CC BY
54
mgr Izabela SZUSTKIEWICZ
Komenda Glowna Panstwowej Strazy Pozarnej
RATOWNICTWO CHEMICZNO-EKOLOGICZNE W STRUKTURACH PANSTWOWEJ STRAZY POZARNEJ
State Fire Service’s chemical and ecological rescue
Streszczenie
Ratownictwo chemiczno-ekologiczne, rozumiane jako dzialalnosc ratownicza, metodyka organizowania procesu ratowniczego oraz system wspoldzialaj^cych jednostek, stanowi jeden z obszarow zadan realizowanych przez Panstwow^. Straz Pozarn^.. Przeznaczone jest do prowadzenia dzialan minimalizuj^cych negatywne skutki oddzialywania niebezpiecznych substancji chemicznych na czlowieka, jego srodowisko i mienie. W artykule podj^to si§ zatem proby ukazania istoty i roli jak^. pelni straz pozarna w tego rodzaju ratownictwie. Analiz^ rozpoczyna krotki rys historyczny przedstawiaj^cy drog§ ksztaltowania si§ i rozwoju ratownictwa chemiczno-ekologicznego pocz^wszy od lat szescdziesiqtych XX wieku, po dzien dzisiejszy. Przedstawiono obecne unormowania i wytyczne do organizowania dzialan ratowniczych oraz charakterystyk^ sprz^tu niezb^dnego do ich realizacji. Z uwagi na fakt, ze w organizowaniu dzialalnosci ratowniczej niezb^dna jest wspolpraca wielu podmiotow, aspekt ten rozpatrzono na podstawie porozumien zawartych pomi^dzy Panstwow^. Strazy Pozarn^. a innymi sluzbami, instytucjami oraz organizacjami pozarz^dowymi, poprzez przedstawienie zasad i zakresu ich wspolpracy.
Summary
Chemical and ecological rescue understood as an emergency activity as well as methodology of response process organization and system of interoperating rescue units constitutes one of the tasks performed by the State Fire Service. Its main goal is to minimize negative effects of hazardous chemical substances on human life, his property and environment. In the article an attempt to present the essence and the role of fire services to this end has been made. Analysis begins with a short historical background presenting the way of creation and development of chemical and ecological rescue. Actual legal status, i.e. standards and guidelines for the organization of rescue operations and characteristics of equipment necessary for their implementation have been presented. Considering the fact that an organization of emergency activity requires full cooperation of many
entities, this aspect has been examined on a basis of bilateral agreements signed between the State Fire Service and other institutions or NGOs1, by presenting rules and range of their possible cooperation.
Slowa kluczowe: bezpieczenstwo chemiczne, dekontaminacja, dyrektywa Seveso II, dzialania ratownicze, specjalistyczne grupy ratownictwa chemiczno-ekologicznego;
Keywords: chemical safety, decontamination, Seveso II Directive, rescue operations, specialist chemical and ecological rescue group;
Post?puj^ca chemizacja zycia codziennego niesie ze sob^ katastrofalne skutki dla czlowieka i jego srodowiska naturalnego. Kazdego roku powstaje kilka tysi?cy nowych zwi^zkow chemicznych, z czego pewna cz?sc charakteryzuje si? duz^ toksycznosci^. Wykorzystanie ich w roznych dziedzinach przemyslu i gospodarki stwarza coraz wi?ksz^ skal? zagrozen. Jak wynika z tresci Strategii bezpieczenstwa narodowego RP2 nadrz?dnym celem dzialan panstwa w dziedzinie bezpieczenstwa wewn?trznego jest utrzymanie zdolnosci do reagowania w przypadku wyst^pienia roznorodnych zagrozen, w tym rowniez kl?sk zywiolowych, katastrof naturalnych i awarii technicznych. Taka rzeczywistosc stawia przed ratownictwem chemiczno-ekologicznym powazne wyzwanie. Istot^ staje si? permanentny rozwoj i d^zenie do perfekcjonizmu w dzialaniach.
Obecne unormowania prawne powoduj^, ze Panstwowa Straz Pozarna jest wiod^c^ sluzb^ w ratownictwie chemiczno-ekologicznym. W artykule przedstawiono obecny stan dzialan ratowniczych oraz kierunki dalszego post?pu ratownictwa chemiczno-ekologicznego realizowanego w strukturach PSP.
Ratownictwo chemiczno-ekologiczne w uj^ciu historycznym
Ratownictwo pojawia si? zawsze w stanach naglego zagrozenia, kiedy nieudzielenie pomocy powoduje pogorszenie si? stanu zdrowia b^dz utrat? zycia poszkodowanego. Szczegolnym jego rodzajem jest ratownictwo chemiczno-ekologiczne, ktore choc jest stosunkowo mlod^ dziedzin^, zajmuje wazne miejsce w szeroko pojmowanym ratownictwie.
1 non governmental organisations
2 Strategia bezpieczenstwa narodowego, Warszawa 2007, pkt SB, s. 15.
W zwi^zku ze stale wzrastaj^cym rozwojem technicznym, a co za tym idzie poszerzaj^cym si? spektrum zagrozen, obejmuje swym zakresem coraz szersz^ sfer? dzialan.
Ratownictwo chemiczne zostalo powolane, aby prowadzic dzialalnosc organizacyjno-techniczn^ zmierzaj^c^ do zapobiegania awariom chemicznym, a w razie ich wyst^pienia umozliwic w sposob zorganizowany ratowanie poszkodowanych i zagrozonych oraz likwidacj? zrodel i skutkow awarii chemicznych3. Autorzy4 zajmuj^cy si? t^ tematyk^ obecnie, nie odbiegaj^ od podanej definicji, jesli chodzi o charakter dzialan ratowniczych, jednak nie utozsamiaj^ tego rodzaju ratownictwa z organizaj lecz z zespolem czynnosci podejmowanych glownie przez jednostki ochrony przeciwpozarowej. Rozszerzaj^ ponadto poj?cie ratownictwa chemicznego o aspekt ekologiczny5, zwi^zany przede wszystkim z ograniczeniem skazenia b^dz jego likwidaj przez stosowanie odpowiednich zabezpieczen i srodkow neutralizuj^cych. Sytuacje awaryjne, jako najbardziej powszechny rodzaj zagrozen cywilizacyjnych, mog^ powodowac skomplikowane zagrozenia ekologiczne, maj^ce bezposredni wplyw na bezpieczenstwo zdrowia i zycia ludzkiego, jego mienie i srodowisko. Literatura pozwala na interpretacj? ratownictwa chemiczno-ekologicznego jako:
• rodzaj dzialan ratowniczych, ktorych przedmiotem s^ sytuacje zwi^zane z niekontrolowanym uwolnieniem niebezpiecznych substancji chemicznych;
• dyscyplin? umiej?tnosci praktyczno-zawodowych i kierowniczo-organizacyjnych, ktorej przedmiotem zainteresowan jest metodyka projektowania, organizowania i realizowania procesu ratowniczego w awariach chemicznych;
• system okreslonych przepisami prawa jednostek organizacyjnych zajmuj^cych si? usuwaniem skutkow awarii chemicznych.
Z ratownictwem chemiczno-ekologicznym wi^ze si? scisle poj?cie bezpieczenstwa chemicznego. Kwesti? t? porusza prof. dr hab. n. med. M. Kowalczyk6, opisuj^c je jako stosowanie substancji chemicznych w sposob eliminuj^cy b^dz mocno ograniczaj^cy ich szkodliwy wplyw na czlowieka i srodowisko, do poziomu akceptowalnego. Tak^ sytuacj?
3 S. K. Jaloszynski, Ratownictwo chemiczne, PZChiO Gdansk-Wrzeszcz, Gdansk 1990, s. 30-31.
4 J. Ranecki, Ratownictwo chemiczno-ekologiczne, GRAWIPOL ZPCH, Poznan 199B, s. 5-6, 25-31; A. Wojnarowski, A. Obolewicz-Pietrusiak, Podstawy ratownictwa chemicznego, FIREX, Warszawa 2001, s.
9-12.
5 Poj^cie ratownictwa ekologicznego, ktore nie wyst^puje w innych sluzbach, wprowadzilo Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegoiowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gasniczego, § 10 ust. 2.
6 M. Kowalczyk, Katastrofy chemiczne [w:] M. Kowalczyk, S. Rump, Z. Kolacinski, Medycyna katastrof chemicznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 1B-19.
mozna uzyskac, podejmuj^c si? roznych przedsi?wzi?c organizacyjno-technicznych, ktorych glownym celem jest zapobieganie zdarzeniom z udzialem substancji chemicznych.
