CC BY
27
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
mgr Michal LUDZIK1
Przyj^ty/Accepted: 06.12.2012; Zrecenzowany/Reviewed: 28.02.2013; Opublikowany/Published: 30.09.2013
SYSTEMY NEUTRALIZACJI SCIEKOW PODEKONTAMINACYJNYCH POWSTALYCH PO ODKAZANIU POJAZDOW
Neutralization Systems of Wastewater Post-decontamination After
Decontamination of Vehicles
Streszczenie
W artykule omowiono zadania wspomagaj^ce bezpieczenstwo chemiczno-ekologiczne w aspekcie systemu unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadow, jakie powstaj^ podczas procesu dekontaminacji pojazdow i innych mobilnych systemow w sytuacjach nadzwyczajnych zagrozen. Przeprowadzono analiz^ potrzeb wynikaj^cych z ochrony przeciwpozarowej, dzialan ratowniczych oraz bezpieczenstwa ludzi, zwierz^t i sprz^tu. Na podstawie danych z literatury przedstawiono kierunki rozwoju ratownictwa chemiczno-ekologicznego, ktore zwi^kszaj^ bezpieczenstwo ludzi i srodowiska. Wykazano koniecznosc systematycznego rozwoju polskich systemow normatywnych opartych na dyrektywach EU w procesie dekontaminacji (odkazania) w warunkach zagrozen, w tym zagrozen terrorystycznych z uzyciem broni biologicznej.
Summary
This paper discusses tasks of the system supporting chemical and ecological safety in the aspect of decontamination hazardous substances which are formed during decontamination of vehicles and other mobile systems in situations of extraordinary risks. Furthermore, the article analyses the needs arising from fire protection, rescue actions and safety of people, animals and equipment. Based on the results of literature data, directions of chemical and ecological rescue development which increase the safety of people and the environment were presented. The paper demonstrates the need for development of Polish normative systems based on the EU directives on the assessment of the decontamination process under threats conditions including terrorist threats using biological weapons.
Slowa kluczowe: ratownictwo chemiczno-ekologiczne, systemy neutralizacji, scieki podekontaminacyjne, pojazdy; Keywords: chemical and ecological rescue, neutralization systems, wastewater post-decontamination, mobile vehicles; Typ artykulu: artykul przegl^dowy; Type of article: review article;
1. Wprowadzenie
W momentach nadzwyczajnych zagrozen bezpieczenstwa, takichjakkl^ski zywiolowe, katastrofy naturalne oraz awarie w przemysle i w transporcie, moze dojsc do skazenia ludzi, srodowiska i mienia substancjami niebezpiecznymi.
Pocz^tek wieku XXI przyniosl nowe wyzwania zwi^zane z zagrozeniami terrorystycznymi, okres-lanymi mianem zagrozen masowych lub zagrozen CBRNE (zagrozenia chemiczne, biologiczne, radia-
1 Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpozarowej - Panstwowy Instytut Badawczy, ul. Nadwislanska 213, 05-420 Jozefow k. Otwocka, Polska; mludzik@cnbop.pl; The Scientific and Research Centre for Fire Protection - National Research Institute; Poland;
cyjne, nuklearne oraz zagrozenia wybuchem). Szcze-golnie niebezpieczn^ form^ terroryzmu jest bioter-roryzm wykorzystuj^cy biologiczne srodki masowe-go razenia. Dla przykladu - w 2001 r. w USA terro-rysci rozeslali poczt^ przesylki z laseczkami w^gli-ka. Byl to pocz^tek bioterroryzmu w naszym wieku.
Wzrost zagrozen bioterrorystycznych wynika z rozwoju biotechnologii i atrakcyjnych dla terrory-stow cech broni biologicznej, takich jak niski koszt jej wytwarzania, mozliwosc utajnienia produkcji i magazynowania oraz sposobjej dzialania. Ma ona bardzo szerokie mozliwosci zastosowania: od atako-wania pojedynczych osob po stwarzanie zagrozen dla calych aglomeracji.
W Polsce za ochrony zycia i zdrowia ludzi oraz otaczaj^cego go srodowiska odpowiada Krajowy
System Ratowniczo-Gasniczy (KSRG), który w przypadku wystqpienia zagrozenia uruchamia ra-townictwo podstawowe i specjalistyczne oraz reali-zuje zadania sluzb ratowniczych, korzystajqc z po-siadanego sprz?tu i srodków. Z mocy ustawy o Pan-stwowej Strazy Pozarnej (PSP) z dnia 24 sierpnia 1991 r. [1] i rozporzqdzenia MSWiA z 1999 r. w spra-wie szczególowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gasniczego [2] to PSP odpowiada za orga-nizuj? KSRG i za scislq. wspólprac? z innymi pod-miotami ratowniczymi w zakresie ratownictwa che-micznego, technicznego, ekologicznego i medycz-nego. W tym celu sluzby ratownicze PSP zawarly porozumienia z Policjq, Silami Zbrojnymi RP, Pan-stwowq. Inspekcjq. Sanitarnq, Panstwowq. Agencjq. Atomistycznq, Zespolami Ratownictwa Medyczne-go oraz innymi organizacjami rzqdowymi i pozarzq-dowymi, ustanawiajqc tym samym integralnq. cz?sc bezpieczenstwa wewn?trznego panstwa.
Aby skutecznie realizowac dzialania ratownicze, w 2007 r. Komenda Glówna PSP wydala wytyczne do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologiczne-go w ramach KSRG [3]. I tak, do zneutralizowania szkodliwego oddzialywania niebezpiecznych sub-stancji chemicznych (czyli do usuwania tych ska-zen z ludzi, sprz?tu i srodowiska) wykorzystywane sqnast?pujqce techniki odkazania2: chemiczna neu-tralizacja, sorpcja i rozcienczenie. W wyniku odkazania powstajq scieki i odpady, które powinny pod-legac utylizacji. Zgodnie z ustawy o odpadach [4] utylizowane sq wchloni?te przez sorbenty substan-cje niebezpieczne. Problem stanowiq scieki powsta-jqce w wyniku wykorzystania jednego z pi?ciu roz-tworów dekontaminacyjnych do neutralizacji sub-stancji niebezpiecznych (które podzielono na 10 grup zwiqzków) albo wskutek zmniejszania st?ze-nia substancji chemicznej poprzez rozproszenie ich w rozcienczalniku. Cz?sto powstale scieki odprowa-dzane sq do kanalizacji, najcz?sciej jednak na tere-ny bytowo-gospodarcze, pomimo ze mogq byc niebezpieczne dla czlowieka i srodowiska. Wydaje si?, ze sluzby ratownicze powinny identyfikowac zawar-
2 Dekontaminacja, czyli odkazanie, jest to zespól czyn-nosci wykonywanych przez sluzby i jednostki ratownicze bezposrednio na terenie akcji ratownictwa chemicz-no-ekologicznego oraz poza terenem akcji, zmierzajq-ce do zneutralizowania szkodliwego oddzialywania niebezpiecznych substancji chemicznych na srodowisko, obiekty, ludzi i sprz^t. Proces dekontaminacyjny zawiera wszystkie etapy czyszczenia i odkazania. W celu usuni^-cia zabrudzen i neutralizacji skazen stosuje si? polqczenie procedur fizycznych, chemicznych i biologicznych. Za-tem, scieki dekontaminacyjne sq to roztwory zawierajq-ce rózne niebezpieczne zwiqzki chemiczne, które powstajq w wyniku odkazania ludzi i sprz^tu przy wykorzysta-niu róznych roztworów neutralizujqcych i stanowiq, odpady niebezpieczne w mysl ustawy o odpadach.
