Научная статья на тему 'ЭРТА ТУРМУШ ҲОЛАТЛАРИНИНГ САБАБЛАРИ ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ'

ЭРТА ТУРМУШ ҲОЛАТЛАРИНИНГ САБАБЛАРИ ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
2080
103
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
эрта турмуш / эрта туғруқ / сабаблар / репродуктив саломатлик / таълим / ўсмирлар / эрта ҳомиладорлик / гендер / ҳуқуқий маданият. / early marriage / early complications / causes / reproductive health / education / adolescents / early pregnancy / gender / legal culture.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Б. А. Хонтураев

Мақолада эрта турмуш ҳолатларининг хорижий мамлакатлардаги ўзига хос ҳусусиятлари, Ўзбекистонда эрта турмушнинг сабаблари, уларни олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар таҳлили ҳамда тавсия ва таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CAUSES OF EARLY LIVING SITUATIONS AND PREVENTION

The article provides an analysis of the peculiarities of early marriage in foreign countries, the causes of early marriage in Uzbekistan, measures to prevent them, as well as recommendations and suggestions.

Текст научной работы на тему «ЭРТА ТУРМУШ ҲОЛАТЛАРИНИНГ САБАБЛАРИ ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ»

ЭРТА ТУРМУШ ХОЛАТЛАРИНИНГ САБАБЛАРИ ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ

ОЛИШ

Б. А. Хонтураев

Махалла ва оилани куллаб кувватлаш вазирлиги хузуридаги "Махалла ва оила" илмий тадкикот институти кичик илмий ходими

АННОТАЦИЯ

Маколада эрта турмуш холатларининг хорижий мамлакатлардаги узига хос хусусиятлари, Узбекистонда эрта турмушнинг сабаблари, уларни олдини олишга каратилган чора-тадбирлар тахлили хамда тавсия ва таклифлар келтирилган.

Калит сузлар: эрта турмуш, эрта тугрук, сабаблар, репродуктив саломатлик, таълим, усмирлар, эрта хомиладорлик, гендер, хукукий маданият.

CAUSES OF EARLY LIVING SITUATIONS AND PREVENTION

B. A. Khonturaev

Junior Research Fellow, Mahalla and Family Research Institute, Ministry of Mahalla

and Family Support

ABSTRACT

The article provides an analysis of the peculiarities of early marriage in foreign countries, the causes of early marriage in Uzbekistan, measures to prevent them, as well as recommendations and suggestions.

Keywords: early marriage, early complications, causes, reproductive health, education, adolescents, early pregnancy, gender, legal culture.

КИРИШ

Мутахассисларнинг фикрига кура, йигит-кизларнинг турмуш куриш ёши оила мустахкамлигига таъсир курсатувчи асосий омиллардан биридир. Балогат ёшига етмай туриб, турмуш курган ва она булган аёлларнинг огир хасталикларга чалиниш холатлари юкори булиб, бу энг аввало, жамиятнинг бепарволиги туфайлидир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Эрта турмуш куриш, эрта тугрук ва ажрим сабабларига хар бир мамлакатнинг географик жойлашуви, маданияти, урф-одати, дини ва ахолининг

билим ва кашшоклик даражаси каби омилларнинг хилма-хиллигидан келиб чикиб ёндашилади.

Статистик маълумотлар кузатилганда эрта турмуш цуриш уолатлари асосан цашшоц мамлакатларда купроц учраётганлиги кузатилади. Ривожланган мамлакатларда бу уолат буйича ижобий курсаткичлар цайд этилган. Сабаблар сифатида ёш цизларнинг таълим билан, иш билан таъминланганлик даражасининг юцорилиги ва ууцуций маданиятнинг юксаклиги уисобланади.

Эрта турмуш куриш холатлари асосан ривожланмаган мамлакатларда кенг таркалган. Эрта турмуш куриш (child marriage) даражаси буйича Х,индистон, Бангладеш, Нигерия, Бразилия ва Эфиопия каби мамлакатлар 40-55% билан пешкадамлик килмокда1. Бу мамлакатларда асосан камбагаллик туфайли кизларни эрта никохга бериш холати юкори. Дунё микёсида 18 ёшга тулмасдан турмуш курган угил болалар 115 млнни ва бу уртача 10-30%ни ташкил килмокда2.