Dzialania chemiczno-ekologiczne stanowi^ najmlodsz^ form? ratownictwa w naszym kraju. W Polsce dopiero po II wojnie swiatowej nast^pil znacz^cy rozwoj przemyslu chemicznego, co powodowalo wzrost zagrozenia chemicznego, toksycznego, wybuchowego czy pozarowego zwi^zanego ze wzmozonym obrotem, przewozem, a takze magazynowaniem substancji niebezpiecznych. W obliczu tej sytuacji, zorganizowano pierwsze spotkanie osob odpowiedzialnych za bezpieczenstwo w przemysle. Wlasnie wtedy, w 1967 r., zapadla decyzja dotycz^ca powolania sluzby interwencyjnej w zakresie ratownictwa chemicznego, na wzor ratownictwa gorniczego.
W efekcie udalo si? wypracowac akty prawne7, na podstawie ktorych powolano do zycia ratownictwo chemiczne w Polsce:
• Uchwala RM B2/6B z 15 marca 196B r. w sprawie dalszej poprawy bezpieczenstwa i higieny pracy, zobowi^zuj^ca do zorganizowania awaryjnych sluzb ratownictwa chemicznego w zakladach o szczegolnym stopniu zagrozenia;
• Uchwala RM 60/70 z 6 maja 1970 r. w sprawie zwalczania skutkow zwi^zanych z przewozem substancji toksycznych i niebezpiecznych w komunikacji l^dowej, uznana za oficjalny pocz^tek powolania ratownictwa chemicznego w Polsce8;
Wag? bezpieczenstwa ekologicznego podkresla zapis pochodz^cy ze Strategii bezpieczenstwa narodowego RP9. Realizacj? dzialan na rzecz ochrony srodowiska, ktorych nadrz?dnym celem jest zapewnienie obywatelom warunkow do zycia w zdrowym srodowisku, w ogromnej mierze warunkuje rozwoj ratownictwa chemicznego i ekologicznego.
Ratownictwo chemiczno-ekologiczne normuj^ rowniez dyrektywy Unii Europejskiej. Do niedawna fundament stanowily cztery akty wspolnotowe, wprowadzaj^ce klarowny system klasyfikacji substancji chemicznych i obowi^zki sprawowania nadzoru nad ich oznaczaniem, magazynowaniem oraz transportowaniem (Dyrektywy: 67/54B/EWG,
99/45/WE, 76/769/EWG i Rozporz^dzenie 793/93 )10. Dyrektywy zast^pilo Rozporz^dzenie
7 Juz w 1963 r. pojawily si§ pierwsze akty prawne reguluj^ce sprawy stosowania, oznaczania i magazynowania substancji szkodliwych i trjcych.
B S. K. Jaloszynski, Ratownictwo chemiczne..., op. cit., s. 22-29; A. Wojnarowski, A. Obolewicz-Pietrusiak, Podstawy ratownictwa..., op. cit., s. 9-11; J. Ranecki, Ratownictwo chemiczno..., op. cit., s. 7-11.
9 Strategia bezpieczenstwa narodowego, op. cit., pkt 75-77, s. 19-20.
10 M. Kowalczyk, Akty prawne regulujqce bezpieczenstwo obrotu wysoce toksycznymi substancjami chemicznymi oraz zwiqzane z systemem ratownictwa [w:] M. Kowalczyk, S. Rump, Z. Kolacinski, Medycyna katastrof..., op.cit., s. B0-B2.
(WE) 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z 1B grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwolen i stosowanych ograniczen w zakresie chemikaliow (REACH)11.
Najwazniejszym aktem prawnym, reguluj^cym zagadnienia przeciwdzialania powaznym awariom jest Dyrektywa Rady UE 96/B2/WE (Seveso II/Comah) z 9 grudnia 1996 r. w sprawie kontroli niebezpieczenstwa powaznych awarii zwi^zanych z substancjami niebezpiecznymi. Zawarto w niej nowe wymagania w zakresie systemow zarz^dzania bezpieczenstwem oraz planowania w sytuacjach nadzwyczajnych. Ich celem jest zapobieganie zagrozeniom powaznymi wypadkami z udzialem niebezpiecznych substancji, a w razie ich wyst^pienia ograniczanie skutkow. Wejscie ustawy z 24 lutego 2006 r.
0 zmianie ustawy Prawo ochrony srodowiska oraz niektorych innych ustaw, zakonczylo proces implementacji do polskiego prawa dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE z 16 grudnia 2003 r., zmieniaj^cej dyrektyw? Seveso II. Jednym z wazniejszych efektow wprowadzenia unijnych aktow prawnych, stalo si? powi^zanie sfery powaznych zagrozen przemyslowych z dziedzin reagowania kryzysowego oraz okreslenie wymaganej cz?stotliwosci aktualizacji planu reagowania kryzysowego12.
Unormowania prawne warunkuj^ skutecznosc systemu ratownictwa chemiczno-ekologicznego poprzez porz^dkowanie sfery zagadnien zwi^zanych z bezpieczenstwem chemicznym i ekologicznym. Jego sprawne dzialanie uzaleznione jest rowniez od odpowiednio wyposazonych specjalistycznych jednostek ratowniczych, sieci utylizatorni
1 miejsc bezpiecznego skladowania materialow chemicznych, dobrze zorganizowanego systemu wspolpracy oraz swiadomosci spolecznej w zakresie zagrozen i zachowan adekwatnych do ich stopnia.
Rozwi^zania legislacyjne ulatwiaj^ ukazanie zakresu dzialan ratownictwa chemiczno-ekologicznego. Organizacja tego rodzaju dzialan ratowniczych jest prowadzona przez specjalistyczne grupy ratownictwa chemicznego i ekologicznego oraz grupy wodno-nurkowe PSP, jednostki ochrony przeciwpozarowej wl^czone do systemu w zakresie wynikaj^cym z ich mozliwosci sprz?towo-technicznych, a takze wydzielone sily i srodki pozostalych podmiotow systemu i swym obszarem obejmuj^ glownie:
• rozpoznawanie zagrozen oraz ocen? i prognozowanie ich rozwoju oraz skutkow dla
ludzi i srodowiska;
• analizowanie powstalych awarii oraz katastrof chemicznych i ekologicznych;
11 http://www.mg.gov.pl/
12 P. Janik, Seveso II- nowelizacja wprowadzona, „Przegl^d Pozarniczy” 2006, nr 6, s. 22-24.
• ratowanie zycia ludzi i zwierzit zagrozonych skazeniem substancji niebezpieczni
• identyfikacj? substancji stwarzajicej zagrozenie w czasie powstalego zdarzenia;
• prognozowanie rozwoju skazenia srodowiska i ocen? rozmiarow zagrozenia oraz zmian wielkosci strefy zagrozenia dla ludnosci;
• dostosowanie sprz?tu oraz technik ratowniczych do miejsca zdarzenia i rodzaju substancji stwarzajicej zagrozenie;
• przepompowywanie i przemieszczanie substancji niebezpiecznej do nowych lub zast?pczych zbiornikow;
• obwalowywanie lub uszczelnianie miejsc wycieku substancji niebezpiecznej;
• ograniczanie parowania substancji niebezpiecznej;
• zatrzymanie emisji toksycznych srodkow przemyslowych;
• stawianie kurtyn wodnych;
• neutralizacj? substancji niebezpiecznej substancjami chemicznymi;
• zwiizywanie substancji niebezpiecznej sorbentami;
• stawianie zapor na ciekach lub obszarach wodnych zagrozonych skutkami rozlania substancji toksycznych hydrofobowych;
• zbieranie substancji niebezpiecznej z powierzchni wody lub gleby13;
• prowadzenie dekontaminacji ludzi i sprz?tu;
• ostrzeganie, alarmowanie o zagrozeniu oraz informowanie o zasadach zachowania si?;
• wspoldzialanie z innymi podmiotami mi?dzy innymi w zakresie wymiany informacji oraz baz danych14.