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
tose scieków dekontaminacyjnych w celu ich utylizacji na miejscu.
Polskie przepisy prawne nie okreslajq jedno-znacznie, która ze sluzb ratowniczych powinna pel-nie wiodqcqrol? w likwidowaniu zagrozen CBRNE. Brygadier dr Anna Obolewicz, Glówny specjalista w Krajowym Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludnosci KG PSP w publikacji [5] po-daje, ze obecnie sluzby wiodqcq w zakresie ratownictwa chemicznego jest PSP. Dzialania zwiqzane z zagrozeniami biologicznymi prowadzi Panstwowa Inspekcja Sanitarna, zagrozenia radiacyjne i nukle-arne znajdujq si? w gestii Panstwowej Agencji Ato-mistyki, zas Policja bierze odpowiedzialnose za ak-cj? ratowniczqwprzypadku zagrozenia wybuchem.
W praktyce najcz?sciej na miejsca zagrozenia jako pierwsze docierajq jednostki PSP, gdyz sq one najbardziej mobilnq sluzby ratowniczq. W zalezno-sci od przyj?tego meldunku o zagrozeniu do akcji ratowniczej wysylane sqjednostki ochrony przeciw-pozarowej nalezqcej do KSRG lub specjalistyczna grupa ratownictwa chemiczno-ekologicznego (SGR CHEM-EKO). Na kazdym etapie akcji ratunkowej dowódca SGR moze wlqczye inne podmioty nale-zqce do KSRG. Sposób prowadzenia dzialan ratowniczych zalezy od stanu liczebnego i poziomu wy-szkolenia ratowników oraz ich wyposazenia w spe-cjalistyczny sprz?t i srodki. Akcje ratownicze w sy-tuacjach zagrozenia prowadzone sq zgodnie z usta-lonymi zasadami organizacji dzialan ratowniczych; wymagajq one rygorystycznego przestrzegania zasad bezpieczenstwa.
W pierwszej fazie akcji do podstawowych dzialan ratowniczych nalezy zidentyfikowanie substancji niebezpiecznych, zmniejszenie ich uwalniania do srodowiska i ich neutralizacja, wyznaczenie stre-fy skazonej oraz udzielanie poszkodowanym wy-kwalifikowanej pierwszej pomocy medycznej [2,3]. Podczas dzialan ratowniczych wyznaczane sq stre-fy: skazona, zagrozona skazeniem oraz czysta. Kaz-dorazowo podczas przemieszczania si? ludzi i sprz?-tu (w tym pojazdów) ze strefy skazonej do czystej nalezy przeprowadzie dekontaminacj?. Proces odkazania pojazdów przeprowadza si? w wyznaczonych punktach i moze bye wykonywany za pomocy r?cz-nych myjek lub automatycznie na mobilnych albo stacjonarnych stanowiskach dekontaminacyjnych. Do dekontaminacji uzywa si? czystej wody, wody z dodatkiem srodków zmniejszajqcych napi?cie po-wierzchniowe lub wody z dodatkiem srodków neutralizujqcych i dezynfekujqcych. Podobne procedury stosowane sq w Australii [6]. Samochody myje si? wst?pnie za pomocq rozpylonych niekorozyjnych detergentów podawanych przez wysokocisnieniowe myjki (najcz?sciej wykorzystujqce cieplqwod?) lub tzw. odkurzacze parowe (ang. steam cleaners). Na-st?pnie pojazdy sq dezynfekowane za pomocq srod-
kow odkazaj^cych podawanych w postaci aerozoli. Do odkazania sluz^ podawane pod cisnieniem roz-twory chemiczne (glownie podchlorynu sodu, wo-dorotlenku wapnia lub wodorotlenku sodu, a takze formaliny i kwasu nadoctowego). O ile to mozliwe, pojazdy nalezy suszyc w pelnym sloncu i na otwartej przestrzeni. Podczas kazdego etapu procesu odkazania bardzo wazne jest dokladne zbieranie sciekow podekontaminacyjnych do specjalnych, szczelnych zbiornikow oraz magazynowanie ich w celu dalszej utylizacji.
2. Uregulowania prawne dotycz^ce ratownictwa chemiczno-ekologicznego
Na mocy Dyrektywy Rady UE zwanej SEVESOII z 1996 r. [7] w Polsce realizowane s^ unormowania prawne zwi^zane z ratownictwem chemiczno-eko-logicznym. SEVESO II jest to najwazniejszy akt prawny dotycz^cy powaznych awarii zwi^zanych z substancjami niebezpiecznymi. Uregulowania Dyrektywy maj^ do spelnienia dwa cele: zapobie-gac zagrozeniom powaznymi wypadkami z udzia-lem substancji niebezpiecznych i ograniczac skutki tego wydarzenia dla ludzi i srodowiska. Zwiçksze-niu bezpieczenstwa ekologicznego sluzy Dyrektywa IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control) dotycz^ca zintegrowanego zapobiegania i zmniej-szania zanieczyszczen [8]. Polozono w niej nacisk na d^zenie do pelnego rozpoznania wplywu substancji niebezpiecznych na srodowisko i kontrola proce-sow produkcyjnych w celu systematycznej redukcji emisji zanieczyszczen, przy zastosowaniu innowa-cyjnych technologii, takichjak BAT (The Best Available Techniques) [9-12]. Podstawowymi kierun-kami badawczymi, zwi^zanymi z bezpieczenstwem ekologicznym, s^: systemy monitorowania zagrozen ekologicznych, technologie i systemy przeciwdzia-lania powstawaniu niebezpiecznych odpadow oraz systemy unieszkodliwiania niebezpiecznych odpa-dow.
Zalecenia UE w zakresie ratownictwa chemiczno-ekologicznego s^, realizowane przez PSP poprzez implementacjç tych dyrektyw w postaci rozporz^-dzen i ustaw obowi^zuj^cych w Polsce. S^to:
• Ustawa o Panstwowej Strazy Pozarnej z 1991 r. [1],
• Rozporz^dzenie MSWiA z 1999 r. w sprawie szczegolowych zasad organizacji krajowego sys-temu ratowniczo-gasniczego [2],
• Wytyczne do organizacji ratownictwa chemiczno--ekologicznego w Krajowym Systemie Ratowni-czo Gasniczym z 2007 r. [3],
• Ustawa z 2001 r. o odpadach [4],
• Ustawa z 2001 r. Prawo ochrony srodowiska (do-tycz^ca m.in. unieszkodliwiania olejow odpado-wych oraz odpadow) [13],
• Ustawa o zarz^dzaniu kryzysowym z 2007 r. [14].
D0I:10.12845/bitp.31.3.2013.7
Od dnia 4 lipca 2012 r. obowi^zuje Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/18/UE w sprawie kontroli zagrozen powaznymi awaria-mi zwi^zanymi z substancjami niebezpiecznymi zmieniaj^ca i nast?pnie uchylaj^ca dyrektyw? Rady 96/82/WE [15]. Przygotowywane s^, zmiany usta-wy Prawo ochrony srodowiska z 2012 r. w zakresie m.in. polityki ekologicznej oraz programu ochrony srodowiska. Wymusi to zmiany w polskim ustawo-dawstwie dotycz^cym ratownictwa chemiczno-eko-logicznego.