Жумладан, бутун дунёда эрта турмуш куриш (child marriage) даражаси юкори курсаткичи Африка мамлакатига тугри келиб, бу ерда ёш аёлларнинг 35% 18 ёшга кадар турмуш курган, ундан кейин Жанубий Осиё мамлакатларида, карийб 30%га тенгдир. Лотин Америка мамлакатларида эса 24%, Якин Шарк ва Шимолий Африкада 17%, Шаркий Европа хамда Марказий Осиё мамлакатларида 12%ни ташкил килмокда3. Эрта никохлар курсаткичи буйича "пешкадам" булган мазкур давлатларда никох ёши 9 ёшдан 15 ёш оралигини ташкил этади.

Статистик маълумотларга кура, Нигерияда одатда кизларнинг 76% 18 ёшгача, 28% эса 15 ёшгача турмушга чикади. Нигерия дунёда эрта никох буйича дунёда энг юкори уринни эгалламокда ва 18 ёшга тулмаган ёки турмушга чиккан аёлларнинг мутлак сони буйича 745 000 курсаткичи билан дунёда 13-уринда туради. Нигерия мамлакати Инсон тарацциёти индексида сунгги уринни эгаллайди, 3,2 миллиондан ортик одам озик-овкат танкислиги сабабли гуманитар ёрдамга мухтож. Бундан ташкари, сунгги йилларда Гарбий ва Марказий Африкадаги баъзи мамлакатларга таркалиб кетган зуравонлик авж олгани сабабли Нигерияда вазият ёмонлашмокда. ИШИД ва Ал-^оида билан богланган хукумат кучлари ва куролли гурухлар уртасидаги тукнашувлар таълим ва согликди саклаш тизимларини хавф остига куймокда ва минглаб одамларни уйларини тарк этишга мажбур килмокда. Бу мактабни ташлаб кетишнинг купайишига, аёллар ва кизларга нисбатан зуравонлик, шу жумладан, эрта никохга олиб келмокда4. Х,индистон, Бангладеш мамлакатларда хам юкоридаги холатлар кузатилмокда.

1 https://www.globalcitizen.org/en/content/5-countries-with-highest-child-marriage/

2 UNICEF global databases, 2019, based on DHS, MICS and other national surveys, 2007-2017.

3 https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/

4 https://www.girlsnotbrides.org/where-does-it-happen/atlas/niger

Марказий Осиё мамлакатларида 18 ёшга тулмасдан турмуш курганлар даражаси буйича маълумотлар келтирилган. Жумладан, UNICEF 2017 йил статистик маълумотларга кура, Узбекистонда 18 ёшдан олдин турмуш курганлар даражаси 7%5, Козогистонда 7-11%6, Туркманистонда 6%7, Тожикистонда 12%8 ва Киргизистонда 13%9 ни ташкил килмокда.

Узбекистонда 2019 йил уолатига кура 16 ёшда турмушга чиццан аёллар сони 3 тани ташкил цилган 17 ёшда турмушга чиццан аёллар сони 2998 тани ташкил цилган. Вилоятлар кесимида эрта турмушга чиццан хотин-цизлар сони буйича Самарцанд вилоятида 953 та, Цашцадарё вилоятида 295 та, Наманган вилоятида 291 та, Андижон вилоятида 268 тани ташкил цилмоцда.

Хрзирги кунга келиб дунё мамлакатлари орасида эрта турмуш куриш холатлари ва усмирлар уртасидаги хомиладорликнинг энг паст курсаткичлари Япония, Сингапур, Тайван, Жанубий Корея ва Гонконг каби мамлакатларда кузатилмокда, бу давлатларнинг сафига Хитой хам кушилган булиб хатто Европа мамлакатларини хам ортда колдириб келмокда.

МУХОКАМА

Хуш, эрта турмуш куриш ва усмирлар орасидаги эрта хомиладорлик сабаблари нимага боглик? Бугун нега Япония, Сингапур, Тайван, Жанубий Корея ва Гонконг каби мамлакатларда бундай холатлар кам учрамокда?