Organizacja ratownictwa chemiczno-ekologicznego w Panstwowej Strazy Pozarnej
Gospodarka narodowa obfituje w tysiice roznych zwiizkow chemicznych, w tym szczegolnie niebezpiecznych dla ludzi i srodowiska. Zaklady chemiczne stanowii potencjalne zagrozenie dla blisko H terytorium panstwa. Coraz wi?ksze niebezpieczenstwo niesie ze sobi transport substancji chemicznych15, szczegolnie ze wzgl?du na wzrost liczby przypadkow kolizji drogowych z udzialem pojazdow przewozicych materialy niebezpieczne.
13 Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegoiowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gasniczego, § 10 ust. 3, 4, § 14.
14 Wytyczne do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego w krajowym systemie ratowniczo-gasniczym, KG PSP, Warszawa 2007, s. 4.
15 Kwestie te reguluj^. przepisy dotycz^ce transportu: kolejowego - RID, drogowego - ADR, morskiego - IMO-Code, zeglugi srodl^dowej - A
Problematyka nadzwyczajnych zagrozen srodowiska i zycia ludzkiego staje si? takze jednym z najpowazniejszych zagadnien do rozwiizania dla wszystkich jednostek organizacyjnych, ktore maji jakikolwiek stycznosc z materialami niebezpiecznymi i TSP. Staje si? ona szczegolnie palica dla roznego rodzaju sluzb, ktore zajmuji si? organizowaniem akcji ratowniczych, a przede wszystkim jednostek ochrony przeciwpozarowej16.
Przepisy UE przewiduji powolanie przez panstwa czlonkowskie „kompetentnych wladz” odpowiedzialnych za realizacj? unormowan prawnych dotyczicych ratownictwa chemiczno-ekologicznego17. W Polsce na mocy ustawy Prawo ochrony srodowiska, ktorej komplementacj? stanowi Dyrektywa Seveso II, t? funkcj? pelni wlasnie Panstwowa Straz Pozarna.
Strategia bezpieczenstwa narodowego RP ukazuje nadrz?dny cel dzialan PSP, ktorym jest rozpoznawanie zagrozen oraz przygotowanie i prowadzenie akcji ratowniczych. Jej walorem jest zdolnosc do natychmiastowego reagowania w sytuacji wystipienia naglych, nadzwyczajnych zagrozen. Panstwowa Straz Pozarna jawi si? rowniez jako organizator krajowego systemu ratowniczo-gasniczego, ktory jest aktualnie w trakcie przeksztalcania w Zintegrowany System Ratowniczy o charakterze powszechnym18.
Uchwalenie 24 sierpnia 1991 r. dwoch ustaw: o ochronie przeciwpozarowej i o Panstwowej Strazy Pozarnej, stanowilo przelomowy moment w zakresie ratownictwa prowadzonego przez straze pozarne. Panstwowa Straz Pozarna, obok typowego dla niej ratownictwa pozarowego, zostala zobowiizana do prowadzenia dzialan z zakresu ratownictwa chemicznego i od 1997 r. takze ekologicznego19. Za podstaw? wszelkich dzialan przyjmuje si? prewencj? wobec mozliwosci zaistnienia jakichkolwiek zagrozen. Kwestie te reguluje rowniez wspomniana ustawa Prawo ochrony srodowiska20, ktora wskazuje obszar kompetencji i odpowiedzialnosci organow PSP w zakresie przeciwdzialania powaznym awariom, a takze rozporzidzenie ministra SWiA w sprawie szczegolowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gasniczego21, zobowiizujice komendantow powiatowych
16 Zgodnie z ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpozarowej, art. 15, za jednostki ochrony przeciwpozarowej uwaza si§: jednostki organizacyjne PSP, jednostki organizacyjne Wojskowej Ochrony Przeciwpozarowej, zakladowa straz pozarna, zakladowa sluzba ratownicza, gminna zawodowa straz pozarna, powiatowa (miejska) zawodowa straz pozarna, terenowa sluzba ratownicza, ochotnicza straz pozarna, zwi^zek ochotniczych strazy pozarnych oraz inne jednostki ratownicze.
17 Seveso IIDirective [96/82/EC], art. 16, zob.: http://mahbsrv.jrc.it/
18 Strategia bezpieczenstwa narodowego, op. cit., pkt 110, s. 27.
19 Ustawa z B listopada 1996 r. o zmianie ustawy o ochronie przeciwpozarowej, art. 2, ust. 1; Ustawa z 22 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie przeciwpozarowej, art. 1 pkt 3.
20 Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony srodowiska, § 245, § 246, § 250, §251, § 254, § 257-259, § 261, § 263-269.
21 Rozporzidzenie Ministra SWiA z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegoiowych zasad..., op. cit., Zal^cznik 1.
i wojewodzkich PSP do tworzenia planow ratowniczych na bazie analizy zagrozen i zabezpieczen wyst?puji_cych na danym terenie. Z kolei rozporz^dzenie ministra SWiA w sprawie czynnosci kontrolno-rozpoznawczych przeprowadzanych przez PSP naklada na komendantow powiatowych PSP obowi^zek sporz^dzania rocznych planow czynnosci kontrolno-rozpoznawczych, takze na podstawie wykazu zakladow o zwi?kszonym i duzym ryzyku wyst^pienia powaznej awarii przemyslowej22.
Krajowy system ratowniczo-gasniczy ma na celu ochron? zycia, zdrowia, mienia i srodowiska takze poprzez ratownictwo chemiczne i ekologiczne23, ktore ze wzgl?du na wyposazenie, wyszkolenie i mozliwosci realizacji zadan dzieli si? w jego ramach na dwa stopnie. Zakres podstawowy obejmuje zadania ratownicze przy wykorzystaniu sprz?tu, ktory posiada kazda jednostka ochrony przeciwpozarowej nalez^ca do KSRG. Zakres specjalistyczny dotyczy dzialan ratowniczych wykonywanych przez specjalistyczn^ grup? ratownictwa chemiczno-ekologicznego (SGR CHEM-EKO), posiadaj^c^ odpowiednie wyszkolenie, uprawnienia oraz sprz?t. Za koordynacj? i nadzor nad zadaniami z zakresu podstawowego i specjalistycznego odpowiada strazak, wyznaczany przez komendanta wojewodzkiego PSP.
T abela 1.
Minimalny zakres zadan jednostek ochrony przeciwpozarowej w ramach ratownictwa
chemiczno- ekologicznego
Table 1.
Minimal range of tasks for fire protection in chemical and ecological rescue
Zakres zadan w ramach ratownictwa chemiczno-ekologicznego (Range of tasks in chemical& ecological rescue) Wszystkie jednostki ochrony p rzeciwp ozarowej (All units of fire protection) Specjalistyczne grupy ratownictwa chemiczno-ekologicznego (Special groups of chemical&ecological rescue)
Rozpoznanie i zabezpieczenie miejsca zdarzenia. X X
Rozpoznawanie zagrozen, ocena i prognozowanie ich rozwoju, w tym proba identyfikacji lub pobieranie do dalszej analizy probek substancji chemicznych. W* X
Ewakuacja poszkodowanych i zagrozonych ludzi i zwierz^t poza stref^ zagrozenia. X X
Ostrzeganie i alarmowanie o zagrozeniu oraz informowanie o zasadach zachowania si^. X X
Ograniczanie skutkow wycieku substancji ropopochodnych. X X
22 Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 24 pazdziernika 2005 r. w sprawie czynnosci kontrolno-rozpoznawczych przeprowadzanych przez Panstwowq_ Straz Pozarnq, § 2.
23 Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpozarowej, art. 14.
Stawianie zapor na ciekach lub obszarach wodnych zagrozonych skutkami wyciekow substancji chemicznych. W X
Stawianie kurtyn wodnych. X X
Splukiwanie osob poszkodowanych wod%. X
Prowadzenie dekontaminacji ludzi i sprz^tu. W X
Przepompowywanie i przemieszczanie substancji chemicznych do zast^pczych zbiornikow. W X
Ograniczanie i zatrzymywanie emisji substancji chemicznych. W X
Zbieranie substancji chemicznych. W X
Kwalifikowana pierwsza pomoc medyczna poza stref^ zagrozenia. X
Wsparcie logistyczne akcji ratowniczych wedlug mozliwosci sprz^towych i lokalowych, realizowane poza stref^ zagrozenia. X
* W (wst^pny) - dzialania, ktore mog% bye podj^te w zakresie wst^pnym, przy dysponowaniu odpowiednimi silami i srodkami, w sytuacji gdy zagrozenie jest niewielkie i nie ma potrzeby dysponowania sil II czy III rzutu.