3. Utylizacja sciekow podekontaminacyjnych
W czasie prowadzenia akcji ratowniczej w wy-niku zagrozen CBNRE istotnym elementemjest mo-bilnosc pojazdow ratowniczych, samochodow slu-z^cych do przewozu ratownikow, sprz?tu, materia-low technicznych, samochodow rozpoznawczo-po-miarowych uzywanych do wykrywania skazen oraz bezzalogowych pojazdow przeznaczonych do dzia-lan w strefie niebezpiecznej. Po zakonczeniu akcji ratowniczej, a takze kazdorazowo po opuszczeniu strefy skazonej, pojazdy powinny podlegac proceso-wi dekontaminacji. Ze wzgl?du na gabaryty sprz?-tow, ich wyposazenie, mozliwosci dekontaminacji za pomoc^, sorbentow s^, znacznie ograniczone.
W Polsce i na swiecie [16-19] zalecanym sys-temem do dekontaminacji pojazdow specjalnych s^, myjnie mobilne, ktore mozna zainstalowac na po-graniczu strefy czystej i skazonej, ale takze na poli-gonach czy innych miejscach o duzym nat?zeniu ru-chu (autostrady, przejscia graniczne, lotniska). Taki mobilny system przeznaczonyjest do mycia lub od-kazenia podwozia oraz calego pojazdu z zewn^trz. Mycie pojazdu umieszczonego na kuwecie najazdo-wej odbywa si? za pomoc^mobilnych myjek cisnie-niowych z zimn^lub ciepl^wod^. Kuweta najazdo-wa wyposazona jest w system w?zy, ktore odpro-wadzaj^, wod? zuzyt^, w procesie dekontaminacji do specjalnych zbiornikow. W wodzie podekontamina-cyjnej (dalej nazwanej sciekami podekontaminacyj-nymi) mog^byc zawarte substancje niebezpieczne.
W, przypadku, sciekow, silnie, skazonych, bak-teriologicznie, mozna zdezynfekowac je za pomo-c^, firmowego zintegrowanego systemu dezynfek-cji sciekow. Wykorzystuje on (w zaleznosci od wa-runkow technicznych i uksztaltowania terenu) nast?-puj^ce metody dezynfekcji: ultrafiolet, podchloryn sodu i metod? termiczn^. Takie stacje dezynfekcyj-ne funkcjonuj^, przy szpitalach i zakladach wetery-naryjnych. Sluzby ratownicze nie zawsze dysponu-j^, detektorami do wykrycia skazenia CBNR lub nie dysponuj^, srodkami odkazaj^cymi do rozpoznanej substancji niebezpiecznej.
W praktyce system mobilny montowany jest na jednym pasie ruchu drogowego. Pozostale wyposa-
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
zenie rozklada siç na poboczu drogi lub na sqsied-nim pasie. W pierwszej kolejnosci rozklada siç ku-wetç najazdowq w ktorej gromadzi siç woda zuzyta po procesie dekontaminacji pojazdow, oraz podpo-ry najazdow, na ktorych montuje siç najazdy. Scie-ki podekontaminacyjne sq odprowadzane z kuwety (przy uzyciu specjalnej pompy szlamowej) do ela-stycznych szczelnych zbiornikow (Ryc. 1). Scieki mogq bye zbierane w system odwadniajqcy, a na-stçpnie trafiajqdo zamkniçtego ukladu oczyszczania sciekow, co pozwala na uzyskanie wody obiegowej o bardzo wysokich parametrach, dziçki czemu moz-liwe jest ponowne jej wykorzystanie do wszystkich cykli mycia (ang. reuse).
Ryc. 1. Skladana kuweta z PCV do mycia i/lub dekontaminacji pojazdow kolowych [16] Fig. 1. The folding cuvette from PCV to cleaning and/or to decontamination ofvehicles [16]
Scieki dekontaminacyjne sq wstçpnie czyszczo-ne mechanicznie (najczçsciej za pomocq sita), a na-stçpnie umieszczane w kontenerze, ktory poddawa-nyjest dzialaniu promieniowania UV. Poniewaz pro-mieniowanie ultrafioletowe powoduje bezposred-niq fotooksydacjç i generacjç ozonu, a dezaktywa-cja drobnoustrojow nastçpuje w ciqgu kilku sekund, technologia tajest najbardziej skutecznqmetodq de-zynfekcji (Ryc. 2).
Najbardziej rozpowszechnionq metodqjest de-zynfekcja za pomocqpodchlorynu sodu (utleniacza). Scieki sq przepompowywane do komory dezynfek-cyjnej, do ktorej automatycznie dozowanyjest pod-chloryn sodu w stçzeniu odpowiednim do przeply-wu sciekow, albo wykorzystujqcej generator aktyw-nego chloru. Proces dezynfekcji wspomaga mie-szanie podchlorynu/aktywnego chloru ze sciekami. Czas reakcji w komorze dezynfekcji powinien wy-nosie co najmniej 0,5 h przy zawartosci chloru 0,1 do 0,4 g/m3. Te warunki zapewniajq wysokq efek-tywnose bakteriobojczq (ok. 99,5%), pozwalajq na zniszczenie zywych i przetrwalnikowych form orga-nizmow patogennych oraz zapobiegajq ich wtorne-mu rozwojowi. W wyniku reakcji utleniania rowniez niebezpieczne zwiqzki chemiczne przeksztalcane sq w substancje bezpieczne lub mniej toksyczne.
urNiTJtiMintin urn
№pqnl H) uliliiJtHJiiof mMi
pql ItnTinEI
Mrr ! .I :~ ii. 11
Ik-iLliuri dumbr (pNtjiuuK J.iliun tu
dlLMItkjl WtHjjliiHNUr tltlflij^jJ
Ik'-uy.' Ul Lri-dlltl V,Hii7 tor Jiionta min Jlion of vchidK
Ryc.2. Schemat neutralizacji sciekow dekontaminacyjnych Fig. 2. Scheme ofneutralization ofwastewater post-decontamination
Do najpewniejszych metod zwalczania drobno-ustrojow chorobotworczych zalicza siç metodç de-zynfekcji za pomoc^ wysokiej temperatury. Norma ustalona przez niemiecki Federalny Urz^d Zdrowia dzieli procès odkazania termicznego na cztery po-ziomy (Tab.l).
Metoda termiczna (spalanie lub piroliza) w wysokiej temperaturze (900-l200oC) prowadzi rowniez do odparowania i spalenia niebezpiecznych zwi^z-kow organicznych, ktore zamieniaj^, siç w substan-cje gazowe i inne.
W pewnych sytuacjach do mycia i dekontami-nacji pojazdow mozna uzywac myjni stacjonarnych. Z powodu zroznicowania ksztaltow i gabarytow pojazdow odkazanie przeprowadza siç za pomoc^lanc cisnieniowych mycia rçcznego oraz podgrzewaczy wody. Woda uzywana do mycia jest zazwyczaj wy-sokiejjakosci, najczçsciejjest to wodoci^gowa woda pitna. Po procesie mycia i odkazania woda ta trafia do kanalizacji w postaci wysoko zanieczyszczonych sciekow przemyslowych. Celowe wydaje siç wypo-sazenie myjni stacjonarnej w system oczyszczaj^cy scieki powstale z procesu mycia i odkazania pojazdow, dzialaj^cy w systemie zamkniçtym.
Dobrym przykladem efektywnej utylizacji jest australijski program AUSVETPAN (ang. Australian Aquatic Veterinary Emergency Plan) [6] obejmuj^-cy proces dekontaminacji ludzi i sprzçtu, w tym de-kontaminacji sciekow podekontaminacyjnych. Wy-bor formy odkazania sciekow podekontaminacyjnch zalezy od zawartosci pozostalych substancji niebezpiecznych. Scieki calkowicie zneutralizowane wy-wozone s^, do miejsc oddalonych od ujçc wodnych. W przypadku skazenia CBRN glown^, form^, calko-witej neutralizacji sciekow podekontaminacyjnych jest ich zbiorka i wywoz do profesjonalnej oczysz-czalni sciekow. Wykorzystywane s^rowniez technologie remediacji (ang. Remediation/alternative Cleanup Technologies), takiejaknaturalne samooczysz-
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
czenie NA (ang. Natural Attenuation), na przyklad kompostowanie.