Нега эрта турмуш куриш ва усмирлар орасидаги эрта хомиладорлик холатлари айнан ривожланмаган ва ривожланаётган мамлакатларда учрамокда?

Бунинг асосий сабаблари куйидагилардан иборат:

1. Мамлакатда кашшоклик даражасининг юкорилиги, таълим харажатларининг кимматлилиги, шаффофликнинг йуклиги ва коррупцион холатларнинг усиб бораётганлиги;

2. Таълим даражасининг пастлиги, гендерга оид нормалар урнатилмаганлиги, диний карашлар ва зарарли урф-одатларнинг мавжудлиги, оилавий макомнинг устунлиги, кизлар савдосининг авж олганлиги;

3. Жамиятда ёшлар уртасида укишга кира олмаслик холатларнинг куплиги, мактаб ва коллежларга бормаслик, ташлаб кетиш эхтимоли куплиги, ёшлар уртасида ишсизлик даражасининг юкорилиги;

4. Ота-оналар томонидан эрта турмушга мажбур килиш, кизлар карор кабул килишда чекланган хукукга эга эканлиги, уй мехнатига катта ургу берилиши,

5 https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/uzbekistan/

6 https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/kazakhstan/

7 https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/turkmenistan/

8 https://www. girlsnotbrides.org/child-marriage/taj ikistan/

9 https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/kyrgyzstan/

кизлар купинча балогатга етиш даврида болаларни парваришлаш ва уй хужалик ишларини бажара олиш куникмаси шаклланиши биланок турмушга берилади, ёш келинларнинг мехнати кишлок жойларда асосий уринни эгаллайди, ёшларга мослаштирилган хизматлардан етарли даражада фойдаланиш имкониятининг йуклиги;

5. Жинсий ва репродуктив саломатлик хамда гендер билан боглик хукукий маданиятнинг етишмаслиги, шунингдек мамлакатда жинсий ва репродуктив саломатликни асраш буйича хизматларнинг яхши йулга куйилмаганлиги.

НАТИЖА

Олиб борилган тахлиллар асосида куйидаги таклифлар илгари сурилади:

1. Мамлакатда ёш кизларни таълим билан юкори даражада камраб олиш, таълим харажатларини оптималлаштириш айникса кашшок оилаларни моддий куллаб-куватлаш уларга махсус имтиёзлар ажратиш лозим. Мисол учун, Япония, Сингапур, Тайван, Жанубий Корея ва Гонконг каби мамлакатларда таълим сифати ва кизларнинг таълим билан камров даражаси юкорилиги билан ажралиб турмокда. Тадкикотлардан маълум булишича, Голландия, Германия ва Франция сингари давлатлардаги мактаб дастурларидан жинсий тарбия мавзуси алохида урин олгани боис, усмирларнинг хомиладор булиши холатлари деярли учрамайди. Шунингдек, Швеция, Дания, Белгияда хам бу масалага жиддий ёндашилади. Мазкур мамлакатларда тугри йулга куйилган жинсий тарбия, жамиятдаги гендер хукукининг урнатилганлиги, гендер тенглиги масаласига тугри муносабат туфайли мунтазам ижобий курсаткичлар кайд этилмокда. Бундан ташкари оилаларга иктисодий кумак бериш, кизларни эрта турмушга узатиш фикридан воз кечишга ундаши мумкин. Мисол учун, Эфиопиядаги "Берван Хеване лойихаси"10 мисолида куриш мумкинки камбагал оилаларни эчки ёки куй билан таъминлаш ота-оналарга кизларни эрта турмушга бериш карорларидан воз кечишига туртки берган. Бангладешда эса кизларни ва уларнинг оилаларини иктисодий куллаб-кувватлаш ва рагбатлантириш, ота-оналарни укитиш, кизларнинг юкори сифатли таълим олиш имкониятини кенгайтириш, конунлар ва коидаларни ишлаб чикиш, тугрукдан олдин согликни саклаш хизматидан эркин ва текин фойдаланиш имкониятлари кучайтирилган11. ^ашшокликда колган оилаларни моддий куллаб кувватлаш, ёш кизларни эрта турмуш куришдан мухофазалаган.