Zrodlo: opracowanie wlasne na podstawie „Wytycznych do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego
w krajowym systemie ratowniczo-gasniczym”
Zgodnie z Wytycznymi do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego w KSRG, na obszarze kazdego wojewodztwa powinna funkcjonowac co najmniej jedna SGR CHEM-EKO PSP utworzona na bazie jednostki ratowniczo gasniczej, ktorej powolanie poprzedza sporz^dzenie analizy zagrozen oraz zabezpieczenia operacyjnego danego obszaru24. W rzeczywistosci, do centralnego odwodu operacyjnego komendanta glownego PSP wl^czonych jest siedemnascie specjalistycznych grup ratownictwa chemiczno-ekologicznego, w tym cztery grupy z wojewodztwa sl^skiego, dwie z lubelskiego, malopolskiego i zachodniopomorskiego oraz po jednej z dolnosl^skiego, lodzkiego, mazowieckiego, opolskiego, pomorskiego, swi?tokrzyskiego i wielkopolskiego. Dwie z tych grup, warszawska i katowicka, przewidziane zostaly do dzialan mi?dzynarodowych, jednak w ci^gu ostatnich dwoch lat zglaszano tylko grup? z Katowic25.
Znane s^ ogolne zasady prowadzenia dzialan w zakresie ratownictwa chemiczno-ekologicznego26. Pierwszy etap odbywa si? na poziomie stanowiska kierowania, ktore uruchamia swoje dzialania pocz^wszy od alarmowania. Przyj?cie zgloszenia wymaga ustalenia danych osoby zglaszaj^cej, rodzaju zdarzenia i substancji chemicznej, miejsca
24 Wytyczne do organizacji ratownictwa..., op. cit., KG PSP, Warszawa kwiecien 2007 r., s. 5-6.
25 Dane z KCKRiOL, kwiecien 2012 r.
26 Podstaw^ stanowi^.: Wytyczne do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego w krajowym systemie ratowniczo-gasniczym, KG PSP, Warszawa kwiecien 2007 r. oraz Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegoiowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gasniczego.
zdarzenia i jego skutkow, a takze liczby poszkodowanych i zagrozonych. Nast?pnie przeprowadzone zostaje rozpoznanie. Najistotniejsze staje si? ustalenie warunkow zewn?trznych zdarzenia, takich jak sytuacja meteorologiczna czy uksztaltowanie terenu. Kolejnym krokiem jest wst?pna ocena miejscowego zagrozenia chemicznego27, okreslenie jego granic oraz zaistnialych i potencjalnych skutkow zagrozenia przy wykorzystaniu informacji wlasnych i zewn?trznych, pochodz^cych z planow ratowniczych, komputerowych bankow danych czy programow stymulacyjnych. Na podstawie zgromadzonych informacji przeprowadzona zostaje kalkulacja sil i srodkow wlasnych, spoza powiatu i PSP oraz podmiotow wspoldzialaj^cych, a nast?pnie ich rozdysponowanie (jednostki najblizsze, specjalistyczne, pomocnicze) do likwidacji zagrozenia chemicznego.
Drugi etap rozgrywa si? na miejscu zdarzenia, gdzie jednostki ratownicze dokonuji rozpoznania wlasciwego. Szczegolnie waznym jest przestrzeganie zasad dojazdu i lokalizacja sluzb ratowniczych, weryfikacja dzialan podj?tych przed przybyciem PSP, podj?cie proby okreslenia rodzaju substancji niebezpiecznej, skali i dynamiki rozwoju zagrozenia i przewidywanych skutkow oddzialywania na otoczenie, ustalenie ewentualnych ofiar, poszkodowanych i zagrozonych, a takze ocena zjawisk towarzysz^cych. Zostaje przekazany rowniez meldunek z prowadzonych dzialan do stanowiska kierowania. Organizacj? akcji ratowniczej rozpoczyna rozkaz wst?pny i wyznaczenie stanowiska „meldunkowego”. Uwzgl?dniajic zasad? pierwszorz?dnosci bezpieczenstwa ratownikow, w pierwszej kolejnosci dobrany zostaje sprz?t ochrony osobistej, formy zabezpieczenia i asekuracji. Przygotowywany jest rowniez sprz?t ewakuacyjny dla poszkodowanych i zabezpieczenia miejsca ewakuacji. Wybrany zostaje sposob zabezpieczenia terenu akcji oraz obszaru zagrozenia, ustala si? zasady porozumiewania i l^cznosci, a takze opracowuje szczegolowy plan dzialania z uwzgl?dnieniem okreslonej metody i sprz?tu do likwidacji wyst?puj^cego zagrozenia. Prowadzenie dzialan ratowniczych zaklada dwa warianty:
Wariant I - sily i srodki I rzutu (rejonowe) wystarczaj^ce do likwidacji zagrozenia:
• okreslenie stopnia ochrony ratownikow i zabezpieczenia;
• okreslenie granic zagrozenia poprzez wydzielenie strefy I, niebezpiecznej - skazonej, do ktorej wymagane jest wkraczanie wyl^cznie w specjalnym zabezpieczeniu oraz
27 Jednostki ochrony przeciwpozarowej zostaly powolane rowniez do zwalczanie miejscowych zagrozen, czyli zdarzen wynikaj^cych z rozwoju cywilizacyjnego i naturalnych praw przyrody nie b^d^ce pozarem ani kl^sk^ zywiolow^, stanowi^ce zagrozenie dla zycia, zdrowia, mienia lub srodowiska, ktoremu zapobiezenie lub ktorego usuni^cie skutkow nie wymaga zastosowania nadzwyczajnych srodkow. Zob. ustawa z 24 sierpnia 1991 r.
o ochronie przeciwpozarowej, art. 2, pkt 3.
strefy II, bezpiecznej - ochronnej, stanowiicej zabezpieczenie dla realizacji zadan w strefie I. - staly monitoring;
• ewakuacja zagrozonych w bezpieczne miejsce (strefa II), udzielanie pierwszej pomocy poszkodowanym i przekazanie specjalistycznym sluzbom medycznym;
• oznakowanie i zabezpieczenie terenu akcji, wyznaczenie drogi ewakuacji dla jednostek ratowniczych;
• opracowanie szczegolowego planu akcji;
• ograniczenie zrodla wyst?pujicego zagrozenia;
• uszczelnianie, przepompowywanie;
• neutralizacja, dekontaminacja28;
• porzidkowanie terenu po akcji.
Wariant II - sily i srodki I rzutu si niewystarczajice do likwidacji zagrozenia:
• wezwanie sil i srodkow II i III rzutu;
• ostrzeganie ludnosci o wyst?pujicym zagrozeniu za pomoci syren alarmowych, mass mediow, komunikatow interwencyjnych oglaszanych przez rozne sluzby;
• okreslenie stopnia ochrony ratownikow i zabezpieczenia;
• okreslenie stref zagrozenia i ich oznakowanie;
• ewakuacja osob ze stref zagrozonych;
• analiza rozwoju sytuacji, dokumentowanie przebiegu akcji;
• dzialania organizacyjno-techniczne ograniczajice zagrozenie i przygotowujice teren dla wezwanych sil i srodkow w ramach posiadanych mozliwosci osobowo-sprz?towych.
Tab.2. Elementarne zasady bezpieczenstwa i prowadzenia akcji ratowniczej w sytuacji zagrozenia
chemiczno-ekologicznego Tab.2. Elementary principles of safety and rescue in case of chemical and ecological hazards
Podstawowe zasady (The main rules)
Kierowania akj ratownicz^ (Commanding of rescue action) Bezpieczenstwa w ratownictwie chemiczno-ekologicznym (Safety In chemical&ecological rescue)
Jednoosobowe kierowanie dzialaniami ratowniczymi, stosowanie jednoznacznych poj^c i komend. Bezpieczny dojazd do miejsca zdarzenia: - zgodnie z kierunkiem wiatru,
28 Dekontaminacja - rozumiana jako usuwanie skazen powstalych na skutek dzialania substancji chemicznych na ludzi, zwierz^ta i sprz^t; rozroznia si§ dekontaminacja wst^pn^ - na terenie akcji ratowniczej, oraz dekontaminacja wlasciw^ - poza terenem akcji, w celu calkowitego usuni^cia skazenia.
Zob.: rozporz^dzenie Ministra SWiA z 16 wrzesnia 2008 r. w sprawie szczegoiowych warunkow bezpieczenstwa i higieny siuzby strazakow Panstwowej Strazy Pozarnej, § 2, pkt 10.