Procedura dekontaminacji pojazdow w momen-cie skazenia masowego, pochodz^ca z Military Decontamination (Kanada) [18] obejmuje trzy fazy dekontaminacji pojazdow. S^to: przygotowanie - po-jazd jest wprowadzany na specjaln^ skladan^ tac? (firmowa nazwa: Ride-Side Berm) w celu mecha-nicznego usuni?cia duzych, luzno zwi^zanych za-nieczyszczen; dekontaminacja (calkowite wyczysz-czenie pojazdu z zanieczyszczen); oraz ocena proce-sow dekontaminacji (ang. water monitoring equipment), w wyniku ktorej pojazd uznaje si? za czysty lub ponownie przechodzi on procedur?. System de-kontaminacyjny wyposazony jest m.in. w zestaw pomp dostarczaj^cych wod? do mycia pojazdow i system pomp odbieraj^cych skazon^ wod?. Woda skazona zbieranajest do specjalnego zbiornika, kto-ry pozwala na ich transport (drogowy, kolejowy czy lotniczy) w celu dalszej utylizacji.
Organization for the Prohibition of Chemical Weapon (Holandia) [19] podaje glowne zasa-dy dekontaminacji skazenia chemicznego ze sprz?-tu. Do niszczenia skazen chemicznych dochodzi po-przez ich chemiczn^ modyfikacj?/destrukcj? albo na drodze procesow fizycznych, takich jak absorp-cja (wchloni?cie), wymycie lub odparowanie. Przed uzyciem srodkow odkazaj^cych nast?puje plukanie skazonego pojazdu ciepl^lub gor^c^, wod^, lub par^, wodn^ w polu prysznicowym. Czynniki odkazaj^ce, takiejak wapno chlorowane czy tlenek magnezu (w postaci suchego pudru), absorbuj^ (chlon^) substan-cje chemiczne oraz uwalniaj^, wolny chlor. Powsta-j^cy chlor w wyniku rozkladu wapna chlorowanego ma wlasnosci bakteriobojcze oraz utleniaj^ce. Tlenek magnezu dziala nie tylko na zasadzie sorbentu, ale rowniez jest substancji powoduj^c^liz? wi^zan P-O, P-CN, P-S, C-X [20-22].
Poziomy dezynfekcji termicznej [16] Level ofthermal disinfection [16]
Tabela 1. Table 1.
Poziom dezynfekcji/ The level of disinfection Temperatura dezynfekcji w °C/ Disinfection temperature in °C Czas dezynfekcji w min/ Disinfection time in minutes Skutki dezynfekcji/ The effects of disinfection
A 900 1 Destrukcja wegetatywnych form bakterii i grzybow oraz ich zarodnikow/ Destruction ofvegetative forms ofbacteria and fungi and their spores
B 1000 1 Nieodwracalne zniszczenie wirusow/ Irreversible destruction ofthe virus
C 1050 5 Destrukcja spor bakterii do poziomu Bacillus antracis (laseczka w^glika)/ The destruction ofthe dispute to the level of bacteria Bacillus antracis
D 1200 15 Destrukcja wszystkich spor bakterii/ Destruction of all bacteria dispute
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
Te substancje s^ zdolne do dekontaminacji skazenia chemicznego wystçpuj^cego wpostaci cieklej, ktora pokrywa powierzchnie. Jest to rodzaj dekontaminacji natychmiastowej, ktorej celem jest zabez-pieczenie przed wnikaniem skazenia w gl^b mate-rialu. W przypadku skazenia czynnikami zdolnymi do penetrowania powierzchni pojazdow, do odkaza-nia wykorzystuje siç emulsje skladaj^ce siç z pod-chlorynu wapnia, tetrachloroetylenu, emulgatora i wody, ktore s^ rozpraszane na powierzchnie pojazdow. Do dekontaminacji sprzçtu o mniejszych gaba-rytach wykorzystuje siç specjalny namiot, do ktore-go doprowadzanejest gor^ce powietrze. W tempera-turze namiotu (ok. 130°C) dochodzi do dyfuzji i od-parowania czynnikow chemicznych ze sprzçtu.
4. Alternatywne metody dekontaminacji sciekow
Do alternatywnych technologii oczyszczania sciekow przemyslowych, w tym takze sciekow podekon-taminacyjnych, zalicza siç metodç poglçbionego (za-awansowanego) utlenienia AOP (ang. Advanced Oxidation Processes) [23-33] oraz jej uzycie w pol^cze-niu z tradycyjnymi technologiami, na przyklad bio-logicznym lub chemicznym oczyszczaniem sciekow.
Nowoczesne techniki oczyszczania sciekow przemyslowych, takie jak AOPs, technologie bio-remediacyjne [34, 35] i inne [36-42], sluz^ do usu-wania trudno rozkladalnych i toksycznych zwi^z-kow organicznych albo do przeksztalcenia ich w for-my bardziej biodegradowalne. S^ to procesy wielo-etapowe. Po czynnosciach mechanicznych stosuje sie roznorodne techniki fizyko-chemiczne lub che-miczne, a nastçpnie biologiczny rozklad. O wybo-rze techniki decyduje rodzaj trwalych zanieczyszczen organicznych i mozliwosci ich monitorowania na kazdym etapie oczyszczania.
Wydaje siç, ze zastosowanie metody AOP po-zwoli na usuwanie trudno rozkladalnych zwi^zkow organicznych, takichjak zwi^zki aromatyczne (benzen, dimetoksybenzeny, alkohol benzylowy), chlo-rowcopochodne alifatyczne i aromatyczne, aldehy-dy, aminy, nitryle, barwniki, zwi^zki wysokocz^-steczkowe i srodki powierzchniowo czynne, w stosunku do ktorych konwencjonalne metody oczyszczania sciekow okazuj^ siç nieskuteczne.
W tym celu w procesie AOP wykorzystuje siç utleniacze, a w szczegolnosci wolne rodniki hydrok-sylowe OH ktore posiadaj^ wysoki potencjal re-doks (2,8 V).
Zarowno w pracach badawczych, jak i w kon-strukcjach technologicznych, metody prowadz^-ce do powstania wolnych rodnikow OH mozna po-dzielic na:
1) chemiczne: H2O2/ O3, O3/ OH-, Fe2+lub Fe3+/ H2O2
(Fenton reagent)
W przypadku mechanizmu reakcji Fentona mozna wyroznic kilka etapow, s^to glownie reakcje rod-nikowe. Jest to najpopularniejsza metoda, ktor^ po raz pierwszy zastosowano do utleniania toksycznych zanieczyszczen organicznych w latach 60. ubieglego wieku. Pod wplywem rozpuszczalnych zwi^zkow zelaza (II) jako katalizatora oraz nadtlenku wodoru wiele substancji organicznych ulega utlenieniu.