2. ^излар хукукларига оид алохида дастурлар ва норматив хукукий хужжатларни кабул килиш лозим. БМТнинг Баркарор Ривожланиш

10 Award-Winning Programme. https://www.unfpa.org/news/award-winning-programme-gives-ethiopian-girls-safer-transition-adulthood

11 https://www.worldvision.org/our-work/country-profiles/bangladesh

Мaксaдлaрининг 5.3-мaкcaдигa мувоФик 2030 йилгa келиб болaлaр, эртa Ba мaжбyрий никохдaн мaсaлaлaрини бaрхaм топишигa эришишгa кдрор килинган. Мисол учун, Туркия 2019 йилдa юккори дaрaжaдaги сиёсий форyмдa хyкyмaгнинг ушбу мaксaдгa эришиш борaсидaги вaзифaлaрни тaкдим этгaн Ba унта эришиш учун бир нечтa хaрaкaшaрни белгилaб олгaн, жyмлaдaн:

- эртa Ba мaжбyрий никохлaрнинг олдини олиш нукгаи нaзaридaн aёллaр Ba кизлaр учун aмaлдaги конунчиликни ^arna кури6 чикиш;

- минтaкaвий Ba мaхaдлий дaрaжaдa эртa Ba мaжбyрий никох тyFрисидaги бaтaфсил мaълyмотлaрни тyплaш Ba хaбaрдор 6улиш;

Туркия БМТнинг Инсон ууцуцлари бyйичa Кенгашининг цуйидаги царорларига цршилган: 2013 йилда "Болаларнинг эрта ва мажбурий никоуи т^ргрисидаги процессуал царори"ни, 2014 йилда Инсон ууцуцлари кенгашига "Болалар никоуи тysрисидa царор" цабул цилишга чацирган ц^шма баёнотни ва 2019 йилда "Болалар никоуининг оцибатлари тysрисидa царор"ни имзолаган. Туркия 1995 йилдa Болa хукуктари тyFрисидaги котенцияни рaтификaция килди, yндa никох ёшининг энг там 18 ёши белгилaнди Ba 1985 йилдa Аёллaргa нисбaтaн кaмситилишнинг бaрчa шaкллaрини йук килиш тyFрисидaги Kонвенциягa (CEDAW) кушил^12.

3. Хотин-кдзлaр кaдр-кдймaтини кyтaриш: Болaлaрнинг никохи кенг тaркaлгaн кyплaб мaмлaкaтлaрдa кдзлaр кyпинчa иктисодий юк сифaтидa R^anaA^ Утил болaлaрни aфзaл курган оилaлaрдaги ки^р кyпинчa yзлaрини nacT бaхолaйдилaр Ba ишончсиз бyлишaди. X,индиетондaги Пaчод СоFликни caкдaшни бошкдриш инcтитyтидa (Institute of Health Management, Pachod

13

(IHMP)) ишлaйдигaн доктор Ашок Дялчaнд, Х,индистоннинг кдшлокдaридa яшовчи успирин кдзлaр хaкддa илмий лойихa yткaзди. "Розенберг шкaдacи"14 ёрдaмидa ёш ки^рни^ узини узи кaдрлaш дaрaжacини yлчaди Ba кдзлaрнинг кaдр-кдммaти кaнчaдик пacт бyлca, болaдaрнинг турмуш куриш хaвфи шyнчa юкори экaнлигини aникдaди. Доктор Дялчaн, ёш кизлaрнинг имкониятлaрини кенгaйтириш дacтyрлaри болaдaрнинг ёки эртa никохлaрнинг олдини олиш, кдзлaрнинг acоcий инсон хyкyкдaри, никохдaн воз кечиш хукуки Ba cоFликни caкдaш Ba жинсий тaълим бyйичa тaълим дacтyрлaрини хaбaрдор килиш орк&ли уз-узини aнглaш Ba уз-узини caмaрaдорлигини ошириш учун мухим aхaмиятгa эгa экaнлигини aникдaди.