- zapewnienie mozliwosci wycofania i asekuracji, - przestrzegac minimalnej odleglosci od zdarzenia.
Okreslenie zasi^gu wyst^powania zagrozenia, jego najwi^kszego nasilenia, podzial na strefy I i II. Rozpoznanie substancji niebezpiecznej.
Ustalenie sygnalu do natychmiastowej ewakuacji wszystkich ratownikow ze strefy zagrozenia. Stosowanie sprawnych urz^dzen pomiarowych.
Bezwzgl^dne pierwszenstwo w ratowaniu ludzi i zapewnienie kwalifikowanej pomocy medycznej. Wyposazenie ratownikow w odpowiedni sprz^t ochrony osobistej.
Dostosowanie decyzji i dzialan do zmieniaj^cych si^ warunkow i sytuacji. Dzialania ratownicze w strefie zagrozenia mog% prowadzic tylko przeszkoleni ratownicy.
Okreslenie zakresu dzialan ratowniczych oraz dostosowanie sil i srodkow do ich realizacji, wyznaczenie rezerwowych grup ratowniczych. Zespol ratowniczy liczy minimum dwie osoby asekurowane przez drugi, utrzymuj^cy z nim stal% l^cznosc i wyposazony w sprz^t o takim samym stopniu zabezpieczenia.
Staly monitoring czasu pobytu w strefie zagrozenia, stosowanie odpowiednich zabezpieczen i asekuracji. Absolutne pierwszenstwo w ratowaniu ludzi, zapewnieniu im ochrony, mozliwosci ewakuacji i pierwszej pomocy przedmedycznej.
Regula „10 minut" - przewidywania rozwoju sytuacji. Zabezpieczenie miejsca akcji pod wzgl^dem przeciwpozarowym, jesli istnieje takie ryzyko.
Niedopuszczenie do nadmiernego podzialu sil i srodkow. Zwracanie uwagi na wszelkiego rodzaju wycieki, rozlewiska czy rozsypy substancji chemicznych mog^ce stanowic dodatkowe zagrozenie.
Zapewnienie niezb^dnej pomocy zewn^trznej (dekontaminacja, opieka medyczna). Na zakonczenie akcji przeprowadzic dekontaminacja osob i sprz^tu.
Zrodlo: opracowanie wlasne na podstawie „Wytycznych do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego w krajowym systemie ratowniczo-gasniczym”
Zakonczenie dzialan charakteryzuje sporzidzenie dokumentacji zdarzenia. Okreslony zostaje stopien skazenia i sposoby neutralizacji srodowiska, zabezpiecza si? dowody zdarzenia, zas teren akcji przekazuje wlasciwym organom. Wykonanie zadan konczy sprawdzenie stanu technicznego sprz?tu, dekontaminacja wlasciwa i zapewnienie ochrony medycznej dla ratownikow po przeprowadzonej akcji29. Waznym elementem jest dokonanie podsumowania, analizy i wyciigni?cie wnioskow z przeprowadzonych dzialan.
Sprz^t stosowany w ratownictwie chemiczno-ekologicznym
Ze wzgl?du na staly wzrost zagrozen jednostki PSP muszi byc wyposazone w nowoczesny sprz?t sluzicy do prowadzenia akcji z zakresu ratownictwa chemiczno-ekologicznego. Zgodnie z ustawi o ochronie przeciwpozarowej, zdecydowana wi?kszosc wyrobow sluzicych do ochrony przeciwpozarowej moze byc stosowana wylicznie na podstawie certyfikatu (wyjitek stanowii ubrania lekkie przeciwchemiczne - nie posiadajice
29 Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegoiowych zasad., op. cit., rozdz. 3-6, Zal^cznik 1; Wytyczne do organizacji ratownictwa., op. cit., s. 8-10; J. Ranecki, Ratownictwo chemiczno-ekologiczne, GRAWIPOL ZPCH, Poznan 1998, s. 80-81, 92-97; J. Ranecki, M. Schroeder, Uszczelnienia w ratownictwie, Firex, Warszawa 1998, s. 182-192.
okreslonych norm)30. Kazd^ jednostk? ochrony przeciwpozarowej obowi^zuje minimum wyposazenia w sprz?t niezb?dny do realizacji podstawowych zadan z zakresu dzialan ratownictwa chemiczno-ekologicznego31. Zalicza si? do niego lekkie ubrania ochrony przeciwchemicznej, aparaty izoluj^ce drogi oddechowe, standardowy sprz?t i pojazdy ratownicze dostosowane do wykonywania podstawowych czynnosci ratowniczych (w tym kurtyna wodna, eksplozymetr), a takze przyrz^dy pomiarowe umozliwiaj^ce pomiar st?zenia tlenu oraz dwoch gazow toksycznych. W przypadku braku standardowego wyposazenia w sprz?t ochronny, pierwsza jednostka przybyla na miejsce zdarzenia moze jedynie zabezpieczyc miejsce zdarzenia, przeprowadzic prewencyjn^ ewakuacj?, udzielic pierwszej pomocy poza stref^ zagrozenia, ostrzec ludnosc, a w razie potrzeby splukac poszkodowanych wodi
Szczegolowy zakres wyposazenia SGR CHEM-EKO powinien zostac dostosowany do specyfiki zadan i charakteru zdarzen wyst?puj ^cych na obszarze dzialania operacyjnego grupy, z uwzgl?dnieniem warunkow naturalnych i lokalnych zagrozen32. Z uwagi na ten fakt, wyposazenie tych grup okresla komendant powiatowy PSP, w uzgodnieniu z komendantem wojewodzkim PSP. SGR CHEM-EKO powinny byc oparte w swoim podstawowym skladzie na strukturze plutonu33. Standardowy zakres ich wyposazenia powinien obejmowac:
• sprz?t ochrony osobistej - charakteryzuje si? odpornosci^ na przesi^kanie wody, dzialanie bodzcow termicznych, czynnikow chemicznych, nie kr?puje ruchow i musi byc dobrze widoczny w roznych warunkach oswietlenia;
• sprz?t ochrony drog oddechowych - jest produktem zlozonym, wymagaj^cym stosowania roznorodnych tworzyw;
• ubrania specjalne - odporne na dzialanie strumienia ciepla, promieniowanie, przenikanie plomienia do wewn^trz, substancje chemiczne, wytrzymale na rozci^ganie, rozdarcie, zmiany wymiarow po praniu, wodoszczelne;
• sprz?t do oznaczania st?zen - umozliwia ocen? zaistnialej sytuacji i stanu zagrozenia;
30 Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpozarowej, art. 7, ust. 1.
31 Okreslaj^. je Wytyczne do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego w krajowym systemie ratowniczo-gasniczym, KG PSP, Warszawa kwiecien 2007 r., s. 7.
32 Zob.: Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 22 wrzesnia 2000 r. w sprawie szczegoiowych zasad wyposazenia jednostek organizacyjnych Panstwowej Strazy Pozarnej, § 2, ust. 1.
33 Pluton to pododdzial w sile od 3 do 4 zast^pow lub 2 sekcji, licz^cy od 15 do 21 ratownikow, w tym dowodca. Zob.: Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegoiowych zasad..., op. cit., § 21pkt 1, ust. 4.
• srodki neutralizujice i sorbenty34 - uzywane do neutralizacji35 substancji niebezpiecznych, wchlaniaji medium i zabezpieczaji srodowisko naturalne przed skazeniem;
• zapory przeciwolejowe: sorpcyjne, parkanowe, sztywne, elastyczne, pomostowe.
• separatory i zbieracze oleju: urzidzenia oddzielajice (skimery),
• sprz?t techniczny i logistyczny zabezpieczenia akcji ratowniczej - ze wzgl?du na to, ze akcje ratownicze mogi trwac od kilku do kilkunastu godzin, w roznych warunkach, niezb?dne jest wi?c zapewnienie zaplecza akcji ratowniczej:
• sprz?t transportowy - wazne, aby przewidziec mozliwosc transportu ratownikow, sprz?tu oraz innych materialow technicznych niezb?dnych do prawidlowego przeprowadzenia akcji36.
Sprz?t specjalistyczny i srodki ochrony indywidualnej podlegaji sprawdzeniu po kazdorazowym uzyciu oraz podczas przeprowadzania zmiany sluzby, a takze przed rozpocz?ciem cwiczen na szkoleniach37. Stworzenie bazy sprz?towej przewidzianej do realizacji zadan w zakresie ratownictwa chemiczno-ekologicznego w duzej mierze umozliwily dotacje z Narodowego Funduszu Ochrony Srodowiska i Gospodarki Wodnej.