Efekt utleniaj^cy reagentow Fentona zalezy od pH roztworu oraz stosunku stçzen H2O2 i Fe2+. Utle-nianie zwi^zkow organicznych w tej metodzie naj-efektywniej zachodzi przy pH=3-4 [43]. Nie wyma-ga zastosowania wysokiego cisnienia lub wysokiej temperatury. W wyniku reakcji powstajejon zelazo-wy, rodnik hydroksylowy OH oraz jon hydroksylo-wy OH. W przypadku roztworu zawieraj^cego substancje organiczne nastçpuje ci^g reakcji:
Fe + H202
Fe3+ + OH~ + OH' OH' + Fe1+ Fe3+ + OH~
OH' + RH R' + H20 R' + Fe3+ R+ + Fe1+ R+ + H20 —» ROH + H+ R'+ Fe2+^ Fe3++ R~-
H+
>RH
Istnieje wiele modyfikacji tej metody, najczç-sciej polegaj^ one na wprowadzeniu do srodowi-ska reakcji jonow Fe3+ zamiast Fe2+ i nadmiaru H2O2 w stosunku do ilosci zelaza. Pierwsza zachodzi re-akcja pomiçdzy jonami Fe3+ i H2O2, a nastçpnie ty-powa reakcja Fentona pomiçdzy jonami zelazawy-mi i H2O2.
Fei+ + H202 HO'2 + Fe1+ + H+ HO; + Fe3+ Fe1+ +H++02 Fe2+H202 OH' + Fe3+OH~
W ukladzie Fe3+/H2O2 powstaj^jony Fe2+, rodniki Off oraz inne rodniki biorçce udzial w utlenianiu i redukcji zwi^zkow organicznych. Uzywaniejedno-czesnie kilku skladnikow przynosi znacznie lepsze efekty w usuwaniu zanieczyszczen, niz pojedynczy reagent [44-47].
2) fotochemiczne: H2O2/UV O3/UV, O3/H2O2/UV
(Peroxone)
W procesie fotochemicznym bezposrednia fo-toliza nadtlenku wodoru prowadzi do powstawania rodnikow OH przy wykorzystaniu promieniowania UV o dlugosci fali 254 nm.
H202
hv
>2 OH'
Dzi?ki ukladowi H2O2/UV mozna z powodze-niem przeprowadzic degradacj? substancji trud-no biodegradowalnych np. chlorofenoli, zwiqzkow chlorowcoorganicznych, atrazyny oraz symazyny, ktore mineralizujq si? do dwutlenku w?gla i wody [48-501.
gn
O - Cx-
0 J
Or
aztj
Rye 3. Schemat fotodegradacji benzenu [51-52] Fig 3. Scheme ofphotodegradationbenzene [51-52]
3) fotokatalityczne: TiO2/UV, Fe+2/UV (photo-Fenton) radiacyjne: promieniowanie y, sloneczne czy jonizujqce, ultradzwi?ki same bqdz Iqcznie zH2O2 lub O3
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
W procesach tego typu wykorzystuje si? tlenki metali, np. TiO2 ZnO, Fe2O3, ktore posiadajqwlasci-wosci polprzewodnikowe [53]. Schemat fotokatali-tycznego utleniania mozna przedstawic nast?pujqco:
Procesy degradacji fotokatalitycznej sq bardzo dobrq metodq usuwania zanieczyszczen ze wzgl?du na niewielkie koszty, lagodne warunki prowadzenia procesow i mozliwosc calkowitej mineralizacji zanieczyszczen [54]. Fotodegradacja kazdej substancji organicznej zachodzi z wytworzeniem zwiqzkow posrednich powstajqcych w wyniku ataku HO\ Dla przykladu ponizej przedstawiono fotokatalityczne utlenianie chlorofenolu.
Powstale rodniki Off wchodzq w reakcje z sub-stancjami organicznymi zawartymi w sciekach, two-rzqc rodniki organiczne (R^, ROO^).
Rye. 4. Schemat fotokatalitycznego utleniania na TiO2 Fig. 4. Scheme ofphotocatalytic oxidation over TiO2
Rodniki te, bçdqc produktami przejsciowymi w procesie utleniania, inicjujq dalsze lancuchowe reakcje utleniania i degradacji, prowadzqc w kon-cowym etapie do powstania ditlenku wçgla, wody i zwiqzków nieorganicznych (mineralizacja) lub -przy niepelnym utlenieniu - do powstawania prost-szych czqsteczek podatnych na biodegradacjç.
Rye. 5. Schemat fotokatalitycznego utleniania chlorofenolu na Ti02 [55] Fig. 5. Scheme ofphotocatalytic oxidation chlorophenol over Ti02 [55]
Szybkosc oraz efektywnosc reakcji utleniania i degradacji zwiqzanych z powstawaniem i reak-tywnosciqrodników przejsciowych zalezqw duzym stopniu od st?zenia tlenu oraz od energii potrzebnej do rozerwania odpowiednich wiqzan chemicznych.
W przypadku biodegradacji rozklad zwiqzków organicznych w srodowisku moze odbywac si? dzi?-ki dzialaniu mikroorganizmów i enzymów, zarów-no w warunkach tlenowych, jak i beztlenowych. W efekcie tego procesu, podobnie jak w przypadku chemicznej degradacji, mogq powstawac nie tylko modyfikacje wybranych grup funkcyjnych, ale tez moze dochodzic do rozpadu podstawowej struktury zwiqzku. Ostatecznymi produktami degradacji jest ditlenek w?gla, woda i sole organiczne. Na stopien biologicznego rozkladu zwiqzków w srodowisku ma wplyw obecnosc róznych pozywek, takich jak tlen, fosfor, azot oraz warunki srodowiskowe np. temperatura, czynnik pH, obecnosc soli lub dost?p swiatla slonecznego.
W bioremediacji stosuje si? wiele rozwiqzan technologicznych, takich jak uprawa gruntu (ang. land/arming), kompostowanie, fitoremediacja, ry-zoremediacja, remediacja w bioreaktorach. Glówne strategie zwi?kszajqce efektywnosc procesów bioremediacji to: biostymulacja, mikrobiologiczna ada-ptacja, bioaugmentacja, polqczenie fitoremediacji/ ryzoremediacji z bioaugmentacjq, wprowadzenie srodków powierzchniowo czynnych, czy wykorzy-stanie zjawisk kometabolizmu bakteryjnej chemo-taksji, wspomaganej enzymami. Wymienione meto-dy sluzq do likwidacji odpadów podekontaminacyj-nych.
D0I:10.12845/bitp.31.3.2013.7
W aktualnej literaturze mozna znaleze prace za-wierajqce obszerne studia nad wykorzystaniem techniki AOP w polqczeniu z innymi metodami dekonta-minacji sciekow. Prace Ollera i Rizzo [56, 57] zawie-rajq przeglqd polqczonych technik AOP (bçdqcych etapem wstçpnej neutralizacji lub etapem postneu-tralizacji) i technologii bioremediacji, majqcych na celu dekontaminacjç szerokiego zakresu syntetycz-nych i rzeczywistych skladnikow sciekow przemy-slowych. Jednqzpotencjalnych alternatywnych me-tod jest wykorzystanie procesow chemicznego utleniania na etapie poczqtkowej neutralizacji w celu przeksztalcenia pierwotnych, opornych na rozklad zwiqzkow w bardziej biodegradowalne zwiqzki po-srednie, ktore mozna dekontaminowae za pomocq biologicznego utleniania.
Scieki przemyslowe charakteryzujq siç tym, ze zawierajqbardzo szerokqgamç zwiqzkow, ktore do-datkowo wystçpujq w roznych stçzeniach. Z tego wzglçdu scieki pochodzqce z roznych dziedzin prze-myslu nalezy rozpatrywae indywidualnie, w prze-ciwienstwie do sciekow domowych. W omawianej pracy autorzy przedstawili osobno metody dekonta-minacji sciekow zawierajqcych pestycydy i/lub her-bicydy, scieki zawierajqce farmaceutyki i tzw. ECs (Emerging Contaminants), scieki olejowe, odcieki ze skladowisk, scieki z przemyslu tekstylnego, pa-pierniczego, winiarskiego, destylacyjnego i innych.