4. Хотин-кдзлaргa мyлжaдлaнгaн информaцион хизмaтлaрни йyлгa куйиш: 2014 йилдa Авcтрaдия хyкyмaти томонидaн молиялaштирилгaн холдa мaжбyрий

12 Government of Turkey, TURKEY'S 2nd VNR 2019, 2019,

https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/23862Turkey_VNR_110719.pdf (accessed March 2020).

13 https://www.ihmp.org/

14 https://wwnorton.com/college/psych/psychsci/media/rosenberg.htm

никох буйича биринчи электрон укув курси очилган. Курс кенгрок Австралиялик укитувчилар, маслахатчилар, согликни саклаш ходимлари, болаларни химоя килиш буйича ходимлар ва хукукни мухофаза килиш органлари ходимлари учун мулжалланган. 2015 йилда Австралия хукумати "My Blue Sky"15 онлайн платформани молиялаштирди. My Blue Sky - бу мажбурий никохдан зарар курганлар учун махсус веб-сайт ва онлайн юридик хизмат порталидир. Австрияда ихтисослаштирилган нотижорат ташкилоти булган "Orient Express" мажбурий никох хавфи остида булган ёки зарар курган аёллар ва кизларга турли хил тилларда психологик маслахат, ижтимоий гамхурлик ва молиявий ёрдам курсатилган. 2013 йилдан буён мажбурий никох хавфига дучор булган хар бир аёл ва кизлар учун вактинчалик бошпана, уй-жой билан таъминлаб келинмокда16.

5. Диний идора вакиллари ва фукароларни узини узи бошкариш органларини сафарбар килиш: Афгонистон хукумати (World Vision) томонидан 4000 дан ортик имомларга гендер муносабатлари, шу жумладан гендер тенглиги, таълим олиш хукуклари ва аёлларга нисбатан зуравонликнинг олдини олиш буйича тренинглар утказилган. Натижада, афгон диний етакчилари жамоат гурухлари, мактаблар, харбийлар ва полиция билан болалар никохига карши курашиш ва ижтимоий

17

адолат учун таргибот ишлари олиб борилмокда .

6. Мамлакат микёсида эрта турмуш хакида ошкораликни урнатиш: Жамият учун мухим булган биринчи кадамлардан бири бу масалани купрок урганиш ва бу зарарли амалиётнинг инсонларга огрикли окибатларидан хабардор килиш. Кизларнинг хукукларини химоя килиш устувор вазифа сифатида курилиши лозим.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда эрта турмуш куришни олдини олиш буйича чоралар хар бир мамлакатнинг географик жойлашуви, маданият, урф-одат, дин ва ахолининг билим хамда кашшоклик даражаси каби омилларга таяниб белгиланиши максадга мувофик.

REFERENCES

1. Award-Winning Programme. https://www.unfpa.org/news/award-winning-programme-gives-ethiopian-girls-safer-transition-adulthood

2. Orient Express, [website], https://www.orientexpress-wien.com (accessed January 2020).

15 My Blue Skype, [website], 2015, https://mybluesky.org.au (accessed January 2020).

16 Orient Express, [website], https://www.orientexpress-wien.com (accessed January 2020).

17 https://www.worldvision.org/our-work/country-profiles/afghanistan

3. My Blue Skype, [website], 2015, https://mybluesky.org.au (accessed January 2020). Government of Turkey, TURKEY'S 2nd VNR 2019, 2019, https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/23 862Turkey_VNR_110719. pdf (accessed March 2020).

4. UNICEF global databases, 2019, based on DHS, MICS and other national surveys, 2007-2017.

5. https://www.globalcitizen.org/en/content/5-countries-with-highest-child-marriage/ https: //data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/

6. https://www.girlsnotbrides.org/where-does-it-happen/atlas/niger

7. https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/uzbekistan

8. https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/kazakhstan/

9. https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/turkmenistan/

10. https: //www.girl snotbrides. org/child-marriage/taj ikistan

11. https: //www.girl snotbrides. org/child-marriage/kyrgyzstan/

12. https://www.worldvision.org/our-work/country-profiles/bangladesh

13. https://www.ihmp.org/

14. https://wwnorton.com/college/psych/psychsci/media/rosenberg.htm

15. https://www.worldvision.org/our-work/country-profiles/afghanistan

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.