Przypisanie dodatkowych zadan dla PSP, narzuconych przez obie ustawy z 24 sierpnia 1991 r., uwidocznilo zapotrzebowanie na nowe rodzaje samochodow pozarniczych. Zacz?to rowniez dostosowywac przepisy dotyczice wyposazenia w sprz?t do obowiizujicych w pozostalych krajach UE. W zwiizku z tym, w czerwcu 2000 r. wprowadzono Polski Norm? PN-EN-1846-1-1:2000 dotyczici zakresu podzialu i oznaczenia samochodow pozarniczych oraz ich nowe definicje, a nast?pnie jej kolejni cz?sc PN-EN 1846-2:2001 traktujici o wymaganiach ogolnych, bezpieczenstwie i parametrach samochodow ratowniczo-gasniczych. Zapisy normy PN-EN 1846-2 zostaly zatwierdzone w „Wymaganiach ogolnych dla samochodow ratowniczo-gasniczych KG PSP-CNBOP-2002”, ktore wprowadzaji dodatkowe wymogi w stosunku do pojazdow pozarniczych wynikajice ze specyfiki dzialania polskich jednostek ochrony przeciwpozarowej.
34 Ilosci i asortyment substancji neutralizuj^cych oraz sorbentow na potrzeby dzialan ratowniczych ustalaj^ komendanci wojewodzcy PSP.
35 Neutralizacji nalezy rozumiec jako neutralizacji chemiczn^ kwasowo-zasadow^, jak i neutralizacji przez wchloniicie, z brakiem dalszego oddzialywania.
36 J. Ranecki, Ratownictwo chemiczno-ekologiczne..., op. cit., s. 74-78, J. Ranecki, Pompy i osprzqt stosowane w ratownictwie chemiczno-ekologicznym, SA PSP, Poznan 1995.
37 Rozporz^dzenie Ministra SWiA z 16 wrzesnia 2008 r. w sprawie szczegoiowych warunkow bezpieczenstwa
i higieny siuzby strazakow Panstwowej Strazy Pozarnej, § 7.
Rozporzidzenie ministra SWiA z 22 wrzesnia 2000 r. w sprawie szczegolowych zasad wyposazenia jednostek organizacyjnych PSP w pojazdy gasnicze i specjalne oraz w sprz?t i srodki techniczne wprowadzilo dodatkowe rodzaje samochodow pozarniczych. W grupie tej znalazly si? rowniez samochody ratownictwa chemiczno-ekologicznego. Ze wzgl?du na stosunkowo niedawne przej?cie przez PSP zadan w tym zakresie stanowii one grup? pojazdow nowych, wyposazonych zgodnie z europejskimi normami w nowoczesny sprz?t i si wykorzystywane si przy wszelkiego typu dzialaniach zwiizanych z substancjami chemicznymi.
Glownym zadaniem samochodu sprz?towego ratownictwa chemicznego jest przewoz wyposazenia, ktore umozliwia prowadzenie dzialan ratowniczych i zapewnienie odpowiedniej ochrony dla zalogi. Zgodnie z definicji Polskiej Normy jest to samochod pozarniczy zaopatrzony w srodki ochrony indywidualnej i sprz?t do ograniczania szkod w srodowisku naturalnym. Wymagania dla srednich samochodow sprz?towych ratownictwa chemicznego okresla zalicznik nr 2 do rozporzidzenia ministra SWiA z 20 czerwca 2007 r. w sprawie wykazu wyrobow sluzicych zapewnieniu bezpieczenstwa publicznego lub ochronie zdrowia i zycia oraz mienia, a takze zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobow do uzytkowania. Rozporzidzenie to mowi jedynie o samochodach srednich i ci?zkich, jednakze w praktyce wyroznia si? takze pojazdy klasy lekkiej.
W Polsce funkcjonuji SGR CHEM-EKO wyposazone w okolo 60 lekkich, 30 srednich i 30 ci?zkich samochodow sprz?towych38. Obecnie wyroznic mozemy nast?pujice pojazdy wykorzystywane w ratownictwie chemiczno-ekologicznym, np.:
• w klasie sredniej Renault Premium Lander 320.19D, w ktorym zastosowano silnik
o maksymalnej mocy 311 KM;
• ci?zki samochod sprz?towy ratownictwa chemicznego zbudowany na podwoziu Scania R340 DB 4x2 CR16 o jednostce nap?dowej silnika spelniajicej norm? Euro 4 o maksymalnej mocy 340 KM39.
Najnowszym nabytkiem PSP przeznaczonym do realizacji zadan z zakresu ratownictwa chemiczno-ekologicznego, stal si? swiatowej klasy samochod rozpoznawczo-pomiarowy do wykrywania skazen chemicznych, biologicznych, radiacyjno-nuklearnych i wybuchowych (CBRNE). To „jezdzice laboratorium” trafilo do JRG nr 6 w Warszawie oraz JRG nr 6 w Poznaniu. W Polsce zaledwie trzy jednostki ratowniczo-gasnicze posiadaji
38 Pierwsze samochody sprzitowe ratownictwa chemicznego, ktore trafily na wyposazenie PSP, pochodzily z importu, glownymi ich dostawcami byly niemieckie firmy Iveco-Magirus, Schmitz i Ziegler.
39 P. Fr^tczak, J. Wozniak, Samochody pozarnicze cz. XVI,” Strazak” 2008, nr 10.
samochody tej grupy. Z uwagi na zastosowanie najnowszych technologii pojazd ten stanowi istotne wzmocnienie systemu bezpieczenstwa panstwa40. W ramach projektu „Wsparcie techniczne ratownictwa ekologicznego i chemicznego ” wspolfinansowanego przez UE, w biezicym roku planowany jest zakup nowoczesnego sprz?tu, ktory podniesie zdolnosc do reagowania na wspolczesne zagrozenia chemiczne, biologiczne i radiacyjne41.
Zasady wspolpracy PSP i innych sluzb, podmiotow ratowniczych w przypadku emisji substancji niebezpiecznej i wyst^pienia naglych zagrozen chemicznych
O skutecznosci dzialan panstwa w dziedzinie bezpieczenstwa wewn?trznego swiadczy przede wszystkim nawiizywanie sprawnej wspolpracy pomi?dzy wszystkimi instytucjami panstwowymi, organami administracji publicznej oraz sluzbami ratowniczymi z uwzgl?dnieniem uprawnien i zadan przypisanych im przez przepisy prawne, zgodnie z posiadanymi silami i srodkami.
Panstwowa Straz Pozarna jest zasadniczym elementem podsystemu niemilitarnego w zakresie ratownictwa chemicznego. Wczesniej stanowilo ono domen? zakladowych stacji ratownictwa, ktore wchodzily w sklad wi?kszych zakladow chemicznych. KSRG moze jednak nie posiadac wystarczajicych sil i srodkow, na przyklad w przypadku ataku bronii masowego razenia (BMR). Istotnym jest wi?c zapewnienie efektywnej wspolpracy lub wspierania si? wszystkich sluzb bioricych udzial w akcjach ratowniczych podczas wystipienia zagrozenia skazeniem. Warto zaznaczyc, ze pomi?dzy podmiotami ratowniczymi wyst?puji relacje okreslajice charakter ich wzajemnych dzialan. Mowa tu o wspoldzialaniu, ktore na mocy umowy cywilnoprawnej zobowiizuje obie strony do wspolpracy w trakcie akcji ratunkowych oraz o wspomaganiu dla podmiotow uj?tych w planach ratowniczych, ktore nie si wliczone do systemu.