Mozna odnaleze pewnq analogiç miçdzy rozno-rodnosciq sciekow przemyslowych a sciekami po-chodzqcymi z procesow dekontaminacji zagrozen CBRN.
Bardzo wazna jest neutralizacja sciekow zawierajqcych pestycydy i herbicydy, ktore latwo roz-puszczajq siç w wodach powierzchniowych i grun-towych, a w typowych warunkach srodowiskowych sqodporne na degradacjç chemicznqi fotochemicz-nq. Zwiqzki te sq kancerogenne, neurotoksyczne, co tez moze wplywae na rozrodczosc czlowieka i zwierzqt.
Teoretycznie preferowana metoda biologiczna zawodzi w neutralizacji pestycydow, poniewaz te niebezpieczne substancje inaktywujq mikroorgani-zmy w srodowisku. W tym przypadku potencjalnie najbardziej uzytecznymi metodami sq techniki ok-sydacyjne, ktore na etapie preodkazania produku-jqlatwiej biodegradowalne zwiqzki posrednie (ang. intermediates). Szczegolnie uzytecznymi metodami neutralizacji/niszczenia pestycydow za pomocq utle-nienia sq metody fotokatalityczne z uzyciem ditlenku tytanu (TiO2/UV), fotochemiczne (UV/O3) oraz metody chemicznej oksydacji (O3, O3/H2O2). Metoda biodegradacji, zastosowana na nastçpnym etapie, pozwala calkowicie wyeliminowae zwiqzki organiczne.
W sciekach znajdujemy leki zaliczane do roznych klas terapii farmaceutycznej. Scieki zawierajqce farmaceutyki i zanieczyszczenia ECs (substancje
naturalne lub sztuczne, ktore po dostaniu siç do or-ganizmu powoduj^zaburzenia funkcjonowania sys-temu endokrynnego) s^ dla ludzi i innych organi-zmow zywych bardzo toksyczne juz w malych stç-zeniach i po krotkim czasie kontaktu z nimi [58]. Po-nadto zwi^zki te nalez^ do ekstremalnie opornych na biologiczn^ degradacjç, np. arbamazepiny, diklofe-nak, 2,4-dichlorofenol, erytromycyna-H2O [59-63]. W celu zwiçkszenia biodegradowalnosci i detoksy-kacji tych zwi^zkow wykorzystuje siç dzis techniki AOPs, takiejak fotokataliza, ozonowanie (ang.pre--oxidation step) czy sloneczne utlenianie (ang. solar photo-Fenton) w odpowiednio ustalonym pH, stçze-niu nadtlenku wodoru i czasie.
Scieki zawieraj^ce oliwç z ekstrakcji oleju nisz-cz^ ekosystemy wodne, wskutek generowania przez ten ekstrakt ogromnych ilosci zwi^zkow wysoce fi-totoksycznych. Pol^czenie techniki AOP z konwen-cjonaln^metod^biologiczn^pozwala na zmniejsze-nie toksycznosci i zwiçkszenie biodegradowalnosci tych zwi^zkow.
Wyzwaniem na przyszlosc jest zwiçkszenie efektywnosci usuwania szkodliwych zwi^zkow ze sciekow przez modyfikacjç aktualnych technolo-gii neutralizacji, nie zwiçkszaj^c przy tym kosztow. Oplacalnosc jest szczegolnie wazna, poniewaz naj-bardziej zaawansowane technologie s^ energochlon-ne i bardziej kosztowne niz konwencjonalne.
5. Podsumowanie i wnioski
Z procesem dekontaminacji ludzi i mienia nie-odl^cznie zwi^zanyjest problem dekontaminacji po-wstalych sciekow. W przypadku pojazdow powstale w wyniku dekontaminacji scieki zbierane s^ze spe-cjalnych kuwet najazdowych do zbiornikow, w kto-rych do odkazania wykorzystuje siç jedn^ z metod utleniania (fotoutlenianie lub utlenianie chemiczne) lub metody termiczne (spalanie lub piroliza).
Metody poglçbionego utlenienia AOPs w pol%-czeniu z innymi metodami alternatywnymi, takimi jak techniki remediacjii (kompostowanie, bioreakto-row, landfarming) i bioremediacji (bioaugmentacja, biostymulacja, biowentylacja i fitoremediacja) s^ i bçd^ coraz czçsciej wykorzystywane do oczyszcza-nia sciekow podekontaminacyjnych. Ich celem jest usuniçcie zanieczyszczen organicznych i nieorga-nicznych, jak rowniez zwiçkszenie ich biodegradowalnosci. Podczas utleniania zanieczyszczen organicznych mog^ powstawac zwi^zki posrednie, bardziej toksyczne niz zanieczyszczenia wyjsciowe. W celu unikniçcia tego problemu podczas procesu oczyszczania nalezy bezwzglçdnie stosowac siç do zalecen i monitorowac wszystkie procesy oczyszczania za pomoc^ specjalnych testow. Otrzymana w tych warunkach wodajest wod^ pitn^.
Wynika z tego, ze podana definicja dekontaminacji powinna zostac rozszerzona o dekontaminacjç
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
powstalych scieków i ocen§ ich neutralizacji na kaz-dym etapie, czyli w trakcie wst^pnej i calkowitej dekontaminacji scieków.
Od 4 lipca 2012 roku zacz^la obowi^zywac nowa dyrektywa UE W sprawie kontroli zagrozen powaz-nymi awariami zwi^zanymi z substancjami niebez-piecznymi zmieniaj^ca, a nast^pnie uchylaj^ca dy-rektyw? Rady 96/82/WE, a w najblizszym czasie zo-stan^wprowadzone zmiany w ustawie Prawo ochro-ny srodowiska z 2001 r., w celu zwi^kszenia bezpieczenstwa chemiczno-ekologicznego. Na popraw? bezpieczenstwa srodowiska maj^ wplyw programy badawczo-rozwojowe organizowane przez NCBiR i programy ramowe UE. W wyniku ich realizacji po-wstaj^innowacyjne rozwi^zania, takiejak wykorzy-stanie pianotwórczych srodków gasniczych do wy-twarzania pian dekontaminacyjnych z uzyciem roz-tworów utleniaj^cych i biodegradowalnych zwi^z-ków powierzchniowo czynnych oraz nowe techniki ich podawania (takiejak system wytwarzania piany za pomoc^ spr^zonego powietrza (ang. CAFS-Com-pressed-Air-Foam-System), uzywane w sytuacjach zagrozen terrorystycznych. Najnowoczesniejsze turbinowe samochody gasnicze czy bezzalogowe po-jazdy przeznaczone do dzialan w strefie niebez-piecznej to kolejne przyklady rozwi^zan technolo-gicznych w ratownictwie chemicznym.
Przeprowadzona analiza danych pozwala na wy-tyczenie kierunków badawczych zwi^zanych z za-pewnieniem niezb^dnego poziomu bezpieczenstwa srodowiska zwi^zanego z wdrazaniem systemów dekontaminacji scieków podekontaminacyjnych powstalych po odkazaniu pojazdów. Nalezy do nich zamkni^ty system, w którym scieki s^ odprowadza-ne z kuwety najazdowej do specjalnych pojemni-ków. Pojemniki ze sciekami s^ poddawane dekontaminacji (in situ), albo wywozone do miejsca utyli-zacji (ex-situ).
