоратлар, гудакларнинг тугма нуксонлар билан тугилиши; ёш келин-куёв ва кайнона-келин орасидаги тушунмовчиликлар, янги оила мухитига куникишдаги кийинчиликлар, ёш турмуш куриш ва эрта она булиш каби холатлар ёш аёлларнинг илм олиш ва мехнат килиш имкониятларини чеклаши; купинча жисмонан ва аклан носоглом, нимжон, касалманд, интеллектуал салохияти паст, кар-соков, ортик, кушок, пакана, ички органларида етишмовчилик (ёки бир кисмининг йуклиги холатлари) ва уларнинг нотугри жойлашиши, тугма юрак, буйрак хамда бошка бир катор касаликларга йуликкан болалар тугилиши; агар хомиладор 20 ёшдан кичик булса, унда 30 фоизгача хомиланинг яхши ривожланмаслиги, чакалок вазни кичик булиши, тугилган фарзанд улими холатларининг икки бараварга ошиши, ёш оналар орасида оналарнинг улими холати уч бараварга ошиши кузатилиши; баъзан ёш киз организмининг вактинча бепуштлиги сабаб ёш оиланинг ажралиб кетиши; кизнинг ёши никох ёшига етмаганлиги сабаб, келин-куёв конуний никохдан утмай турмуш куриши туфайли баъзи яширин касалликларнинг аникланмай колиши ва кейинчалик жиддий асорат бериши, узаро жанжаллар ва куйди-чикдилар окибатида ришталарининг бир умрга узилиши холатлари хам кузатилиши мумкин.

Бундан ташкари бошка салбий холатлар, оилавий ажримлар, куда-андалар уртасида келишмовчиликлар хатто ёш келинларни рухий холатига каттик салбий таъсир килиб жонига касд килиш холатларига олиб келиши мумкин. Демак куриниб турибдики ижобий жихатлар шаклланаётгани йук. Бундан ташкари, кизларнинг 16-18 ёшларда она булиши жиддий муаммоларни келтириб чикариши мумкинлиги аникланган ва кайта кайта такрорланиб келинмокда. Куп холларда бундай ёшдаги кизларнинг соглом фарзандни дунёга келтиришида турли муаммолар келиб чикади. Кизларнинг жисмонан ва рухан оналикка тайёр булмасдан оила куриши купинча тугрук жараёнида улим хавфи ошишига сабаб булади. Бинобарин, эрта хомиладорлик ёш она хамда булажак фарзанд учун хар томонлама хавфлидир.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 8 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Чирокчи туманидаги эрта никохдаги энг асосий муаммо кайчи кудалик эканлигидадир. Чекка кишлокларда эса йигит ва кизни мактабни битириш арафасида унаштириб, сунг йигитни чет элга ишлашга кетиши, кайтиб келганда эса кизнинг маъкул тушмай колиш холатлари кузатилди.

Хулоса ва таклифлар: Тадкикотлар натижасида худудлар урганилиб куйидаги тавсиялар ишлаб чикилди:

- мактабларда 10-11 сифларда кизлар ва йигитларни хаётга тайёрлаш борасидаги ишларни омалаштириш. Бунда хаёт тажрибасига эга инсонлар ва хаётда эрта никохга рози булганлар билан учрашувлар ташкил килиш;

- мактабда тарбиявий соат хамда маънавят соатларида эрта никох ва эрта тугрикди салбий окибатлари хакида кизларга алохида тренинглар ташкил килиш;

- соха мутахасислари билан учрашувларни ташкил этиш;

- юзага келган холатни статистикасини яширмаслик, унинг ошкоралигини аниклийлигни ошириш;

- ёш кизлар билан ишлаш тизимини ривожлантириш; уларнинг бандлиги, рухий кечирмалари, оилавий мухитини урганиш;

- якка она кулида тарбияланаётган йигит кизлар билан ишлаш тизимини шакллантириш;

- худдудларда юзага келган ва хали хануз амал килиб келаётган инсон саломатлигига таъсир курсатувчи урф одатларни олдини олиш;

- МФЙларида никох ёшига етаётган йигит - кизларимизни назоратини кучайтириш ва уларни эрта никохларига йул куймаслик;

- мактаб битирувчиларини бандлигини ошириш;

- ёш кайноналар мактабини шакллантириш ва тегишли тартибда улар билан тушинтириш ишлар ва маслахатлар беришни йулга куйиш;

- МФЙ хузурида ^изларни келинликка тайёрлаш ва маслахат кенгашлари фаолиятини ривожлантириш.

Фойдаланилган манбалар:

1. https://apps.who.int/iris/handle/10665/87673

2. http://old.adolatnashr.uz/page/bola-khukuklari-tugrisidagi-bmt-konvenciyasining-uzbekistondagi-akhamiyati-0

3. https: //uznews .uz/uz/article/14799/

4. https://xs.uz/uzkr/post/ozbekistonda-nikoh-yoshi-ayollar-uchun-18-yosh-etib-belgilanmoqda

5. https://stat.uz/uz/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.