Wsparcie elementow podsystemu niemilitarnego przez oddzialy Sil Zbrojnych RP uzaleznione jest od spelnienia warunkow zdefiniowanych w ustawie o zarzidzaniu kryzysowym z 2007 r. Wojsko nie jest sluzbi ratowniczi, dlatego tez jego wykorzystanie w sytuacjach kryzysowych moze nastipic, gdy uzycie innych sil i srodkow jest niemozliwe
40 Zob.: P. Fr^tczak, R. Jankowski, Pojazd na miar§ zagrozen, „Technika Wojskowa” 2010, nr 5, s. 101-104.
41 Sprzit: 16 szt. lekkich samochodow specjalnych rozpoznania chemicznego, 2 szt. lekkich samochodow rozpoznania, robot rozpoznania chemicznego oraz kontenery do dekontaminacji, ubrania gazoszczelne, urz^dzenia do zdalnej detekcji skazen i chromatografy gazowe. Zrodlo: BWM KG PSP, kwiecien 2012.
lub ich potencjal jest niewystarczajicy42. Taki stan rzeczy wiize si? przede wszystkim ze znacznie wydluzonym czasem gotowosci do uzycia w porownaniu z jednostkami funkcjonujicymi w ramach KSRG43, wielostopniowymi procedurami aktywujicymi uzycie sil wojskowych, a takze okreslonymi w regulaminach wojskowych metodami dowodzenia. Oficjalne nie podpisano zadnego porozumienia pomi?dzy SZ RP a PSP, co powoduje, ze wojsko powolane do innych zadan, dysponujice wszechstronnym potencjalem, funkcjonuje wylicznie jako podmiot wspomagajicy.
W zakresie ratownictwa chemicznego wiodici rol? odgrywa KSRG
z funkcjonujicymi w jego ramach specjalistycznymi grupami ratownictwa chemiczno-ekologicznego PSP. Militarnym odpowiednikiem tych pododdzialow si chemiczne i radiacyjne zespoly awaryjne (CHRZA) b?dice cz?scii integralni Wojsk Chemicznych. Wyst?puji jako pododdzialy tworzone doraznie we wszystkich rodzajach sil zbrojnych, choc roznii si? skladem, wyposazeniem oraz czasem osiigania gotowosci do dzialania44.
PSP wspolpracuje na mocy zawartych porozumien z wieloma sluzbami, instytucjami oraz organizacjami pozarzidowymi45. Na ich mocy strony zobowiizuji si? do wspol dzialania przede wszystkim w zakresie:
• utrzymywania stalej licznosci i wzajemnego informowania o wyst?powaniu zdarzen niosicych zagrozenie;
• podejmowania czynnosci majicych na celu likwidacj? zaistnialych zagrozen;
• dokonywania analiz, sprawozdan, zestawien statystycznych potencjalnych
zagrozen;
• prowadzenia czynnosci kontrolno-rozpoznawczych;
• konsultowania tworzonych i nowelizowanych dokumentow, przepisow prawnych, instrukcji zmierzajicych do przeciwdzialania i likwidacji skutkow awarii i katastrof;
• tworzenia i udost?pniania baz danych informacji o wszystkich prawdopodobnych zrodlach zagrozen (w tym wykaz specjalistow obj ?tych wspolpraci);
42 Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarzqdzaniu kryzysowym, art. 25.
43 Czas gotowosci do uzycia w Wojskach L^dowych dla GRCh - 3 godziny, dla ChRZA - 6 godzin,
w Marynarce Wojennej - 6 i 18 godzin.
44 S. Kleszcz, Wojska chemiczne -perspektywy rozwoju, „Przegl^d Wojsk L^dowych” 2008, nr 6, s. 8-10.
45 Przede wszystkim: Panstwowa Agencja Atomistyki, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Glowny Inspektorat Ochrony Srodowiska, Ministerstwo Srodowiska, Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej, Morska Sluzba Poszukiwania i Ratownictwa, Straz Graniczna, Policja, Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Instytut Medycyny Pracy, PKP Polskie Linie Kolejowe, Przedsiibiorstwo Eksploatacji Ruroci^gow Naftowych, BP Poland Sp. z o. o. i Sp. jawna, Polski Koncern Naftowy ORLEN, Spolka Polskie Gornictwo Naftowe (wykaz porozumien: Zal^cznik nr 1).
• udost?pniania sprz?tu do ratownictwa chemiczno-ekologicznego;
• przygotowania specjalistycznych grup ratownictwa do dzialan na ternie kraju, jak i poza nim;
• prowadzenia szkolen i cwiczen doskonalicych umiej ?tnosci z dziedziny ratowni ctwa chemi czno-ekol ogi cznego;
• wymiany doswiadczen z prowadzonych dzialan ratowniczych.
Niezwykle istotni umowi jest ta, ktori PSP podpisala z Polski Izbi Przemyslu Chemicznego. Traktuje ona o wspoldzialaniu w zakresie poprawy bezpieczenstwa przewozu materialow niebezpiecznych oraz usuwania skutkow zagrozen powstalych podczas ich transportu46. Aktualnie sluzby zakladowe ratownictwa chemicznego wspolpracuji w ramach indywidualnych umow lub wlasnie w systemie pomocy w likwidowaniu awarii SPOT. System obejmuje trzy stopnie pomocy:
• I stopien - porada eksperta z Osrodkow Regionalnych i Krajowego Centrum SPOT, przekazywana drogi telefoniczni, radiowi, faksem bidz poprzez e-mail;
• II stopien - pomoc merytoryczna udzielana przez specjalist? na miejscu zdarzenia;
• III stopien - przyj azd wyspecj alizowanych j ednostek ratowniczych udzielaj icych pomocy technicznej w celu likwidacji awarii.
Komendant Glowny Panstwowej Strazy Pozarnej zawarl takze umowy z organizacjami pozarzidowymi47 w celu nawiizania wspolpracy w przygotowaniu i prowadzeniu akcji pomocy humanitarnej dla ludnosci poszkodowanej w wyniku katastrof, awarii technicznych i innych tego typu zdarzen oraz zakladami opieki zdrowotnej48, dla realizacji wspolpracy w zakresie stworzenia optymalnych warunkow wykorzystania mozliwosci techniczno-organizacyjnych w sytuacji niesienia pomocy poszkodowanym w stanach naglego zagrozenia zycia i zdrowia.
46 Wspolpraca bazuj^ca na Systemie Pomocy w Transporcie Materialow Niebezpiecznych SPOT, ktory za nadrzidny cel stawia sobie ograniczanie skutkow awarii podczas transportu materialow niebezpiecznych poprzez udzielanie pomocy Panstwowej Strazy Pozarnej, a takze innym sluzbom ratowniczym.
47 Caritas Polska, Polska Akcja Humanitarna, Polski Czerwony Krzyz, Polski Komitet Pomocy Spolecznej, Zwi^zek Harcerstwa Polskiego, Zwi^zek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Polska Rada Ekumeniczna.
48 Departament Zdrowia MSWiA, Polska Misja Medyczna, Samodzielne Publiczne Zaklady Opieki Zdrowotnej Zarz^dow Sluzby Zdrowia MSWiA w Krakowie i Poznaniu, Samodzielny Publiczny Zespol Zakladow Opieki Zdrowotnej Stolecznego Zarz^du Sluzby Zdrowia MSWiA, Samodzielny Publiczny Zaklad Opieki Zdrowotnej Lotnicze Pogotowie Ratunkowe, Centrum Leczenia Oparzen w Siemianowicach Sl^skich (wl^czone do KSRG) oraz Samodzielnym Publicznym Zakladem Opieki Zdrowotnej pod wezwaniem Przemienienia Panskiego w Warszawie (tzw. Szpital Praski).
Wspolprac? PSP z innymi podmiotami z zakresu tego typu ratownictwa ksztaltuje takze porozumienie o wspolpracy ze Sluzbi Wi?zienni, ktore przewiduje nieodplatne zatrudnianie skazanych przy pracach publicznych na rzecz strazy pozarnej, kierowanie do wypelniania zadan zwiizanych z usuwaniem skutkow kl?sk zywiolowych, katastrof lub dlugotrwalych akcji ratowniczo gasniczych. Mozliwosc wspolpracy w ramach ratownictwa chemiczno-ekologicznego zawiera si? takze w porozumieniu zawartym z ZG ZOSP RP, ktore porusza kwesti? podejmowania wspolnych dzialan na rzecz ochrony ludnosci.