Niezaleznie od ci^glego podnoszenia poziomu systemów bezpieczenstwa chemiczno-ekologiczne-go konieczne jest prowadzenie prac nad rozwojem metod i urz^dzen przeznaczonych do dekontaminacji ludzi i otaczaj^cego srodowiska oraz powstalych w ich wyniku scieków.
Literatura
1. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Panstwo-wej Strazy Pozarnej; (Dz. U. z 2009 r. Nr 12, poz. 68);
2. Rozporzqdzenie Ministra Spraw Wewn^trznych i Administracji z dnia 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczególowych zasad organizacji krajowe-go systemu ratowniczo-gasniczego (Dz. U. 1999 nr111, poz. 1311);
3. Wytyczne do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego w Krajowym Systemie Ra-
townictwa Gasniczego, Wyd. Komenda Glowna PSP, Warszawa, 27.04.2007 r.;
4. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach (Dz. U. z 2001 r. Nr 185, poz. 1243 z pozn. zm.);
5. Obolewicz A., Zagrozenia CBRN, „Przeglqd Po-zarniczy", 4 (2012), 28-30.
6. Australian Aquatic Veterinary Emergency Plan Aquavetplan, Operational Procedures Manual Decontamination wersja 1.0, 25.09.2008 r.; [dok. elektr.] http://www.daff.gov.au/__data/as-sets/pdf_file/0008/617183/decontamination-manual.pdf[dost§p 8 sierpnia 2013];
7. Dyrektywa Rady UE 96/82/WE z 9 grudnia 1996 r. (tzw. SEVESO II) w sprawie kontroli niebezpieczenstwa powaznych awarii zwiqza-nych z substancjami niebezpiecznymi;
8. Dyrektywa 96/61/WE zwana Dyrektywq IPPC (Integrated Pollution, Prevention and Control - w sprawie zintegrowanego zapobiegania i zmniejszania zanieczyszczen);
9. Zbrowski A., Samborski T., Systemy technicz-ne wspomagajqce bezpieczenstwo i procesow technicznychjako czynnik zmniejszenia skutköw wypadköw i katastrof przemyslowych, „Bezpieczenstwo i Technika Pozarnicza", 3 (2010), 123-129;
10. Pich R., Majewski P., Wrzesinski J.A., Organi-zacja ruchu poszkodowanych w czasie likwida-cji skazen (dekontaminacji), „Bezpieczenstwo i Technika Pozarnicza", 3 (2011), 115-122;
11. Rogos E., Zbrowski A., Perspektywy rozwoju systemöw zwiqkszajqcych bezpieczenstwo eko-logiczne, „Bezpieczenstwo i Technika Pozarni-cza", 4 (2010), 47-58;
12. Ministerstwo Srodowiska, Najlepsze Dostqpne Techniki (BAT), branza celulozowo-papiernicza, Warszawa, grudzien 2006;
13. Prawo ochrony srodowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627). Ustawa wielokrotnie nowelizowana, ostatnia zmiana weszla w zycie z dniem 7 marca 2013r.;
14. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarzqdzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590 z pozn. zm.);
15. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/18/UE z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie kontroli zagrozen powaznymi awariami zwiq-zanymi z substancjami niebezpiecznymi, zmie-niajqca, a nast^pnie uchylajqca dyrektyw? Rady 96/82/WE, zostala opublikowana w Dzienniku Urz^dowym Unii Europejskiej pod pozycjq L 197w dniu 24 lipca 2012r.;
16. Dane katalogowe produktow do odkazania sprz^tu i pojazdow, [dok. elektr.] http://www. sprzet-ratowniczy.pl [dost^p 8 sierpnia 2013];
17. Organizacja dekontaminacji wst^pnej w ramach Krajowego Systemu Ratowniczo-Gasniczego,
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
[dok. elektr.] http://www.straz.gov.pl/data/other/ dekon_wstepna.pdf[dostçp 8 sierpnia 2013];
18. Dane katalogowe produktow sluzqcych do neutralizacji, odkazania pojazdow, [dok. elektr.] http : //www.sei-ind.com/produets/military- de -contamination [dostçp 8 sierpnia 2013];
19. Decontamination of Chemical Warfare Agents, [dok. elektr.] http://www.opcw.org/our-work/ assistance-and-protection/protection-against-chemical-weapons/decontamination/ [dostçp 8 sierpnia 2013];
20. Jiang W., Mashayekhi H., and Xing В., Bacterial toxicity comparison between nano-vegeta-tive cells of Bacillus species, viruses, and toxins. „Current Microbiology", 44 (2009), 49-55;
21. Makhluf S., Dror R., Nitzan Y., Abramovich Y., Jelinek R., and Gedanken A., Microwave-assisted synthesis of nanocrystalline MgO and its use as a bacte-riocide. „Advanced Functional Materials", 15 (2005), 1708-1715;
22. Manoj K. Ram, Silvana Andreescu, Hanming Ding, Nanotechnology for Environmental Decontamination, „Mcgraw Hill Book CO", Maj 2011, edycja 1;
23. Dqbek L., Ozimina E., Usuwanie zanieczyszczen organicznych z roztworow wodnych metodq poglqbionego utleniania, „Ochrona srodowiska i zasobow naturalnych", 41 (2009), 369-376;
24. Bin K., Zastosowanie procesow poglqbionego utleniania do uzdatniania wody, „Ochrona Srodowiska", 1(68), (1998), 3-6;
25. Swiderska R., Czerwinska M., Kutz R., Utlenia-nie zanieczyszczen organicznych za pomocq od-czynnika Dentona, VII Konf. Nauk. Pt. Kom-pleksowe i szczegolowe problemy inzynierii Srodowiska, 2005, Zeszyty Naukowe Nr 22, Po-litechnika Koszalinska: 1-12;
26. Kulik N., Trapilo M., Veressinina Y., Goi A., Munter R., The Fenton chemistry as an effective tool for treatment generated by different processes, International Conference on Environmental Reasearch and Technology, ICERT 2008, 811-815;
27. Zielinski M., Dçbowski M., Technologie oczysz-czania sciekow powstafych w procesie obrob-ki i czyszczenia stali z wykorzystaniem metody poglqbionego utleniania, „Woda i scieki", 6 (2011), 9-14;
28. Kulikowska D., Charakterystyka oraz metody usuwania zanieczyszczen organicznych z odcie-kow pochodzqcych z ustabilizowanych sklado-wisk odpadow komunalnych, „Ecological Chemistry and Engineering S", 16 (2009), 389-402;
29. Bzdon S., Perkowski J., Szadkowska-Nicze M., Zastosowanie modyfikowanego TiO2 wprocesach fotokalitycznego utleniania zwiqzkow organicz-
nych w roztworach wodnych, „Prace Instytutu Elektrotechniki", 228 (2006), 203-223;
30. Rodriguez S. M., Galvez J.B., Solar photoca-talysis and water treatment: detoxification and disinfection, "Solar energy conversion and pho-toenergy system", vol. II, 2004;
31. W^sowski J., Piotrowska A., Rozklad organicz-nych zanieczyszczen wody w procesach poglq-bionego utleniania, „Ochrona Srodowiska", 2 (85), (2002), 27-32;
32. Kot-Wasik A., D^browska D., Namiesnik J., De-gradacja zwiqzków organicznych w srodowisku, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Gdan-skiej, 33 (2003), 699-721;
33. Barbusinski K., Oczyszczanie scieków przemy-slowych metodami katalitycznymi z wykorzysta-niem nadtlenku wodoru, „Chemik", 2 (2001), 31-3320;
34. Nowak J., Bioremediacja gleb z ropy i jej pro-duktów, Biotechnologia, 1(80), (2008),97-108;
35. Przewodnik w zakresie reagowania na awa-rie zagrazajqce srodowisku, czqsc II. Techniki kontroli zanieczyszczen, 2007 r. wg. RIVER SHIELD 5D189, wspólfinansowany przez IN-TERREG III B program CADSES, 2007 r., [dok. elektr.] http://www.ios.edu.pl/pol/river/ dokumenty/traininggorzowtechnikikontro-li_zanieczyszczen_przewodnik_2.pdf [dostçp 8 sierpnia 2013];
36. Majewski P., Zielonka Z.,. Wrzesinski J. A, Nowa metoda usuwania radioaktywnych zanieczyszczen z roztworów poakcyjnych, „Bezpie-czenstwo i Technika Pozarnicza", 2 (2011), 51-58;
37. Rakowska J., Porycka B., Nagrodzka M., Ekolo-giczne kierunki zmian bazy surowcowej w koncentratach gasniczych, „Bezpieczenstwo i Technika Pozarnicza", 3 (2010), 107-116;
38. Mizerski A., Rozszerzona charakterystyka srod-ków pianotwórczych stosowanych w pozarnic-twie i ratownictwie chemicznym, Zeszyty Na-ukowe SGSPNr 35, Warszawa, 2007, 33-52;
39. Ciosek A., Badania mozliwosci zastosowania pianotwórczych srodków gasniczych do wytwa-rzania pian dekontaminacyjnych, Zeszyty Na-ukowe SGSPNr 35, Warszawa, 2007, 19-31;
40. Twardochleb B., Aktywnosc powierzchniowa, pianotwórczosc oraz biodegradowalnosc sur-faktantów stosowanych w pianotwórczych srod-kach gasniczych, „Przemys! chemiczny", 90/10, (2011), 1802-1807;
41. Lenyk M., Zak G., Badania wlasciwosci po-wierzchniowych nowych dodatków detergento-wo-dyspergujqcych i demulgujqcych, NAFTA-GAZ, (2010), 825-834;
42. Wçsierski T., Nowoczesne technologie ratow-nictwa chemicznego, „Przemys! Chemiczny", 4 (91), (2012), 578-581;
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
43. Legrini O., Olivers E., Braun A.M., Photochemical processes for water treatment, „Chemical Reviews" 93(2), (1993), 671-698;
44. Perkowski J., Szadkowska-Nicze M., Bzdon S., Lada E., Fotochemiczny rozklad dodecylobenze-nosulfonianu sodu w roztworach wodnych, Mi§-dzyresortowy Instytut Techniki Radiacyjnej Politechniki Lodzkiej, zeszyt 234, (2008);
45. W^sowski J., Piotrkowska A., Rozklad organicznych zanieczyszczen wody w procesach po-glqbionego utleniania, „Ochrona Srodowiska", 85(2), (2002), 27-32;
46. Hen-era F., Kiwi J., Lopez A., Nadtochenko V., Photochemical decoloration of remazol brillant blue and uniblue A in the presence of Fe3+and H2O2, Environmental Science & Technology 33(18), (1999), 3145-3151;
47. Aplin R., Feitz A. J., Waite T. D., Effect of Fe (III) - ligand a properties on effectiveness of modified photo - Fenton processes, „Water Science and Technology", 44(5), (2001), 23-30;
48. Nicole, I., De Laat, J. & Dore, M. Evaluation of reaction rate constants of OH radicals with organic compounds in diluted aqueous solutions using H2O/UV process, In Proc. 10th Ozone World Congr., March 1991, Monaco, 1, 279290;
49. Hirvonen, A., Tuhkanen, T. & Kalliokoski, P., Treatment of TCE - and TeCE-contaminated groundwater using UV/H2O2 and O/H2O2 oxidation processes, „Water Science and Technology", 33 (1996), 67-73;
50. Bischof, H., Hofl, C., Schonweitz, C., Sigl, G., Wimmer, B. & Wabner, D. UV-activated hydrogen peroxide for ground and drinking water treatment - development of technical process. In Proc. Reg. Conf. Ozone, UV-light, AOPs Water Treatm., September 24-26, 1996. Amsterdam, Netherlands, 117-131;
51. EPA Handbook, Advanced Photochemical Oxidation Processes, Office of Research and Development Washington, DC 20460, December 1998;
52. The UV/Oxidation Handbook, Solarchem Environmental Systems, 1994;
53. Brillas E., Mur E., et al., Aniline mineralization by AOPs: Anodic oxidation, photocatalysis, electro-Fenton and photoelectro-Fenton processes. „Applied Catalysis B: Environmental", 16(1), (1998), 31-42;
54. Balci B., Oturan M.A., et al., Decontamination of aqueous glyphosate, (aminomethyl) phospho-nic acid, and glufosinate solutions by electro--Fenton-like process with Mn2+ as the catalyst. „Journal of Agricultural and Food Chemistry", 57(11), (2009), 4888-4894;
55. Fujishima A., Rao TataN., Tryk DonaldA., Titanium dioxide photocatalysis., „Journal of Photochemistry and Photobiology C: Photochemistry Reviews" 1 (2000), 1-21;
56. Oller I., Malato S., Sanchez-Perez J.A., Combination of Advanced Oxidation Processes and biological treatments for waster decontamination - A review, „Science of the Total Environment", 409 (2011), 4141-4166;
57. Rizzo L, Bioassays as a tool for evaluating advanced oxidation processes in water and wastewater treatment, „Water Research", 45 (2011), 4311-4340;
58. Filali-Meknassi Y., Tyagi R.D., Surampalli R.Y., Barata C., Riva M.C., Endocrine disrupting compounds in wastewater, sludge treatment processes and receiving waters: overview, „Practice Periodical of Hazardous, Toxic, and Radioactive Waste Management" 8 (2004), 1-18;
59. Heberer T., Occurrence, fate, and removal of pharmaceutical residues in the aquatic environment: a review of recent research data, „Toxicology Letters", 131/1-2 (2002), 5-17;
60. Stackelberg P.E., Furlong E.T., Meyer M.T., Zaugg S.D., Henderson A.K., Reissman D.B., Persistence of pharmaceutical compounds and other organic wastewater contaminants in
D01:10.12845/bitp.31.3.2013.7
a conventional drinking-water-treatment plant, „Science of The Total Environment", 329/1-3 (2004), 99-113;
61. Carballa M., Omil F., Lema J.M., Llompart M., García-Jares C., Rodríguez I., Gómez M., Ternes T., Behavior of pharmaceuticals, cosmetics and hormones in a sewage treatment plant, „Water Research", 38/12 (2004), 2918-2926;
62. Commission of the European Communities, The implementation of the Community strategy for endocrine disrupters: A range of substances suspected of interfering with the hormone systems o/humans and wildlife. COM [1999], Vol. 706, (2001);
63. Thomaidis N.S., Asimakopoulos A.G., Bletsou A.A., Emerging contaminants: a tutorial mini-review, „Global NEST Journal", 14 (2012), 7279.
mgr Miehal Ludzik - absolwent Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydzial Che-mii. Jest asystentem w Centrum Naukowo-Badaw-czym Ochrony Przeciwpozarowej w Zespole Labo-ratoriów Badan Chemicznych i Pozarowych. Zajmu-je si? badaniami kwalifikacyjnymi srodków gasni-czych oraz sprz?tu podr?cznego.