W zintegrowanym systemie zarzidzania kryzysowego RP funkcjonuje takze Krajowy System Wykrywania Skazen i Alarmowania (KSWSiA), wyspecjalizowany podsystem do przeciwdzialania i likwidacji skazen chemicznych, biologicznych, promieniotworczych
i nuklearnych, okreslanych jako CBRN49. Jego uruchomienie uwarunkowane jest wystipieniem sytuacji zagrozenia skazeniami o wielkiej skali, gdy niezb?dne staje si? wykorzystanie wszystkich sil i srodkow dost?pnych w panstwie. W sklad KSWSiA wchodzi:
• System Wykrywania Skazen Sil Zbrojnych RP;
• sieci i systemy nadzoru epidemiologicznego i kontroli chorob zakaznych;
• system stacji wczesnego wykrywania skazen promieniotworczych koordynowany przez prezesa Panstwowej Agencji Atomistyki;
• wojewodzkie systemy wykrywania i alarmowania oraz wojewodzkie systemy wczesnego ostrzegania o zagrozeniach;
• system alarmowania o zagrozeniach i skazeniach, okreslony w Krajowym Planie Zwalczania Zagrozen i Zanieczyszczen Srodowiska Morskiego;
• jednostki organizacyjne prowadzice dzialania interwencyjne nadzorowane przez ministra wlasciwego do spraw wewn?trznych;
• formacje obrony cywilnej przeznaczone do monitoringu, wykrywania, rozpoznania
i alarmowania o skazeniach.
W sytuacji wymagajicej uruchomienia KSWSiA, koordynacj? dzialan zapewnia minister obrony narodowej przy pomocy centrum dyspozycyjnego, ktorego rol? pelni Centralny Osrodek Analizy Skazen Sil Zbrojnych, funkcjonujicy na co dzien jako centralny punkt Systemu Wykrywania Skazen Sil Zbrojnych.
Nietrudno zauwazyc, ze ratownictwo chemiczno-ekologiczne wykracza znacznie zasi?giem poza KSRG, dlatego tez nalezy uwzgl?dniac wszystkie potencjalne podmioty
49 Funkcjonowanie KSWSiA reguluje Rozporzidzenie Rady Ministrow z 16 pazdziernika 2006 r. w sprawie systemow wykrywania skazen i wiasciwosci organow w tych sprawach.
mogice uczestniczyc w akcji ratunkowej, w czasie awarii lub katastrofy chemicznej, bioric pod uwag? takze stany wyzszej koniecznosci panstwa. Na tak rozumiane ratownictwo chemiczne skladaji si? podmioty ratownicze podlegle resortom obrony narodowej, spraw wewn?trznych oraz komunikacji i gospodarki50. Sluzby te opracowuji wlasni metodyk? post?powania podczas akcji ratowniczej, wynikajici z charakteru zdarzenia oraz specyfiki organizacji i wyposazenia. Istnieji jednak wspolne dla wszystkich sluzb cele i zadania realizowane w trakcie awarii, stanowiice podstawy koordynacji dzialan ratowniczych w czasie likwidacji skutkow powaznych awarii chemicznych.
Podsumowanie
W obliczu stale pojawiajicych si? nowych zagrozen chemiczno-ekologicznych, zapewnienie bezpieczenstwa panstwa i jego obywateli musi stanowic efektywnie dzialajicy KSRG. Powinien zostac utworzony w oparciu o istniejice sily oraz srodki, jako spojny uklad niemilitarnego (SGR CHEM-EKO) i militarnego (CHRZA) podsystemu reagowania kryzysowego, skladajicych si? na Narodowy System Pogotowia Kryzysowego51.
Waznym zadaniem staje si? uj?cie ratownictwa chemicznego w ramach ratownictwa cywilnego, realizowanego w trakcie dzialan wojennych i awarii chemicznych o duzym zasi?gu. Taki sposob pojmowania okazalby si? przydatny, w sytuacji zmasowanych atakow terrorystycznych, czy z uzyciem TSP. Zadania tego rodzaju wykraczaji jednak poza mozliwosci KSRG, dlatego tez powinno przewidywac si? uzycie jednostek obrony cywilnej
0 specjalnosci ratownictwa chemicznego.
Istotnym elementem bezpieczenstwa jest niewitpliwie sprawnie i skutecznie dzialajice ratownictwo chemiczno-ekologiczne, w ktorym wiodici sluzbi jest Panstwowa Straz Pozarna. Pelni ona ogromnie wazni rol? w procesie przeciwdzialania awariom, jak
1 reagowania po ich wystipieniu. Nalezy podkreslic jej duzy potencjal w ratownictwie chemicznym i ekologicznym. Rozwiizania przyjmowane przez PSP w ramach realizacji podsystemu ratownictwa chemiczno-ekologicznego, skupily si? przede wszystkim na poprawie efektywnosci dzialan w sytuacji naglego zagrozenia. Przynioslo to rezultat w postaci skrocenia czasu przystipienia do akcji, jak i wzroscie skutecznosci w usuwaniu nast?pstw wyst?pujicych zagrozen. Doswiadczenia wynikajice z przeprowadzonych akcji
50 Chemiczne i radiacyjne zespoly awaryjne w ramach wojsk chemicznych i inzynieryjnych, Stacje Ratownictwa Chemicznego w SPOT, Pociigi Ratownictwa Technicznego w PKP, Formacje Ratownictwa Chemicznego Obrony Cywilnej mobilizowane w stanach nadzwyczajnych zagrozen oraz wojny.
51 Zob.: Z. Piitek, Procedury iprzedsi§wzi§cia systemu reagowania kryzysowego, AON, Warszawa 2006, s. 65, 68-69.
ratowniczych, uwidaczniaji rowniez wysoki poziom wspolpracy podmiotow ratowniczych, bez naruszania kompetencji poszczegolnych sluzb.
W celu poprawy bezpieczenstwa i stanu srodowiska naturalnego niezb?dna jest rozbudowa, ale zarazem ujednolicenie KSRG, ktory powinien byc otwarty na wszystkie podmioty ratownicze i uwzgl?dniac ich autonomicznosc. Wymaga to stalego nadzoru jakosciowego, jak i merytorycznego oraz biezicej weryfikacji. Priorytet musi stanowic podnoszenie stanu swiadomosci obywateli z zakresu zagrozen chemicznych, a przede wszystkim ratowanie zycia i zdrowia ludzi.
Literatura
1. Fritczak P., Jankowski R., Pojazd na miar§ zagrozen, [w:]Technika Wojskowa 2010, nr 5;
2. Fritczak P., Wozniak J., Samochodypozarnicze cz. XVI, [w:] Strazak 2008, nr 10;
3. Jaloszynski S. K., Ratownictwo chemiczne, PZChiO Gdansk-Wrzeszcz, Gdansk 1990;
4. Janik P., Seveso II- nowelizacja wprowadzona, [w:] Przeglid Pozarniczy 2006, nr 6;
5. Kleszcz S., Wojska chemiczne -perspektywy rozwoju, [w:]Przeglid Wojsk Lidowych” 2008, nr 6;
6. Kowalczyk M., Akty prawne regulujqce bezpieczenstwo obrotu wysoce toksycznymi substancjami chemicznymi oraz zwiqzane z systemem ratownictwa [w:] M. Kowalczyk M., Rump S., Kolacinski Z., Medycyna katastrof chemicznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004;
7. Kowalczyk M., Katastrofy chemiczne [w:] Kowalczyk M., Rump S., Kolacinski Z., Medycyna katastrof chemicznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004;
8. Piitek Z., Procedury i przedsi§wzi§cia systemu reagowania kryzysowego, AON, Warszawa 2006;
9. Ranecki J., Pompy i osprz§t stosowane w ratownictwie chemiczno-ekologicznym, SA PSP, Poznan 1995;
10. Ranecki J., Ratownictwo chemiczno-ekologiczne, GRAWIPOL ZPCH, Poznan 1998;
11. Ranecki J., Schroeder M., Uszczelnienia w ratownictwie, Firex, Warszawa 1998;
12. Wojnarowski A., Obolewicz-Pietrusiak A., Podstawy ratownictwa chemicznego, Firex, Warszawa 2001.
mgr Izabela Szustkiewicz jest absolwentki studiow magisterskich o profilu pedagogicznym na Uniwersytecie Lodzkim oraz studiow podyplomowych z zakresu bezpieczenstwa narodowego na Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Od trzech lat pracuje w Komendzie Glownej Panstwowej Strazy Pozarnej. Jako autorka wspolpracuje z „Przeglidem Pozarniczym”, miesi?cznikiem, ktorego wydawci jest Komendant Glowny PSP. Interesuje si? literaturi faktu, turystyki gorski i kulturowi, tancem, kulturi arabski
i dogoterapii.
Artykul stanowi fragment pracy dyplomowej, napisanej na Akademii Obrony Narodowej, pod kierunkiem plk. dr. inz. Zbigniewa Piitka.
Recenzenci
dr inz. Stefan Wilczkowski dr Tomasz W^sierski
